КЫРГЫЗЫ
Сорок томов
19 ТОМ
Источники: архивные, документальные материалы и литературные издания
Составители: Кеңеш ЖУСУПОВ, Каныбек ИМАНАЛИЕВ
История восстания 1916 года в Кыргызстане и его поражение, массовый исход коренного населения в Китай, их положение на чужбине. Победа Октябрьской Революции в Кыргызстане. Социальноэкономические предпосылки решения проблемы беженцев в Советский период.
КИРГИЗСКОЕ ВОССТАНИЕ 1916 ГОДА
Доклад на собрании рабочих «Интергельпо» и «Железнодорожников», в связи с 15-ти летием восстания 1916 года
I. Социально-экономические и политические предпосылки восстания
Товарищи, дня три тому назад были опубликованы тезисы Средазбюро ЦК ВКП(б) о восстании 1916 года в Средней Азии. В этих тезисах совершенно правильно и четко отражены все основные политические моменты и все основные политические выводы в отношении восстания. Надеюсь, что многие товарищи из присутствующих с этими тезисами знакомы. Это, в значительной степени, облегчает задачу моего доклада о восстании 1916 г. в Средней Азии. Основной задачей доклада сегодня является осветить все основные моменты восстания, в особенности в бывшей Джетысуйской области, в которую входила наша нынешняя Киргизская Советская республика. Я постараюсь изложить в своем докладе больше фактического материала, и этим самым обосновать и доказать правильность тех политических выводов, которые изложены в тезисах.
Прежде чем охарактеризовать соответствующие из этого выводы, я считаю необходимым выяснить основной вопрос о причинах, вызвавших восстание трудящихся Киргизии 1916 года.
Основные причины восстания
Исторически сложившимися социальноэкономическими и политическими условиями и вместе с тем основными причинами восстания 1916 года были:
Первое – безграничная эксплуатация и невыносимый колониальный гнет и грабеж со стороны царского правительства, которые существовали в Средней Азии к моменту
восстания. Как раз в 1916 году исполнилось больше 50 лет завоевания Туркестана – царизмом. 50летний колониальный гнет и политическое бесправие трудящихся масс Киргизии вывели их из терпения и они должны были выступить против этого невыносимого гнета.
Второй основной причиной восстания являлась беспощадная и зверская эксплуатация трудящихся со стороны байскоманапских феодальнопатриархальных элементов самой киргизской народности.
Третьей причиной являлась империалистическая война. Вы знаете, что восстание было на третий год империалистической войны. Тяжесть империалистической войны, тяжесть налогов, поборов и т. д. на военные цели, целиком ложилась на плечи трудящихся Киргизии и отражалась на их материальном благосостоянии.
Четвертой причиной послужившей непосредственным политическим поводом к восстанию, являлся набор рабочих на тыловые работы. Вот основные причины, вызвавшие восстание.
Теперь давайте проанализируем, глубже подойдем к этим вопросам и дадим соответствующий экономический и политический анализ основных условии и причин восстания.
Земельная колонизация Киргизии
Возьмем вопервых земельный вопрос. Вы знаете, что после завоевания бывшего Туркестанского края, нынешней Средней Азии, царским правительством основная линия была взята на укрепление колонизаторских позиций в Туркестане – главным образом, колониальная политика была направлена на земельную колонизацию Туркестана и в том числе Киргизии.
Каким образом проходил процесс земельной колонизации Туркестанского края и Киргизии? Начало переселения в Туркестан из центральной европейской части России было в 1874 г., т.е., несколько лет спустя после завоевания Туркестана, а завоевание Туркестана как нам известно, относится к 1864 г. Вот с этого момента по 1916 год было переселено в Туркестан свыше 5000 хозяйств, или было организовано 74 самостоятельных новых переселенческих поселков. После этого переселение идет большими темпами и уже в 1916 году русских переселенческих поселков насчитывается в Туркестане 941. Это население занимало около 2 млн. десятин самой лучшей пахотной земли (долиной, хорошо орошенной и т. д.). Что это составляло к посевным площадям тогдашнего Туркестанского края? Эти два миллиона десятин составляли 57,6% общей посевной площади края, иначе говоря, на каждого русского переселенца приходилось 3,17 десятин, а на каждого туземного жителя (киргиза, узбека, туркмена) приходилось 0,21 десятина или в 15 раз меньше чем на русского переселенца. В то время туземное население (узбеки, киргизы, туркмены) составляли ко всему населению Туркестана 94%. Эти 94% занимали всего 42,4% посевных площадей, а 6% русского населения занимали 57,6% посевных площадей. Это для всего Туркестана, а если мы посмотрим глубже на Семиреченскую область, в состав которой входила Киргизия, то увидим что здесь происходила сильнее, чем где бы то ни было в Туркестанском крае колонизация в земельном отношении. Например, к 1915 году русских переселенческих самостоятельных поселков в Семиреченской области было 600, а земли было взято у киргиз 4200 тыс. десятин всех видов (пашни, покос, пастбища), из них одних посевных площадей 1200 тыс. десятин. Самое главное, переселенцам попадали лучшие, наиболее удобные земли.
Вот, товарищи, характерные цифры из которых можно сделать вполне достаточный вывод о том, в какой степени была проведена земельная колонизация во всем Туркестане особенно в Джетысуйской области, тогдашнем Семиречье, следовательно и Киргизии.
Напрашивается такой вопрос – какую цель преследовала такая сильная земельная колонизация и усиленное переселение из центральной России сюда, на Восток, особенно в Туркестан?
Здесь преследовались три цели. Основная цель – таким усиленным переселением крестьян царское правительство хотело немного ослабить или усмирить аграрное движение крестьян в центральной России. В это время, почти во всей центральной России лучшие земли крестьян были захвачены помещиками, помещичья форма землевладения вытесняла в центральной России трудовое крестьянство. Эго вызывало колоссальное недовольство – ряд восстаний крестьянства.
Вторая основная цель, которая преследовалась царским правительством та, что оно хотело использовать колоссальнейшие природные земельные богатства Туркестанского края, в целях создания сырьевой базы хлопка и других технических культур для тогдашней капиталистической промышленности.
Третья цель, закрепить свои колонизаторские позиции, свою колониальную политику в Туркестане, путем создания крепких помещичьих, кулацких хозяйств, на которые можно было бы впоследствии операться.
Эти три основные цели преследовались царским правительством при проведении усиленной колонизаторскопереселенческой политики. Для того, чтобы подтвердить эту мысль, я зачту только один государственный документ, относящийся к этому времени. На одном из заседаний Государственной думы в 1910 голу, один из виднейших членов ее, некий Трегубов изложил следующие мысли по отношению к переселенческой политике. Он говорит: «По моему мнению, переселение преследует три цели. Первая цель – это дать возможность нашим крестьянам, не имеющим возможности укрепиться, благодаря земельной тесноте в центральной России, осесть на богатых и свободных землях в Сибири (такое же отношение было и к Туркестану – Б. И.). Что касается взглядов на переселение, как на средство разрежения населения, то этот взгляд справедлив лишь отчасти. Можно ли говорить о разрежении населения, если годовой прирост населения в России равен – 2500000 человек, а максимальная цифра переселения равна 700800 тысячам человек. Другая цель – это эксплуатация громадных богатых земель принадлежащих государству и находящихся в Сибири (следовательно и Туркестане – Б. И.).
Третья и самая важная цель – это укрепление за Россией нашей богатой окраины. Движение народов с Востока на Запад считалось явлением естественным и неизбежным. Тем чаще повторялись оно, чем меньше на своем пути оно встречало препятствий. И вот, мне кажется, что всякий, кому важны интересы государства, должен стремиться к тому, чтобы на нашем Ближнем и Дальнем Востоке создать ту стену, которая являлась бы преградой для движения наших желтолицых соседей. И вот такуюто миссию исполняют наши крестьяне. Коли движение народов с Востока на Запад называется явлением естественным то я смею сказать, что и обратное движение русского народа с Запада на Восток считается таким же естественным явлением. Не оказывается ли в этом движении тот великий гений русского народа, который подсказывает ему идти туда, где грозит опасность для государства, и все те, повторяю, кому дороги интересы государства, должны всемерно способствовать не уменьшению населения, а созданию крепких хозяйств на Дальнем и Ближнем нашем Востоке.
Вот, товарищи, один, достаточно ярко характеризующий тогдашнюю государственную политику в области переселения, государственный документ. С этой целью проводилась усиленная переселенческая политика. Поэтому царское правительство, в то время неослабно и усиленно проводило все необходимые мероприятия, не жалея ни внимания, ни средств, ни энергии. Было создано в Туркестане специальное переселенческое управление, которое стоило очень дорого. Несмотря на это, всетаки это переселенческое управление было специально организовано в Туркестанском крае. Затем была организована его сеть во всей Средней Азии и в Киргизии.
Какой политики держалось царское правительство в части предоставления земель переселенческим хозяйствам? В 1869 г. Туркестанским генералгубернатором был установлен душевой земельный надел на переселенческое хозяйство до 30 десятин. Совершенно очевидно, что хозяйство, получившее 30 десятин земельной площади, быстро превращалось в кулацкое нетрудовое эксплуататорское хозяйство. Кроме того переселенческим хозяйствам в то время предоставлялась колоссальнейшая государственная помощь и поддержка. Например, переселенческое хозяйство на 15 лет было освобождено от налогов, ему давались разного рода ссуды на обзаведение и ряд других мероприятий.
Указанная государственная помощь оказывалась не для того чтобы помогать русским беднякам, а для того, чтобы достигнуть поставленной перед собой цели – колонизации края, быстрого насаждения на окраине русских крестьян и образования из них помещичьекулацких хозяйств, на которые можно было бы опереться грабительскому правительству.
Возьмем такой характерный факт из жизни Киргизии. В тогдашнем Пржевальском уезде, бывшем Каракольском кантоне, на берегах ИссыкКульского озера, на каждую мужскую душу из переселенческих хозяйств падало 9,2 десятин всей земли и 8,5 десятин удобной или вернее пахотной орошенной земли. В Пишпекском уезде, нынешней Чуйской долине на каждую мужскую душу переселенческих хозяйств падало 8 десятин и около 6 десятин пахотной земли.
Теперь сравним, в каком положении в то время находилось туземное население в области земельных отношений. Вот один из государственных документов, характеризующих тогдашнее время. Один из чиновников по земельным вопросам, приезжавший тогда в Чуйскую долину и Каракольский район рисует следующую картину: «у казаков (переселенцев) на один двор приходится запашки 6,1 десятина, у крестьян на один двор приходятся 9,9 десятин удобных пахотных земель, у таранчей и дунганов 3,8 десятин и у кыргыз 1,4 десятин. Пастбищ на один двор казаков (переселенцев) приходилось 8,8 десятин, крестьян 17,9 десятин, таранчей и дунганов 4,1 и киргиз 12,4 десятин.
Вот, товарищи, какое было соотношение в использовании земельных ресурсов и распределение их в национальном разрезе. Всячески лучшее и большее количество земель попадало к русским переселенцам, а коренное население было вытеснено на худшие земли, худшие участки и им была предоставлена значительно меньшая площадь земли в сравнении с переселенческими хозяйствами. Коренное население, было вытеснено главным образом в горную часть, где невозможно было заниматься земледелием и вести устойчивое скотоводческое хозяйство, в виду отсутствия и невозможности создания зимней кормовой базы.
Вот основной земельный вопрос, но кроме него есть подсобный вопрос – вопрос арендных отношений. В то время были очень развиты арендные отношения, при чем арендовали, главным образом, те же переселенческие хозяйства. Интересен тот факт, что они получали большие земли, а между тем прибегали к аренде. Чем это объяснялось? Вопервых, тем, что у кыргыз остались главным образом целинные земли, которые кыргызы своими орудиями (омач и т. д.) обработать не могли. Другого более приспособленного инвентаря, плугов и т. д. кыргызы не имели. Между тем целина дает колоссальнейший урожай по сравнению с обработанной площадью. Это был основной момент благодаря которому переселенцы прибегали к аренде.
Вовторых, земли в то время сдавались в аренду родоначальником или байскоманапскими элементами. Вы знаете, что в то время киргизская беднота не являлась настоящим хозяином своего участка. По существу манап и родоначальник мог кому угодно продать ее (землю), сдать в аренду, получать за нее арендную плату и т. д. Именно исходя из этого, в то время байскоманапские элементы, не смотря на земельную тесноту, за очень дешевую арендную плату сдавали землю бедноты в аренду.
Кроме того арендный вопрос в то время разрешался так, что в аренду земля сдавалась в порядке составления соответствующего приговора от общества или от соответствующего почтенного лица того или другого аула или кишлака. Так как этими почтенными достоверенными лицами для царского правительства являлись байскоманапские элементы, то они и составляли приговоры и отдавали землю в аренду сроком на 3035 лет. Почему переселенцы были заинтересованы в том, чтобы арендовать землю сроком на 30–35 лет? Потому, что по истечении этого срока вряд ли эти земли были бы возвращены кыргызам.
Вот эти моменты послужили к усиленному развитию арендных отношений.
Переселение в то время происходило по двум основным линиям: вопервых, плановое переселение, когда крестьяне переселялись с помощью государства и вовторых, самовольное переселение. В виду того, что приезжающие сюда крестьяне получали лучшие и наиболее удобные земли, при чем получали их в большом количестве, безземельные и малоземельные крестьяне центральной России стремились сюда. Отсюда усиленное самовольное переселение.
Вот маленький пример, характерный для Киргизии. В бывшей Багишской волости, Пишпекского уезда (это сейчас в Беловодском районе) есть поселок Петровский. Этот поселок был захвачен хозяйствами, самовольно переселившимися и они стали вытеснять не только местных жителей кыргыз, но и старых жителей русских. Люда приехали, заняли землю и стали проводить свою работу. Кыргызы и русские, вытесненные с земли, протестовали, подали жалобу уездному начальнику и земельному управлению. Этот вопрос тянулся 10 лет, дело дошло до Туркестанского генералгубернатора, а в течение этого времени приезжали все новые и новые люди, и количество хозяйств все увеличивалось. После упорной борьбы всетаки кыргызы добились разрешения от уездного начальника на возврат взятых у них земель. Но в тот момент когда нужно было проводить в жизнь мероприятия по освобождению и возвращению кыргызам земли, Туркестанский генералгубернатор отдал приказ «оставить самовольцев на месте» и они остались.
Этот случай не единичный. Таких случаев было много. Этим характеризуется как развивалось самовольное переселение.
Земельная колонизация, кроме того, шла по линии захвата главной части оросительной сети, ибо тогда поневоле киргизское население освобождало и нижнюю часть.
Возьмем такой характерный пример. Есть место Байтик, Павловка (в Аламединском районе), которая находится близко к главным сооружениям оросительной сети. Переселенческие хозяйства начали там самовольно осаживаться, захватили в свои руки оросительную сеть и, в конце концов, заставили кыргыз освободить нижнюю часть, т. к. не давали им по несколько лет туда воды. И таких примеров было много.
Итак самовольный захват земли шел по линии захвата лучших земель, главных строительных каналов, оросительной сети и т. д. Практиковался самовольный захват сенокосов, лучших пастбищ, а затем запрещали киргизам даже прогонять скот по скотопрогонным дорогам или при прогоне скота за каждую голову взимали определенную плату. Мы видим отсюда, что по всем линиям проводилась соответствующая колонизация.
Вот, товарищи, что может в основном характеризовать существовавшие тогда земельные отношения.
В условиях Туркестана, где в то время отсутствовала промышленность, единственной основной отраслью народного хозяйства края было сельское хозяйство, вся жизнь населения была связана с сельским хозяйством, следовательно с землей.
Отнимая у трудящегося коренного населения самые лучшие земли без всякой компенсации и вознаграждения царское самодержавие тем самым отнимало у трудящихся дехкан единственный основной источник средства к существованию и хозяйственной жизни.
Какие после этого можно искать другие причины, вызвавшие восстание 1916 года. Можно еще ряд примеров привести в отношении действий местных баев и манапов в земельном вопросе. Я уже говорил, что землевладельцами в то время являлись не бедняцкие и середняцкие хозяйства сами, а баи и манапы и местные чины. Они могли в любое время продать и сдать в аренду любой участок. Кроме того у них была политика просто захвата или превращения в свою собственность наиболее удобных, самых лучших земель, оставшихся от переселенцев. Например, в бывшем Пишпекском уезде, ныне в Аламединском районе недалеко от нас находится село ТашТюбе, там жил один знаменитый манап – Байтык. Местные кыргызы и русские старожилы его хорошо знают. Вот этот Байтык своей собственной землей объявил всю долину до самой Верхней Аларчи, начиная от нынешнего Дома отдыха. Вся эта долина принадлежала ему (на этой местности сейчас размещено в целом ТашТюбинское селение) и ни один кыргыз, ни один русский трудящийся крестьянин не смели не только заехать, но не могли через эту местность прогнать скот. Не то чтобы пасти скот, но и прогнать его. Там водилось много фазанов. Один дехканин, кыргыз, однажды поймал там одного фазана и взял его домой. Байтык узнав это в порядке штрафа отобрал у него 9 голов крупного скота.
Другой пример: в Кочкорке, я сам являюсь живым свидетелем этого случая, был знамениты манап Кобогон Ажи. Весь берег реки Кочкорки, все самые лучшие земли, примерно, на расстоянии 12–15 верст были им объявлены своей собственностью и ни один кыргыз не смел ни одной птицы поймать в этих местах без его разрешения.
Затем другой знаменитый манап Шабдан, который сам жил в Чуйской долине, поехал в Каракол, увидел берег озера ИссыкКуля от ст. Рыбачьего до Торайгыра, самые лучшие места для охоты и объявил это место своей собственностью, для охоты своих сыновей, и никто без его разрешения не смел туда заехать.
Несколько слов относительно того, правильно ли проводилась политика в земельном вопросе тогда даже с точки зрения устройства безземельных русских крестьян, путем переселения их из центральной России на Восток, в частности в Туркестан. Безусловно, неправильно, даже если мы будем подходить с этой точки зрения, ибо вы знаете, что основная причина кроется в капиталистической системе землепользования, в помещичьей системе землепользования которая, отнимает колоссальнейшее количество земельной площади у крестьянских хозяйств, оставляя их тем самым без земли, а эта земля обрабатывается путем развития эксплуататорских мероприятий. Создание такой формы землепользования царским правительством еще более усилило бы аграрное движение на Востоке, в Туркестане, о котором мы говорили. Вот как Владимир Ильич охарактеризовал этот момент, разрешите прочесть маленькую цитату: «но эти верные рассуждения – говорит Ленин – либерального господина Кауфмана заключают в себе тем не менее одну крайне существенную ошибку. Господин Кауфман рассуждает: при данном подборе переселенцев, при данной степени их благосостояния, при данном их культурном уровне земель для удовлетворения нужд русских крестьян переселением безусловно недостаточно. Следовательно – заключает он, защиту кадетской аграрной программы, – необходимо принудительное отчуждение частновладельческих земель европейской России».
Дальше Владимир Ильич пишет так: «Это обычное либеральное и либеральнонародническое рассуждение наших экономистов. Строится оно так, что из него получается вывод: будь достаточное количество пригодных для переселения земель можно было бы и не трогать крепостнических латифундий. У господ кадетов и им подобных политиков, насквозь проникнутых точкой зрения благожелательного чиновника, есть претензии стать над классами, подняться выше классовой борьбы, по ихнему выходит, что не потому надо уничтожить крепостнические латифундии, что они означают крепостническую эксплуатацию миллионов местного населения, кабалу его и задержку в развитии производительных сил, а потому, что нельзя сейчас сплавить миллионы семей куданибудь в Сибирь или Туркестан. Не на крепостническоклассовый характер русских латифундий переносится центр тяжести, а на возможность примирения классов удовлетворение мужика без обиды помещика, одним словом на возможность пресловутого «социального мира».
«Эти многие миллионы десятин и в Туркестане и во многих других местах России «ожидают» не только орошения и всякого рода мелиорации: они ожидают также освобождения русского земледельческого населения от пережитков крепостного права, от гнета дворянских латифундий, от черносотенной диктатуры в государстве».
Вот, что совершенно правильно и четко в то время высказал Владимир Ильич в аграрном вопросе, в части переселенческой политики. Владимир Ильич оказался совершенно прав, что этой политикой царское правительство безусловно не разрешило земельного вопроса, не разрешило аграрного вопроса и в центральной России, наоборот углубило аграрное движение аграрное недовольство в Туркестане.
Вот характерный пример в отношении роста недовольства царским правительством в Туркестане до 1916. В ХIХ столетии движение характеризуется следующим образом: было Ферганское восстание в 1885 году, большое известное выступление всей Средней Азии, восстание в Ташкенте, тоже большое в 1892 г., потом Андижанское восстание в 1898 г. Кроме того групповых организованных выступлений населения насчитывалось в 1900 г. 75, в 1905 г. 235, 1910 г. 334 и 1915 г. 372. Были также значительные выступления со стороны городского населения, в период с 1901 до 1915 г. было 87 случаев столкновения населения с царской администрацией. В результате таких столкновений было убитых со стороны царской администрации 38 и раненых 47 чел. Эти столкновения не обходились без жертв и для бедноты, но царские чиновники, число жертв со стороны бедноты не считали нужным написать.
Налоговый нажим
Возьмем другой источник колонизаторской политики – налоговой вопрос. Вы знаете, что в то время в налоговой политике царского правительства был свой классовый подход, дифференциации в сторону облегчения налога для богачей перенесение центра тяжести налога на батрачество и бедноту. В результате чего вся тяжесть налогов ложилась на трудящихся. Старые жители знают, что был, так называемый земский налог. Этот налог взимался в одинаковом размере с каждой кибитки, с каждой юрты, с каждого хозяйства, независимо от того богач это, середняк или бедняк. Кроме того в последнее время увеличился военный и другие налоги, которые тоже взимались без дифференциации в соответствии с имущественным положением. Весь центр тяжести налоговых сборов падал тогда на бедноту и середняка, но байскоманапские элементы находили выход освободиться и от того налога, что падало на них наравне с другими.
Например, взимался налог с каждой головы скота. Что делали тогда волостные управители, старшины, сотники и десятники, все эти люди исключительно обслуживающие интересы богатых, интересы баев? Когда составлялись списки поголовья скота (я сам был живым свидетелем, видел это своими глазами), то у бедняка который имел 1015 овец, писали 200300 овец, а у бая который имел 500 – тысячу овец, числилось 3040 овец.
Вот какое зверское отношение было со стороны чиновников, волостного управителя, аульного старшины, они за эти услуги наживали себе в карман, получали огромные взятки от богачей. Но, от этого страдала беднота, на них перекладывалась вся тяжесть этого налога.
Местный налог, который собирался исключительно для обслуживший манапов, почтенных лиц, волостного управителя, старшины и т. д. Каждый раз поездка волостного управителя в какой бы то ни было ближайший город по государственным и по своим собственным делам стоила колоссальнейших средств, которые после возвращения раскладывались по кибиткам, особенно беднейшим, и с них взимались.
Как в то время развивались взятки? Власть, находящаяся в руках военных представителей русского правительства и гражданской администрации, грабила население по «закону» и без всякого «закона». Взяточничество в то время в Киргизии было обычным явлением: взятки брали все, начиная с городового, полицейского и кончая генералгубернатором. Разнообразные и неограниченные поборы взимались по всякому поводу и часто принимали характер широко распространенного и самого откровенного грабежа. Нигде и ни в одном из учреждений нельзя было провести ни одного дела не подмазав достаточно хорошо чиновников и переводчиков того или другого аппарата. Взятки были широко распространены и в торговле и в промысловых предприятиях.
Неограниченное количество и несколькократные взятки и поборы «чигим» брали кыргызские администраторы, родоначальники, манапы и баи. Они грабили население своими «чигимами» по всякому поводу и без всякого повода. В то время считалось модой брать побольше взяток. Те волостные управители и манапы, которые не могли взять взятки у населения, считались плохой администрацией, т. к. не могли в достаточной степени обслуживать свои интересы. Тот, кто мало брал взяток, стоял на плохом счету.
Отсюда, товарищи, очевидно, что та эксплуатация, неограниченная никакими пределами, никакими законами, двойной гнет и грабеж со стороны царского правительства и местной национальной буржуазия, которые существовали в то время, вывели из самостоятельной хозяйственной жизни бедняцкосередняцкие массы и открыли широкий путь к обатрачиванию, нищете, и разорению хозяйств.
Действительно в то время накануне восстания 1916 года мы имели много случаев превращения средних крестьян в бедняков, а бедноты в батраков. Вот каким образом шел процесс развития колониальной политики, процесс развития феодальнопатриархальной эксплуатации среднего крестьянства и бедноты со стороны феодальнородовых элементов и буржуазии.
Переселенческие хозяйства, которые пользовались колоссальными преимуществами и этим дешевым батрацким трудом в определенной части их очень быстро превращались в нетрудовые кулацкие хозяйства. Следовательно, те задачи, которые царское правительство поставило перед собой, чтобы на окраинах Востока, в Туркестане Джетысуйской области создать крепкие кулацкие хозяйства, могущие быть опорой для царского правительства, были проведены в жизнь.
Вот характерные цифры – в среднем 50%, а максимум до 90% переселенческих хозяйств имели от одного до трех постоянных батраков и от 3х до 15 временных сезонных рабочих. Вот, товарищи, каким образом проходил процесс превращения этих хозяйств в нетрудовые эксплуататорские хозяйства. Отсюда росло знаменитое джетысуйское кулачество.
Тяжести судебно-административного нажима
Возьмем суды и администрацию. Беднякам доступа в суд при обсуждении их жалоб не было, никакого внимания им как со стороны царского правительства, так и местной интеллигенции и местных чиновников в лице волостного управителя и старшины не уделялось.
Я приведу, товарищи, характерную маленькую выдержку из письма одного кыргыза, который был арестован, письмо у него обнаружили после ареста. Он пишет следующее: «жаловаться некому, ибо эти жалобы не удовлетворяются. По крайней мере, нет примера уважения кыргызских жалоб. Сверх того, кыргызские «башадамы» (аксакалы) заняты всегда избирательной борьбой изза должности управителя, аульного старшины и народного судьи, покупаемых на торжественных торгах в присутствии властей российских, правительством установленных. Эта избирательная борьба поглощает все помыслы, душу и жизнь кыргызского населения, руководимого невежественными «башадамами», так что вопросы о существе нации, земельные и прочие, и прочие не занимают их умов. Заявляю тебе, что никаких общенародных нужд кыргызские «башадамы» в лице аксакалов не ощущают и все заняты вопросами о должностях, созданных сначала временным положением 21 октября 1868 года и, затем действующим степным положением 25 марта 1891 года. Так как утверждение выборов законом предоставлено начальникам и губернатору, то развилось в грандиозном размере среди киргиз сутяжничество, кляузничество, шпионство и доносительство. Корысть стала доминирующим стимулом деятельности всех «башадамов». Психология кыргыз развратилась настолько, что без подкупов и без взяток ничто у них не делается и не творится. Никакой общественной деятельности и никаких общественных надобностей для них не существует. Между тем земли все уходят и уходят под переселение и «башадамы» лицемерно восхваляют тех, кто грабит их земли и даже осуждают тех, кто стремится защитить их земли, ибо те, которые идут против начальства, по их мнению, суть дураки».
Вот мнение тогдашнего дехканина по отношению к кыр гызам, занимающим определенное начальствующее положение. Отсюда ясно, что кыргызская беднота в то время не только чувствовала тяжесть гнета царского правительства по всем линиям экономического и политического порядка, но и местных эксплуататорских верхушек.
Влияние империалистической войны и набор на тыловые работы
Конкретной причиной восстания накануне 1916 года является уже сама тяжесть империалистической войны. Вы знаете, что на третьем году империалистической войны, царская Россия в политическом и экономическом отношении была уже значительно ослаблена. Были усилены военные налоги, всякого рода поборы и пожертвования. Производилась мобилизация и реквизиция лучших лошадей, мобилизация и реквизиция транспортных средств (верблюдов), у населения отбираются кошмы, мешки и арканы и т. д., на военные цели. Эти моменты тоже являются одним из толчков, вызывающих и усиливающих недовольство трудящихся масс Киргизии.
Кроме того, одним из непосредственных поводов послуживших причиной к восстанию, был набор рабочих на тыловые работы. Вследствии трехлетней империалистической войны, безусловно царское правительство было ослаблено и требовался целый ряд мероприятий по увеличению войсковых сил.
Между тем много людей в то время было занято на тыловых работах, както: построение ряда военных сооружений, подкоповокопов, на транспорте и т. д. Одним словом нужна была рабочая сила для проведения этих работ с тем, чтобы часть людей, уже работающих на этих работах снять и с оружием в руках направить для непосредственных военных действий. Когда царское правительство почувствовало свою слабость, то оно подумало о том, что эти работы можно обслужить коренным населением Туркестанского края, этим самым освободив людей для военных действий. С этой целью 25VI1916 царским правительством в лице военного министра был издан приказ провести мобилизацию людей на эти работы среди туземного населения, населения Туркестана (инородцев, как выражается в приказе) в возрасте от 19 до 43 лет.
Здесь царское правительство забыло один момент – свое обещание кыргызскому народу и вообще туркестанцам. Когда завоевывался Туркестан, то «акпаша» (так называли русского царя – белый царь) дал обещание туркестанскому народу, которое до сего времени помнят старики, что их на военные работы брать не будут, заменят мобилизацию военным налогом. Несмотря на это, всетаки приказ был издан и 28VI этот приказ по телеграфу был передан туркестанскому генералгубернатору, а последний дает 8VII свой приказ по Туркестанскому краю. В приказе по Туркестанскому краю он пишет: мобилизации с 19 до 31 г. Этот возраст предполагалось взять на первое время, а потом продолжать мобилизацию до 43 лет. Таким образом по Туркестанскому краю разверсталось 220 тыс. рабочих из них на Джетысуйскую область падало 43 тысячи рабочих.
Приказ царского правительства был составлен со строгим учетом классового интереса туземной буржуазии.
Давайте посмотрим из кого же должна была составляться эта рабочая сила, каков классовый подбор этих людей? Для того, чтобы было ясно, я вам прочту один государственный документ тогдашнего генералгубернатора. В той инструкции, которую он опубликовал для набора рабочих, говорится следующее: «должны быть освобождены»:
1.Должностные лица, волостные, сельские и аульные управители.
- Нижние полицейские чины из туземцев.
- Имамы, муллы и мудурессы.
- Туземцы, занимающие гласные должности, следовательно туземцы, пользующиеся правами дворян, естественных почетных граждан, также лично пользующиеся правами почетных граждан, манапы, аксакалы и т. д.
- За каждого находящегося на службе в Текинском полку (это относится к Туркмении) или других войсковых частях туземцы освобождаются от наряда на тыловые работы по три ближайших его родственника из числа братьев, сыновей племянников по мужской линии.
- При практикующемся среди туземцев найме за себя рабочих, установить как общее правило, что туземец может взять за себя исключительно только туземца, при этом обязательно русского подданного, отнюдь не иностранца, русские тоже не подлежат найму. Туземные евреи должны взять за себя только еврея и т. д.
Вот какова была классовая сущность опубликованного приказа. Отсюда совершенно ясен вопрос о том, кто должен был идти на эти работы: безусловно, в первую очередь бедняки и середняки. Богачи и всякие другие лица, которые мы перечислили были освобождены, баи даже могли купить себе людей, для того, чтобы освободить своих сыновей. Так и получилось, когда происходил набор (мы являемся живыми свидетелями этого), когда составлялись списки, в них не попал ни один бай, ни один манап или волостной старшина, попали исключительно бедняки и батраки, в случае же если у богача попадал сын или родственник, он подкупал бедняка или батрака и зачислял его в счет рабочих.
Следовательно можно сделать вывод, что вопервых, те политические, социальноэкономические условия о которых мы выше говорили являлись основными причинами и вовторых непосредственный повод – набор рабочих на тыловые работы, послужил новым толчком и непосредственной причиной к восстанию 1916 г.
Настроение населения накануне восстания можно охарактеризовать так: мы имели недовольство основных масс бедноты и среднего крестьянства, которые открыто заявили: все равно на эти работы не пойдем, лучше будем умирать здесь, лучше будем воевать с теми, кто будет способствовать этому набору. Молодежь, особенно призываемых возрастов, скоплялась кучами и подготовляла свои позиции для того, чтобы оказать сопротивление. Были такие настроения, чтобы ни в коем случае не давать приговора списка правительственным органам.
Были такие случаи, что иногда местная администрация в лице волостного управителя, народного судьи и старшины составляла заочные списки призываемых, заочные приговоры о согласии к призыву, и отдавала их правительственным учреждениям.
После выявления этих моментов беднота приняла метод наступления в первую очередь на местные чины. Были случаи, когда отбирали у волостного управителя и аульного управителя печать для того, чтобы они не давали приговоры. Несмотря на это всетаки последние давали иногда скрыто, незаметно эти приговоры.
Отсюда совершенно очевидно, что против набора были беднота и батрачество и середняки, а баи, манапы и местные чины были за набор, ибо благодаря этому, они подкрепляли свои экономические и политические позиции, развивали колоссальнейшее взяточничество, наживали на этом большие деньги. Кроме того, им ничего не стоило дать кыргызскую бедноту и батрачество на эти работы. Отсюда классовая сущность этого вопроса и классовый подход к изучению и определению содержания восстания.
Выводы
Отсюда можно сделать вывод по части уже высказанных вопросов.
Первый вывод можно сделать такой, что благодаря колонизаторской политике царского правительства, мы наблюдали накануне восстания 1916 года рост эксплуататорских возможностей переселенческих кулаков, на основе захвата лучших земельных и водных источников.
Второй вывод, укрепление капиталистических тенденций переселенческих кулацких хозяйств за счет эксплуатации местного туземного батрачества и русской бедноты.
Третий вывод, что национальная буржуазия в лице баев и мапапов благодаря усердной поддержке царского правительства, укрепляла свои патриархальнофеодальные отношения и способы эксплуатации местного батрачества и бедноты.
Четвертым выводом из всего вышесказанного можно сделать укрепление политической и экономической мощи эксплуататорской верхушки русских переселенческих кулаков и местной национальной буржуазии, составляющих в то же время самое мизерное меньшинство по отношению ко всему населению Туркестана и Джетысуйской области, благодаря неограниченной эксплуатации трудящихся масс, при помощи царского правительства.
Наконец пятый вывод – быстрое разорение, обнищание, составляющих в то время огромное большинство населения туземных батраков, бедняков и середняков, что создавало усиление роста недовольствия.
Вот, товарищи, каковы политические выводы. С одной стороны мы видим укрепление и рост эксплуататорских возможностей незначительного количества людей, с другой стороны угрожающее падение культурнобытового, экономического благосостояния местной бедноты и батрачества, составляющих огромное большинство.
Отсюда можно сделать совершенно правильный общий вывод, что основная масса киргизских трудящихся дехкан, благодаря такой политике, не имела возможности вести земледельческое хозяйство изза отсутствия соответствующих земельных участков и поэтому будучи всячески вытеснена в нагорные части, она стремилась вести животноводческое хозяйство. Но вести там устойчиво животноводческое хозяйство они также не могли, ибо в горной части они не имели возможности создания прочной кормовой базы. Отсюда создалось такое положение, это и киргизские скотоводы в то время всячески были обречены на джут и бескормицу. Отсюда, как следствие, падеж скота и неустойчивое состояние скотоводческих хозяйств отсюда и те неустойчивые, экономические маломощные животноводческие хозяйства, которые мы имели в условиях Киргизии и которых сейчас Советская власть и коммунистическая партия переобразуют и переустраивают на социалистической основе.
Вот эти самые отсталые, примитивные формы, в некоторых случаях полунатуральные формы скотоводческого хозяйства остались, как следствие царской колониальной политики и в нашем теперешнем Кыргызстане.
Вот вся сумма этих условий являлась причиной восстания 1916 года. Объяснять восстание только набором кыргыз на тыловые работы не приходится. Этот набор явился только непосредственным политическим поводом, дал стимул, толчок, несколько лет накоплявшимся историческисложившимся экономическим причинам, которые я вам обрисовал.
II. ХАРАКТЕР ВОССТАНИЯ И ЕГО ДВИЖУЩИЕ СИЛЫ
В связи с этим, можно определить, что в основном являлось движущей силой восстания. Безусловно, движущей силой восстания 1916 г. являлась в Киргизии дехканская масса в лице бедноты, батрачества и середняков. Всю тяжесть восстания как в области наступления, так и в области поражения понесли на своих плечах они.
Характер самого восстания
Характер восстания в основном был национальноосвободительным. Восстание свой удар направило к разгрому царской администрации, нападению на учреждения участкового начальника, нападению на уполномоченных этих участковых начальников, на управления переселенческой политики, нападению на почтовотелеграфные конторы и почтовотелеграфных чиновников и т. д. Основной огонь был сосредоточен на этих участках. По имеющимся данным только по Пржевальскому (ИссыкКульская котловина) и по Пишпекскому уезду повстанцами было убито из войсковых частей около полудесятка офицеров, 60 нижних чинов, около 50 были ранены и несколько десятков нижних чинов были повстанцами захвачены в плен. Кроме того были нападения на переселенческие поселки, на русских кулаков и зажиточных. «Основной движущей силой восстания являлись дехканские и скотоводческие массы Средней Азии и пролетарские и полупролетарские элементы коренного населения городов, находившиеся под двойным гнетом российского империализма и местных эксплуататорских классов.
Они выступили прежде всего против царских администраторов, гнавших их на мировую бойню, на тыловые работы.
В стремлении ликвидировать колонизаторскую политику правительства и ее губительные последствия, повстанцы в районах наиболее широкого развития колонизации (Киргизия) обрушили свои удары на кулацкозажиточные слои населения русских поселков». (Из тезисов САБ ЦК ВКП(б)) Вот основная характеристика самого восстания.
В чем выражалась политика байскоманапских элементов и в то время существующих буржуазных партий в этом восстании.
Инициатором восстания являлось само батрачество, беднота и середняцкая масса коренного населения. Эсеровская партия была в то время за политику колонизации края, за захват земель, ибо программа эсеровской партии, которая существовала в Туркестане, сводилась к программе земельной колонизации о которой мы говорили.
«Эсеры, – пишет тов. Федоров Е., – переносили борьбу за землю, крестьянина против помещика в Туркестане в плоскость борьбы крестьян переселенцев за киргизскую землю. Это была определенная контрреволюционная работа эсеров в Туркестане».
Существующие в то время так называемые «джадидизм» и «панисламизм» никакого интереса для кыргызских трудящихся, и трудящихся Туркестана в целом не представляли.
Джадидизм, как все буржуазные течения, проявлял только свою буржуазную ограниченность и никакого толчка, поддержки по отношению к революционному восстанию дехканства не оказал.
«Панисламизм», в силу своей реакционности, всячески стремился укрепить феодальные отношения и старую систему эксплуатации. Следовательно, эта буржуазная организация тоже не оказала помощи, чтобы дать революционный толчок этому восстанию.
Благодаря своей природе, как буржуазного политического течения, эти обе организации не могли возглавить и вести восстание на штурм капиталистического господства.
Многие кыргызские манапы занимались предательской политикой и сыграли агентурные роли во время восстания 1916 г.
Я вам сейчас оглашу важнейший документ. До сего времени этот документ в нашей печати, к сожалению, достаточного освещения не получил. Таш Худайбергенов выступая в печати о 1916 годе уверял, что Шабданов и ряд других манапов являлись фактическими руководителями восстания. При этом он называл фамилии сыновей Шабданова.
Я приведу документ, характеризующий, какую позицию занимали Шабдановы во время восстания и до восстания. Многим известно, что один из сыновей Шабданова был в то время волостным управителем, он с честью выполнил свое торжественное обещание данное царскому правительству, во время получения знака управителя, о том, что он никогда не будет чинить зло для царского правительства и честно, добросовестно будет выполнять его приказания. Так он со своим братом и сделал и во время восстания его брат приехал в Пишпек к уездному начальнику, где заявил, что кыргызская молодежь, особенно беднота и батрачество сопротивляются мобилизации рабочих и выражают недовольство.
«…Судя по настроениям эта молодежь будет стоять против набора рабочей силы. Поэтому, дайте специальные войска для того чтобы под нажимом и давлением провести реквизицию рабочих. Такую позицию занимал накануне восстания один из сыновей Шабданова Хисаметдин.
Теперь возьмем действия другого Шабданова. Пишпекский уездный начальник после восстания написал рапорт генералгубернатору. В этом рапорте он пишет: «собрались огромные толпы повстанцев», затем Сарыбагишский волостной управитель Кемель Шабданов и другие почтенные лица стали убеждать толпу в бесплодности этого выступления, но толпа закричала: «Принять священную смерть».
Можно привести и другой пример. Некоторые говорят, что манап Канат Абукин был фактически руководителем восстания в загорном районе. Это тоже неверно.
Вот документ который характеризует Каната, не как руководителя восстания, а как предателя восстания. Вот его собственные показания после того, как его задержали и допрашивали. Он говорит следующее: «7го (8го августа начало восстания – Б. И.), мы в числе около 300 человек были во дворе уездного управления, куда к нам вышел уездный начальник Путинцев, к которому мы собрались с заявлением, что молодежь не соглашается давать людей и т. д. С уездным начальником говорили трое в присутствии остальных, а именно: Хисамутдин Шабданов (Сарыбагишская волость), Курман Лепесов (Курманходжинская волость) и я. Переводил письменный переводчик Абдукерим Садыков. Уездный начальник Путинцев нам ответил, что он должность сдал и нам нужно говорить с новым уездным начальником Рымшевичем, а он хочет обратиться к нам с просьбой, в виду его ухода с должности и в честь его построить для больных на Арасане (Иссыгатинские минеральным воды) барак. Мы тут же согласились дать со всех бывших тут волостей по 30 копеек с каждой кибитки. Во время разговоров с Путинцевым к нам вышел Рымшевич, к которому мы обратились с тем же заявлением о нежелании молодежи подчиняться требованиям о составлении списков и приговоров и просили его вызвать войска. Это заявление было сделано в присутствии Путинцева, добавляю, что о вызове войск мы просили Путинцева. В начале августа 1го, 2го или 3го с просьбой о вызове войск мы обратились и к Меньшикову, который приезжал к нам по поводу набора лошадей. Меньшиков нам ответил, что он сам едет в Пишпек и доложит уездному начальнику. После этого он был в Пишпеке и присутствовал 7 августа, когда мы были у уездного начальника. Рымшевич с нами не разговаривал, а просто повернулся и ушел, из этого мы заключили, что нас вызвали не для того, чтобы решить наболевший вопрос о призыве рабочих, а для того, чтобы мы пожертвовали деньги на постройку на Арасане барака имени Путинцева».
Этот документ совершенно ясно и четко показывает, какую роль играли кыргызские манапы во время восстания. Следовательно совершенно неправильно будет утверждение о том, что кыргызские баи и манапы являлись фактическими руководителями восстания.
Они под сильным давлением дехканских масс, изза боязни – чтобы удар наступления не был направлен непосредственно по ним и изза боязни, чтобы не потерять свои родовые и манапские авторитеты среди населения, шли с массами в некоторых местах очень формально и не по существу, временно стояли во главе движения.
Действительно фактическими руководителями восстания они не являлись. Благодаря родовым и патриархальным отношениям сильному экономическому и политическому влиянию их в то время на население и благодаря отсутствию серьезной работы среди трудящихся по разоблачению их предательской агентурной роли во время восстания, некоторые из них стали ханами. Мокуш Шабданов, Канат Абукин и другие были назначены ханами.
Если они открыто и активно выступали бы против неудержимого исторически сложившегося восстания, они, безусловно были бы лишены этих привилегий и авторитета и получили бы чувствительный удар.
Подавление восстания
Прежде чем перейти к основной части моего доклада – к выводам, разрешите остановиться на вопросе подавления восстания и на состоянии восставших во время бегства в Китай и возвращения обратно. Я постараюсь изложить это коротко.
После вспыхнувших восстаний в Туркестанским крае царским правительством в лице генералгубернатора Туркестанского края были приняты самые жесткие меры в отношении подавления восстания. Были переброшены большие вооруженные силы и восстание самым жестким образом и беспощадно было подавлено.
Очень характерно при этом объявление, изданное одним областным губернатором, в начале восстания:
«Объявляю туземному населению, что в Ферганскую область уже прибыли войска с артиллерией. Распоряжение этими войсками поручено единолично и самостоятельно мне, военному губернатору. Присланных войск с избытком достаточно не только для того, чтобы усмирить всякую бесчинствующую толпу, но и для того, чтобы разрушить и сравнять с землей всякие поселения, а в городе всякий квартал и даже целый туземный город, где впредь начиная с сегодняшнего дня возникнут такие же беспорядки, кои до сего времени происходили почти во всех городах и во многих местах Ферганской области». Указывая далее на то, что теперь набор рабочих будет происходить с «согласия самого населения» в конце обращения говорит следующее:
«Во избежании скопления толпы, пусть каждый благомыслящий туземец, услышав громкий призыв собраться толпе к такомуто месту, такойто части, обратит внимание на тех, от кого исходит такой призыв и запомнит их имена. Эти лица созывающие толпу, являются главнейшими единственными виновниками всех тех бесчинств, насилий, поранений и убийств, какие после эта толпа учиняет и единственными виновниками тех жертв (раненые и убитые) которые падают от действий войска с оружием. Впоследствии, после усмирения беспорядков, будут назначены военные суды, если, как я о том уже просил, Ферганская область будет объявлена на военном положении, то будут немедленно же образованы военнополевые суды и, после быстрого расследования всех обстоятельств и на основании свидетельских показаний, все те лица виновность которых в созыве толпы будет установлена, будут преданы смертной казни. Если же не удастся обнаружить лиц призывавших туземцев к собранию толпы, то каждое селение, где произошел беспорядок, будет по моему приказанию, разрушено до основания, а земли отобраны в казну. При этом я не буду обращать внимания, ни на медресе и принадлежащим им землям, ни на вакуфы и принадлежащие им земли, ни на мечети и принадлежащие им земли, ни на частные имущества. Повторяю, что в первую голову будут считаться виновными те лица, которые созывали толпу, а если этих лиц мне, или суду население не укажет, то поступлю с селениями и землями тех селений, где впредь будут происходить беспорядки, так как выше сказано».
Так и поступило царское правительство в отношении подавления восстания. Такие жестокие меры были приняты со стороны царского правительства по отношению безоружных трудящихся дехкан.
Перечислить все факты жестокости, которые были при подавлении восстания, невозможно. Я могу остановиться только на отдельных фактах расправы с восставшими кыргызами, не успевшими уйти в Китай.
Например, один из карательных отрядов на южном берегу озера ИссыкКуль вырезал около 1000 человек, около селения Краснореченского отрядом было убито 200 кыргыз, в Токмакском районе убито около 500 человек кыр гыз, в Посполдоке в одном дворе было зверски истреблено свыше 300 кыргыз. Несколько сот кыргыз было уничтожено в Нарынском уезде. Тысячами были сожжены кыргызские юрты и уничтожено хозяйственное обзаведение. Весь скот и ценнейшее имущество у кыргыз было отобрано.
Вот как поступило царское правительство с кыргызами, восставшими против невыносимого колониального гнета, за свое освобождение от ига двойного гнета.
«Революционная партия пролетариата большевиков в Средней Азии в это время была загнана в глубокое подполье. Массы российского пролетариата в этот период еще не могли открыто выступить на решительную борьбу с самодержавием в помощь восставшему дехканству». Подъем революционного движения среди них еще был недостаточно высоким. Они смогли активно с оружием в руках выступить только через несколько месяцев, февральскомартовские дни 1917 года. Восстание колониального крестьянства, поэтому осталось без пролетарского руководства и без руководства большевистской партии.
Лишенное единой централизованной руководящей организации и, следовательно, единства действий и не имевшие поддержки и руководства со стороны политическоорганизованного пролетариата, революционное, национальноосвободительное движение трудящих масс дехкан, скотоводов Средней Азии, носившее характер локальных, районных восстаний, было раздавлено царским правительством по частям прежде чем ему на помощь пришла революция из центра России. Революция 1917 года решила те задачи, которые поставило перед собой восстание 1916 года. Продолжая свою борьбу, но уже не в одиночестве, а в союзе с российским пролетариатом и под руководством большевистской партии, рабочие и дехкане Средней Азии сбросили гнет царского самодержавия и российского империализма, а затем местных эксплуататорских классов, обеспечив тем самым возможность победоносного социалистического строительства в советских республиках Средней Азии и установление полного фактического равенства национальностей СССР. (Из тезисов САБ ЦК ВКП(б))
Бегство в Китай
Повстанцы не могли вынести тяжести огнестрельного удара и должны были бежать в Китай. Бегство в Китай было тяжелым. Путь был длинным и незнакомым беженцам. Приходилось переходить совершенно незнакомые, высокие и труднопроходимые ледниковые перевалы. Пришлось переезжать в брод десяток больших рек и сотни малых горных речек. Пришлось по несколько суток подряд ехать идти по глухим и темным ущельям, куда не проникает луч солнца и где видны с обеих сторон высокие снеговые скалистые горы. Пришлось преодолевать такие знаменитые по высоте и крутизне перевалы, как «КогурОлан», «Бедел», «АкОгуз» и др., наконец, и такие перевалы, как «КизилСу», где нечем свободно дышать: вследствие высоты там на каждом шагу безвоздушные ямы. Многие из этих перевалов и опасных путей пришлось пройти ночью. Остановки и передышки невозможны. Остановка на несколько часов грозит гибелью – сзади по следам беженцев следуют царские войска. Поэтому переход на китайскую территорию кыргызамповстанцам обошелся чрезвычайно дорогой ценой – большими жертвами людей и скота.
Огромнейшее количество скота и немалое количество людей осталось на дороге – на этих ледниковых перевалах, в голодных степях и глухих ущельях. Конечно, при таком массовом и торопливом переходе через эти перевалы без больших жертв не обойтись.
Я расскажу некоторые факты, с которыми мне самому пришлось столкнуться.
Нам пришлось ночью переходить перевал «Бедел». Сперва я провел мать с сестрой и с вьючным верблюдом по единственной узкой верховой тропинке. Тропинка обледенелая, скользкая, чуть засыпанная снегом, проходила по склону ледяной горы. Внизу сиял глубокий, в несколько саженей обрыв. Один неудачный шаг по тропинке, и гибель неизбежна. Благополучно проводив мать и сестру я вернулся обратно на помощь брату, который на половине перевала возился с быком, навьюченным домашними принадлежностями. Продолжая вместе с ним путь, мы увидели, что обрыв был уже наполнен сорвавшимися сверху и сползшими с тропинки вьюченными и невьюченными верблюдами, лошадьми, быками и частично вместе с ними людьми – и беженцы уже пробили дорогу через них, уже люди с вьюченными верблюдами проходят через этих упавших в ледяные ямы животных и людей, опасаясь пройти через тропинку.
Это была ужасная, невыносимо тяжелая картина. Рев обезумевших животных, крики, плач и стоны людей слились в одно. Те плачут, другие зовут по именам может быть уже погибших или заблудившихся, но беженцы не обращают на это внимания, наступают на них ногами и все проходят, проходят дальше, ибо малейшая остановка или замедление грозит смертью им самим.
А сколько мы видели случаев, когда выбившаяся из сил мать бросает на произвол судьбы около дороги грудного ребенка. Мы видели около дороги завернутых в кошмы беспомощных, дряхлых стариков и старух. Они плакали и умоляли каждого последующего проходящего, чтобы они взяли их с собой, или в крайнем случае оставили им продукты питания.
Конечно, при всех этих ужасных случаях пострадала больше всего беднота. Богачам – баям и манапам была большая помощь со стороны, им помогали многие. Они имели все возможности. У них много сильных и сытых лошадей, верблюдов и др. транспортных возможностей – у бедняков этой поддержки и возможности не было.
Но не менее тяжелые условия переживали кыргызы захваченные во время бегства царскими войсками. Они вынесли на себе неподдающееся описанию издевательства над человеком со стороны царских чиновников и офицеров, беспощадное убийство и уничтожение, невыносимо тяжелые наказания и мучения, зверские издевательства над женщинами, публичное насилование девушек на глазах матерей и отцов. Царские чиновники оставляли захваченных ими кыргыз совершенно на произвол судьбы – как это известно по рассказам захваченных – у них было отобрано все имущество и весь скот.
Вот какие тяжелые моменты переживали кыргызские трудящиеся, вследствие подавления восстания.
Устлав погибшим скотом и засыпав человеческими трупами несколько перевалов кыргызы перешли па территорию Китая.
Переход в Китай стоил Киргизии потери половины всего имущества и скота и для значительной части самих кыргыз – жизни.
Затем по приезду в Китай беженцев, китайская администрации их встретила безобразно, было самое зверское обращение китайских администраторов.
С беженцев брали неограниченные взятки за то, чтобы пропустить их через границу, за то, чтобы пустить на определенный участок и т. д. Брали всяческие взятки но только правительственные органы и должностные лица, но и местная китайская буржуазия.
Все эти тяжести совершенно разрушили наполовину уже разрушенные хозяйства трудящихся кыргыз.
Кыргызамбеженцам крайне трудно представляло жить в Китае, благодаря бескормице, в силу отсутствия кормов на зиму происходил массовый падеж скота, продавали его за бесценок, была массовая продажа домашнего имущества, кошм, одеял, ковров, ценных одежд, вплоть до домашней посуды и т. д. для того, чтобы добиться хлеба и другого продовольствия. (Для продовольственных целей беженцы продавали не только скот, домашнее имущество, но даже своих жен и детей. Продажа девушек и женщинвдов принимала массовый характер.)
Много жить беженцам в Китае не пришлось, жили там, примерно, около года и с 1917 года начинают возвращаться обратно.
Колоссальнейшие трудности переживали беженцы во время обратного возвращения из Китая. Нам пришлось идти пешим, за исключением некоторых, которые имели немного скота, перейти все те высокие и самые страшные перевалы, пройти настолько длинное расстояние и пережить всю тяжесть недостатка в продовольствии, начиная с возвращения из Китая среди кыргызбеженцев свирепствовали заразные, тифозные, болезни и др. В дороге в значительном количестве беженцы были обречены на голодную смерть, на степях и перевалах.
В каком положении находятся трудящиеся кыргызы после возвращения? В невыносимо тяжелых условиях! В то время существующее временное правительство «керенщина», никакой помощи беженцам не оказывало. Наоборот, поддерживало кулацкие наступления на кыргызских трудящихся. Семиреченские кулаки, которые получили первый удар от кыргыз, всячески хотели истребить киргиз. Были в практике «охотничьи выезды кулаков для истребления кыргыз». Тогдашние документы характеризуют, что Туркестанский комитет временного правительства поддерживал эту практику.
В то время в состав Туркестанского комитета временного правительства входила и местная национальная интеллигенция, при чем, эта интеллигенция происходила из высокого сословия. Например Мустафа Чокаев, который входил в состав Туркестанского комитета временного правительства.
Вы знаете, какую позицию занимала туземная интеллигенция? Она тоже занималась поддержкой политики временного правительства. Контрреволюционная деятельность Мустафы Чокаева известна сейчас всем. Туземная буржуазная интеллигенция, которая находилась в составе временного правительства, не поинтересовалась жизнью трудящихся кыргыз и не приняла мер к улучшению их положения.
Они – туземная буржуазная интеллигенция были заинтересованы лишь установить свое взаимное отношение с временным правительством, а последнее придерживалось политики – продолжать истребление кыргыз.
Вследствие такого невыносимого тяжелого положения, когда кыргызы, возвращаются почти без скота, без хлеба, начинается голод, от голода умирает много трудящихся кыргыз. Этому еще помогает специальные охотничьи выезды семиреченских кулаков, для истребления кыргыз. Такое положение было в 1917 году до победы Октябрьской революции.
Только Октябрьская революция, свержение диктатуры буржуазии и установление диктатуры пролетариата спасла жизнь трудящихся кыргыз. Только после того, как была установлена диктатура пролетариата, организуется помощь трудящимся кыргызам. Уже с начала 1918 г. доходит помощь и Советского Правительства кыргызам. Был организован специальный комитет помощи беженцам «комбеж», организованы специальные пункты снабжения хлебом и т. д. Эти мероприятия послужили основной помощью для спасения трудящихся кыргыз, потерпевших такой серьезный удар, вследствие невыносимой тяжести и разрухи в связи с подавлением восстания.
Затем вы знаете, что по директиве ЦК ВКП(б), тогда еще работал Владимир Ильич, в 1920 году была проведена земельноводная реформа во всей Средней Азии, особенно в ДжетыСу. В 1920 же году была создана специальная организация бедноты «союз кошчи», которая послужила основной силой для проведения земельноводной реформы.
Земельноводная реформа 19201921 гг. была исключительно направлена на разрушение остатков колонизаторской политики в ДжетыСу. Только благодаря этой реформе, были возвращены обратно кыргызам – трудящимся отобранные у них земли, только благодаря этим мероприятиям были землеустроены кыргызы – беженцы. Правда, эта земельноводная реформа имела свои недочеты, в то время мы не могли еще непосредственно ударить по кыргызс кой национальной буржуазии – байству и манапству, но это была реформа, которая оправдала свою задачу с точки зрения разрушения позиции колонизаторов в ДжетыСу.
Общие политические выводы
Восстание 1916 года в Средней Азии в том числе и в Киргизии являлось национальноосвободительным движением, которое было направлено против колониального гнета и грабежа Российского империализма.
Этим можно объяснить революционное значение восстания. Поэтому мы придаем большое значение восстанию туземного населения Туркестанского края, поэтому оно (восстание) останется в истории нашего революционного движения, поэтому сегодня мы с вами воспоминанием подчеркиваем и обсуждаем все моменты и делаем соответствующие выводы. «Восстание 1916 года было национальноосвободительной войной против господства в Средней Азии Российского империализма по преимуществу военнофеодального». «Для успеха национальной войны, – говорит Ленин – требуется либо соединение усилий громадного числа жителей угнетенных стран, либо особо благоприятное сочетание интернационального положения (например: парализованность – вмешательство империалистических держав, их бессилием, их войной, их антагонизмом и т.
д.), либо одновременное восстание пролетариата одной из крупных держав против буржуазии»… (Ленин, соч. т. XIX. изд. II, стр. 184). Ни одного из указанных Лениным условий для победы восстание 1916 года не имело, чем и объясняется его поражение. Но все уроки восстания убеждали его главную движущую силу – дехканские, скотоводческие массы и пролетарские и полупролетарские элементы коренного населения городов в том, что единственный путь для их победы – это путь борьбы в тесном союзе с российским пролетариатом и крестьянством под руководством первого (из тезисов САБ ЦК ВКП(б)).
Трудящиеся Киргизии и Средней Азии в то время хотели сбросить двойной гнет: с одной стороны, колониальную политику царизма, с другой – зверскую эксплуатацию местной буржуазии, но трудящимся не удалось достигнуть этой цели, восстание кончилось поражением.
Царское правительство беспощадно подавило это восстание, но оно не осталось безрезультатным. Вы знаете, что восстанием 1916 года дехкане показали свою классовую сущность, свое классовое недовольство господству буржуазии и классовую солидарность с революционным рабочим классом, классом, который в то время проводил колоссальнейшую работу в области подготовки пролетарской революции.
Своим массовым выступлением трудящиеся дехкане, ослабили позиции империализма на Востоке и облегчили разрешение революционных задач, помогли революционному пролетариату успешно завершить Октябрьскую революцию.
Поэтому мы вправе будем подчеркнуть, что это восстание безусловно показало солидарность трудящихся кыргыз с рабочим классом, их единство в вопросах свержения диктатуры буржуазии и установления диктатуры пролетариата, которая служит единственным средством освобождения трудящихся масс от гнета и эксплуатации.
Отсюда можно сделать вывод, что после февральской революции захватившая власть буржуазия, безусловно, не оказалась способной поддержать трудящихся киргиз, получивших большой империалистический колониальный удар во время восстания, и только после Октябрьской революции и завоевания диктатуры пролетариата кыргызытрудящиеся получили необходимую поддержку.
III. ОТ КОЛОНИАЛЬНО-ИМПЕРИАЛИСТИЧЕСКОГО УГНЕТЕНИЯ, ГРАБЕЖА И БЕСПРАВИЯ – К СОЦИАЛИЗМУ
Правильная политика коммунистической партии, правильная политика соввласти, которая проводится по всей территории Советского Союза после Октябрьской революции, после завершения диктатуры пролетариата, безусловно обеспечила проведение ряда колоссальнейших мероприятий.
Когда скотоводческие массы поднялись на открытую вооруженную борьбу против колониального грабежа, то царское правительство победив восставших, решило очистить от коренного населения целые уезды и заселить их поселенцами. Дехканскоскотоводческие массы победившие впоследствии в союзе с пролетариатом и под его руководством, не дали осуществиться этим планам и революционным ударом раз на всегда уничтожили систему колониального гнета и грабежа.
Урезав аппетиты кулакапереселенца, передав его землю обратно кыргызам (реформа 1920 года), советская власть и партия объединила в одну семью трудящихся переселенческое крестьянство и трудящиеся массы местного дехканства и скотоводов и организовало их на совместную борьбу против кулакапереселенца, против баяманапа – за пятилетку, за хлопок, за социалистическую революцию скотоводческого и земледельческого хозяйства в Средней Азии, за ликвидацию кулачествабайства, как класса на базе сплошной коллективизации.
Царское правительство гнало дехкан и скотоводов Средней Азии на тыловые работы для войны, которая велась во имя интересов Российских крепостников и империалистов для захвата Галиции и окончательного придушения свободы украинцев, для захвата Армении, Константинополя и т. д. (Ленин), для захвата и грабежа новых колоний. Сопротивление масс этой мобилизации, царизм сломил силою оружия.
В результате Октябрьской победы 1917 г., трудящиеся массы Средней Азии под руководством пролетариата и его большевистской партии создают национальные части, являющиеся неразрывными частями рабочекрестьянской Красной армии для защиты социалистического отечества, для окончательной победы над мировым империализмом, для ликвидации самой возможности возникновения империалистических войн, подобных войне 1914 года, для полной ликвидации какого бы то ни было господства империалистов над колониями.
В происходящем сейчас наборе призывников 1909 года трудящиеся массы Средней Азии посылают своих сынов в ряды Красной армии с воодушевлением, ибо это есть набор не в армию грабежа и угнетения, а в армию защиты их кровных интересов от посягательств мировых империалистических разбойников, их кулацкобайской агентуры – басмачества. (Из тезисов САБ ЦК ВКП(б))
Под руководством коммунистической партии и при активной поддержке рабочего класса и трудящихся масс СССР, благодаря бурно растущей активности трудящихся масс Киргизии, мы успешно и быстро сумели выполнить колоссальнейшие задачи поставленные партией по восстановлению разрушенного народного хозяйства.
Благодаря правильности политики пашей партии и советов мы сумели разрешить национальный вопрос, правильно проводим ленинскую национальную политику, что сплотило трудящихся всех национальностей единым фронтом штурмующих остатки капитализма и строящих социалистическое общество. Именно эта политика обеспечила правильное своевременное успешное разрешение ряда хозяйственнополитических задач поставленных партией.
Быстрое разрешение зерновой проблемы объясняется исключительно правильностью решений партии, правильностью разрешения национального вопроса.
Успехи, которые мы инеем в области коллективизации и реконструкции сельского хозяйства, также объясняются правильностью этой политики.
Мы сейчас успешно проводим ликвидацию кулачества, как класса, под руководством компартии и революционного пролетариата киргизские трудящиеся массы неослабно, регулярно, крепко, твердо и настойчиво наступают на остатки капитализма в пашей республике.
Трудящиеся Киргизии, которые во время восстания 1916 года выразили свою ненависть и недовольство против эксплуатации байскокулацких элементов, сейчас на основе сплошной коллективизации уже проводят ликвидации их как класса. Вот какие колоссальнейшие мероприятия, колоссальные политические победы обеспечила наша компартия и революционный пролетариат кыргызским трудящимся массам.
Под руководством коммунистической партии, при активном участии рабочего класса и трудящихся масс всех национальностей Советского Союза, мы безусловно выполним задачи поставленные партией в области разрешения животноводческой проблемы, в области коллективизации, а также безусловно на основе социалистической реконструкции сельского хозяйства мы разрешим и хлопковую проблему.
Последовательно успешно выполняя программу поставленную партией и советами на 3й решающий год пятилетки, мы с тем же успехом, который в годы предыдущие сможем выполнить те колоссальнейшие задачи поставленные перед нами партией в деле построения социализма в нашем Советском Союзе.
БУДЯНСКИЙ Д.М. ИСТОРИЯ БЕЖЕНЦЕВ-КЫРГЫЗОВ
(1916–1927 годы)
Г Л А В А 1 ВОССТАНИЕ 1916 ГОДА В КЫРГЫЗСТАНЕ И ЕГО ПОРАЖЕНИЕ, МАССОВЫЙ ИСХОД КОРЕННОГО НАСЕЛЕНИЯ В КИТАЙ, ПОЛОЖЕНИЕ БЕЖЕНЦЕВ НА ЧУЖБИНЕ
1. Кыргызстан – колония царской России
Дореволюционный Кыргызстан являлся одной из самых отсталых окраин Российской империи. Это был аграрный край, где население, в основном, занималось сельским хозяйством. Главной отраслью явля лось кочевое и полукочевое животноводство, так как его развитию благ оприятствовали природноклиматические условия, наличие богатых пастбищ. Наряду со скотоводством кыргызы занимались земледелием, но оно носило подсобный характер. Примитивные орудия труда, которы ми располагали кыргызские дыйкане, не давали возможность широко заниматься земледелием. Обследовавший кыргыз ские и казахские хозяйс тва Семиреченской области П.П.Румянцев писал: «Для обработки пашен киргиз до сей поры пользуется самодельной сохой (тязогач) и деревянной бороной с несрубленными сучьями. Уборка хлеба производится серпом или литовкой (косой). Железных плугов, борон очень мало… машин совершенно нет»[1]. Очень метко охарактеризовал землед ельческий инвентарь кыргызов до революции известный инженер, руко водивший ирригационным строительством в Чуйской долине, В. А. Васильев, назвавший его техникой библейских времен.
В дореволюционном Кыргызстане господствовали патриархальнофеодальные отношения. Кыргызское об щество состояло из двух классов: феодалов (баев и манапов) и зависимых от них дыйкан. Многие манапы имели по несколько тысяч и даже десятков тысяч голов скота[2]. Феодаль ная верхушка присвоила себе право распоряжаться территорией кочевий, установила границы кочевания для подвластных им групп кочевников, определяла порядок пользования пастбищами. Одним словом, манапы являл ись полностью хозяевами на определенной территории. Они бесконтроль но распоряжались землей, находившейся в общинном пользовании кочев ников, сдавая её за бесценок в аренду кулакампереселенцам, царским чи новникам, а всю или частично арендную плату присваивали. Манапы не только изымали земли, но за пользование пастбищами, за прогон скота и т.п. взимали различные налоги и сборы.
Туркестан, как и входивший в его состав Кыргызстан, являлся типичной колонией Российской империи. После присоединения Средней Азии к Рос сии было образовано Туркестанское генералгубернаторство с центром в Ташкенте, во главе которого стоял генералгубернатор, имевший неогра ниченную власть. В крае было введено административное устройство, ко торое отвечало интересам колонизаторов, а не населявшим его народам. Царский государственный аппарат в Кыргызстане, как и в других национ альных районах, носил все черты колониальной администрации. Он состоял из русских чиновников и местных феодальных элементов, наход ившихся на службе царизма. Туркестанское генералгубернаторство де лилось на пять областей: СырДарьинскую, Закаспийскую, Самаркандск ую, Семиреченскую и Ферганскую. Области делились на уезды, уезды на участки и волости. Во главе каждой области стоял военный губернатор, во главе уезда – уездные начальники, а участками и волостями управляли прис тавы и волостные управители. Кыргызстан входил в состав Ферганской, Семиреченской, частично СырДарьинской и Самаркандской областей. Так им образом, исходя из захватнических и угнетательских целей колониаль ной политики, царизм так построил систему административнополитичес кого управления, что она полностью игнорировала экономические и национ альные интересы коренных народов Туркестана. Даже генералгуберна тор края Кауфман откровенно писал, что административное деление не со ответствовало ни территориальным, ни этнографическим и бытовым услов иям края.[3]
Территория Кыргызстана была разобщена и не представляла единого целого, что тормозило консолидацию кыргызского народа и облегчало проведение в крае колониальной политики. История Туркестана после присоединения к России характеризуется процессом превращения этого богатого природными ресурсами края в колонию. Осуществляя в Туркестане колониальную политику, царское правительство опиралось на вооруженные силы, полицейский аппарат, на кулаковпереселенцев и местную феодаль ную верхушку. Баи и манапы привлекались на службу и назначались на низшие административные должности. Однако права феодальной знати были ограничены. Представители коренного населения, в том числе и фео дальной верхушки, не могли претендовать на службу в государственных учреждениях, занимать высшие и средние должности, которые непременн о занимали царские чиновники. А. Ф. Керенский, побывавший в Туркестане в 1917 г. в качестве министра юстиции Временного правительства Рос сии, характеризуя низовую администрацию, говорил: «Туземная админис трация, эти «минбаши», «аксакалы» и т.д. были только агентами в руках той русской администрации, которая и раньше в тесном союзе и именно через этих своих агентов обогащалась, вымогая и эксплуатируя населе ние»[4].
Царские власти и колонизаторы именовали нерусские народы «инородцами», подчеркивая тем самым пренебрежительное отношение к ним, не признавали за ними права на национальное равноправие и развитие[5]. Та кая позиция царского правительства нашла наиболее яркое выражение в распоряжении генералгубернатора Туркестана от 31 октября 1911г., в ко тором всем военным губернаторам областей, начальникам уездов и участ ковым приставам рекомендовалось «быть всегда особо твердыми в сношениях с туземцами, помня, что всегда и во всем русское имя и русские инте ресы должны главенствовать… У нас на первом плане должны быть казаки и с ними крестьяне и мещане, а на втором туземцы»[6]. Царское правительс тво пыталось даже вытравить из сознания коренного населения этничес кое название «кыргызы» и поэтому именовало их «дикокаменными» или «черными киргизами».
Колониальнонациональное угнетение народов Туркестана нашло также отражение в секретном донесении туркестанского генералгубернат ора (1916г.), адресованном министру внутренних дел России. «Долгим опытом службы в Туркестане пришел к заключению, что главнейшими на чалами деятельности правительственной власти по отношению к тузем цам должны служить полная определенность и устойчивость требований, твердой власти… Надо добиваться, чтобы нас боялись, полюбят после»[7].
Царизм преднамеренно разжигал межнациональную рознь, пытаясь настроить переселенцев против коренного населения. Так царские власти распространяли слухи о том, что коренное население якобы собирается на пасть на русских и изгнать их. В связи с этим администрация Туркестанс кого генералгубернатора усиленно вооружала русских переселенцев и пыталась настроить их против коренных жителей. Колонизаторы чувствов али себя полными хозяевами положения. Они не только не считались с коренным населением, но и всячески притесняли его, чиня произвол и на силие. Нередко царские чиновники открыто производили незаконные по боры, забирали скот у кыргызов. Пржевальский уездный начальник и его переводчик, например, забрали у коренного населения лучших кобылиц, «не заплатив за них никому ни одной копейки. Таких насилий, – отмеча лось в жалобе кыргызов Пржевальского уезда от 16 января 1906г., учиненн ых этими людьми, много»[8]. Нередко царские сатрапы жестоко избивали кыргызских дыйкан. Особенно этим отличались атбашинский участковый начальник Лунин, помощник пишпекского уездного начальника Фовицкий, беловодский участковый пристав Грибановский и др. [9] Таким образом, по рядки, которые установил царизм в Туркестане, были основаны на полном игнорировании прав и интересов местных народов. Во «всеподданнейшем докладе за 1899г.» генералгубернатора С. М. Духовского указывалось, что необходимо «укрепить неослабный контроль русских властей над туземца ми», так как «широкие начала гуманности и человечности не могут быть применены по отношению к туземцам, искони привыкшим к необузданно му самовластью их бывших правителей»[10]. Коренное население Туркестана подвергалось возмутительным унижениям. Местных жителей заставляли снимать шапки и кланяться царским чиновникам. При объезде области ге нералгубернатором их заставляли толпами стоять на коленях на пути генералгубернаторского поезда[11].
Для царской России, стремившейся овладеть новыми источниками сы рья и рынками сбыта, в Туркестане открывались большие возможности для угнетения коренного населения и грабежа природных ресурсов. Вкладыв ая капитал, российские и иностранные предприниматели развивали те отр асли промышленности, в которых с меньшими затратами можно было получить максимальную прибыль. А это изначально закладывало основы для однобокого развития отраслей промышленности[12]. По замыслу царских чиновников, присоединение Туркестана к России должно было способствов ать разрешению аграрного кризиса путем переселения в этот край так на зываемого «избыточного» крестьянского населения из Центральной Рос сии, Украины, Сибири и других районов. Раскрывая интересы Российской империи в Средней Азии, видный царский сановник К. К. Пален, ревизов авший этот край в 1909–1910гг., писал: «Если не считать мотивов политического характера, имевших значение при завоевании Туркестана, этот край с первых же дней присоединения его к России представлял для русского правительства двоякий интерес: 1) с точки зрения финансовой политики как источник государственных доходов и как новый рынок для продуктов внут реннего производства и 2) с точки зрения колонизаторской политики, как новая область перемещения избытков населения из центральных губерний»[13].
Осуществляя на практике колониальное порабощение народов, как отмечал профессор А.В. Пясковский, «единой разработанной и соответственн о утвержденной программы правительственной деятельности в Туркестанеколонии царское самодержавие не имело»[14]. Только к 1905–1906гг. была сделана первая попытка сделать её обязательной для всех правительственных органов и в дальнейшем она получила законодательное утверждение. Однако это не мешало царскому правительству сразу после присоединения Туркестана к России проводить здесь политическое, экономическое и дух овное порабощение народов. Делопроизводство и вся переписка во всех звеньях царского управленческого аппарата велась только на русском язы ке, в чем рельефно проявлялась политика национального угнетения и пре небрежения интересами коренного населения. Царская Россия стремилась получить из колониального Туркестана как можно больше дешевого сельск охозяйственного сырья, расширить здесь рынок сбыта своей промышленной продукции, получить большую прибыль. Особенно сильно колониза торская политика царизма сказалась в аграрном вопросе. Царское прави тельство объявило все земли Туркестана государственной собственностью, чем создало правовую основу для взимания налогов и насильственного изъят ия земли. Это позволяло ему проводить переселенческую политику в ущерб интересам коренных народов, которая являлась неотъемлемой частью аг рарной политики царизма.
Сами по себе крестьянские переселения в дореволюционной России, обусловленные глубокими социальноэкономическими факторами, играли полож ительную роль. Исследователь дореволюционного русского крестьянства Средней Азии Е. И. Хелимский писал: «В ходе колонизационного процесса, прошедшего ряд этапов в своем развитии/несмотря на то, что нередко переселенч еская политика обеспечивала интересы царизма/создавались условия созид ательного объективнопрогрессивного характера… Главную суть колонизационного/но не колониального/процесса составляла трудовая деятельность русского народа по освоению в общемто малонаселенных районов, в ходе которой в результате совместного созидательного труда в различных сферах развивались самые разнообразные взаимосвязи с местным населением»[15].
Переселенческая политика царизма преследовала цель путем пересел ения части русских крестьян в Среднюю Азию ослабить остроту аграрног о кризиса в Европейской части России, а также насадить в колонизирован ных районах побольше кулацких элементов, которые являлись опорой ца ризма в крае, в проведении его колониальной политики. На так называемом «совещании о землеустройстве», созванном в 1907г. министерством внутр енних дел, директор департамента земледелия, крепостник Крюков пря мо требовал «всех кочевников вдвинуть в определенные границы земельн ых владений». Совещание решило усилить колонизацию азиатских «вла дений» и наметило такие мероприятия, как ограничение землепользования кочевых кыргызов и казахов определенными границами, обращение остальн ых земель коренного населения в переселенческий фонд, ограничение земельных наделов оседлых кыргызов и казахов. Совещание фактически выступило против их перехода на оседлость, к более производительным формам ведения хозяйства, оно стремилось законсервировать кочевой обр аз жизни народов, при котором кыргызы, казахи «не нуждаются в столь значительном количестве удобной для распашки земли»: кочевника легче и безопаснее было сгонять с земли[16]. Таким решением колонизаторы разру шали формировавшееся у кыргызского народа земледелие.
Переселение крестьян в Туркестан, включая Кыргызстан, стало осуществляться с 60х годов XIX в. Тогда в Туркестан было переселено свыше 5000 хозяйств и организовано 74 переселенческих поселка. В конце XIX в., особенно с 1907 г., переселение крестьян значительно усилилось[17]. О гра бительском характере переселенческой политики царизма свидетельствует отчет сенаторской ревизии Палена. «Членами переселенческой партии предположено было разрушить свыше 5100 очагов оседлости с населением 30 тысяч душ. Такое смещение намечено в целях получения 250 тысяч деся тин удобной земли, достаточной для обеспечения 6, 5 тысяч переселенчес ких хозяйств, по расчету 40 десятин на хозяйство».[18] Однако, как затем указано в отчете, в силу непригодности некоторых земельных участков там могли устроиться не более 2,5 тысяч переселенческих хозяйств. Поэтому граф Пален далее пишет, что для устройства переселенцев теперь «потре буется разрушить едва ли не двойное число очагов киргизской оседлости».[19]
Царские чиновники пришли к выводу, что «осушествление намеченных переселенческой партией проектов приводит смещаемые кыргызские хозяйства к разорению».[20] Таким образом, колонизаторы прекрасно понимал и, к каким тяжелым последствиям приводит их переселенческая политика, но тем не менее продолжали проводить её в жизнь. Переселенческая политика проводилась в основном ну путем освоения пустующих земель, хотя для этого имелись большие перспективы, а за счет вытеснения с об житых земель коренного населения. Царские власти решали аграрный вопр ос в чисто колонизаторском духе, захватывая у коренного населения са мые лучшие земли, необходимые для его существования. Так, под видом «излишков» царское правительство отбирало у него земли и пастбища. Кыргызы вытеснялись в горные районы, непригодные для земледелия и животноводства. Лучшие земли передавались переселенцам, главным обр азом чиновникам, кулакам и другим колонизаторским элементам.[21] Одно временно незаселенные, но плодородные земли передавались в переселенч еский фонд. Если для переселенцев отпускалось удобно пахотной земл и на одно хозяйство 9,9 дес., то на одно кыргызское хозяйство 1,4 деся тин.[22]
О переселенческой политике царизма и её негативных последствиях обстоятельно рассказали позднее в письме члены союза Кирбедноты и батраков Георгиевского района Пишпекского уезда Комиссии ВЦИК, прибывшей в Семиречье в октябре 1921 г.: «Особенно с 1907 г. у нас начали в массовом порядке отбирать плодородные земли, летовки и т.п. до 1916г. На нашу зем лю 5ти волостей переселилось 9 русских поселков. После отхода хороших земель мы начали беднеть; между нами и пришельцами были драки на почве использования воды и земли. Тогда нас некому было выслушать. Результатом всего является наше всестороннее обнищание. 65% пошли в батраки к рус ским (кулакам – Д. Б.) 9ти поселков. Нам остались голые горы, каменистые мес та, пески. Были случаи захвата нашего скота русскими ( колонизаторами – Д. Б.) по мотивам, что он пасется на их земле».[23] Переселенческое управление старалось как можно больше изъять земли для заселения: когда в Пишпекском уезде не осталось лишней земли, то оно разработало план переселения кыргызов на Сусамыр. Один из чиновников Переселенческого управления, посланн ый для осмотра оставшейся у кыргызов земли, вынужден был признать, что на осмотренной площади он не обнаружил ни воды, ни земли, вся площадь представляет скалистые вершины гор.[24] Колонизаторские элементы насильственным путем захватывали кыргызские земли и устраивали поселки. Таким путем были, например, устроены поселки Санташ, Белогородское, Полтавское и другие.[25] Для отчуждения кыргызских земель чиновники Переселенческого управления, заним авшиеся изучением почвенногеологических и топографических условий с цел ью определения пригодности отдельных участков для ведения сельского хозяй ства, включали в категории пригодных совершенно непригодные земли. На эти непригодные земли царские чиновники и выдворяли кыргызское население.[26] Колонизация кыргызских земель началась сразу же после присоединения Кыр гызстана к России. Особенно интенсивное переселение крестьян и массовое изъя тие земель проходило в Семиреченской области, где проживали кыргызы, казахи и другие национальности. По свидетельству В. А. Васильева, руководившего ирригационными работами в Чуйской долине, «изъяты у киргиз по преимуществу земли культурные или пригодные для посевов без особых мелиораций, в пользовании киргиз остались преимущественно полупустынные степные пространства и горы». В 1916г. в Туркестане насчитывалось 336 тыс. переселенцев, в том числе 236 тысяч в Семиреченской области и 73 тысячи в СырДарьинской.[27] Видный государственный деятель Кыргызстана Ю.Абдрахманов писал: «Процесс коло низации шел настолько сильно, что в годы (первой мировойД. Б.) войны возникал и уже проекты выселения киргиз из Чуйской долины и котловины ИссыкКуля в горные районы центрального ТяньШаня, преимущественно в районы бывшего Нарынского кантона, где возможно было заниматься только животноводством и то в ограниченных размерах изза недостатка зимних пастбищ, изза невозмож ности создания устойчивой кормовой базы животноводства на основе развития посевов кормовых культур».[28] Этот проект выселения кыргызов он назвал «логи ческим завершением проводившейся с начала колонизации Туркестанского края политики» По мере захвата царским правительством лучших земель, обеспеченных водой, суживалась пастбищнокормовая база животноводства, которое являл ось основным занятием кыргызов. Как отмечает Ю. Абдрахманов, «процесс ко лонизации был одновременно процессом деградации животноводческого хозяй ства кыргызского населения».[29]
Следствием этого явился упадок животноводства, поголовье скота сократилось не менее чем в два раза, происходило обнищание населения.
В условиях Средней Азии, где орошение является основой земледелия, коренное население было лишено права водопользования. Так, в Пржевальс ком уезде кыргызы, пользовавшиеся водой одного арыка с кулаками, могл и поливать посевы только по воскресеньям.[30] Ввиду невнимания к ирри гации царского правительства сдерживалось развитие сельского хозяйства, а крестьяне и дыйкане страдали от недостатка орошения. Нехватка поли вной воды стала причиной национальной розни между ними. Об этом заяв или жители поселка Новопокровское, когда к ним прибыл с ревизией цар ский чиновник. В 1907г. у крестьян этого села погибло 150 десятин посе вов, а в 1908г. – 100 десятин.[31] По мере захвата колонизаторами лучших зе мель, обеспеченных орошением, не только сократились посевные площа ди местного населения, но и пастбищнокормовая база животноводства. Это ухудшило и без того нищенскую жизнь кыргызского народа, лишило его источников существования, способствовало вымиранию коренного на селения. Так, численность кыргызского населения за 10 лет, с 1903 по 1913г., в колонизированных районах уменьшилась на 7–10%. Количество же скота сократилось на 27%.[32]
Царская администрация для укрепления своей власти применяла лю бые средства и методы. Она, например, так строила низовое администра тивное устройство, чтобы оно отвечало родовому делению. А это предпол агало борьбу между отдельными родовыми группировками, которую ца ризм использовал в своих интересах.
Из отнятых у кыргызов и казахов земель составлялся так называемый колонизационный фонд, из которого царские чиновникивзяточники в пер вую очередь наделяли земельными участками русских кулаков и других колонизаторов, выступавших опорой царизма в крае.
Даже такой верный царский слуга, как последний генералгубернатор Туркестана Куропаткин, в докладе на имя царя Николая II вынужден был признать, что царизм в буквальном смысле захватывал кыргызские земли, не считаясь с интересами народа.[33]
Кыргызские хозяйства имели значительно меньше посевной земли, чем крестьяне других национальностей. Русским переселенческим хозяйствам, в основном, кулацким, была установлена гораздо большая земельная нор ма. Причем они получали самые лучшие земли, находившиеся в долинной части. Кыргызам отводили горные участки, где климат и почва были неп ригодны к ведению земледелия и скотоводства и не хватало или вовсе не было поливной воды. Переселенцы получили большие льготы: они на 15 лет освобождались от налогов, им отпускали денежные ссуды.[34] Реакционн ую позицию занимало царское правительство и в вопросе перехода коче вого населения на оседлость, в своих интересах пыталось сохранить от сталые формы хозяйства и ограничить стремление местного населения за ниматься земледелием. Оно опасалась, что с переходом к оседлости в рук ах коренного населения окажется часть плодородных, орошаемых земель, которые предпочитало отдать кулакам переселенцам и другим колонизат орам. По сообщению М. А. Терентьева: «Царское правительство считало, что для блага метрополии киргизы должны на веки вечные оставаться коч евниками и доставлять государству скот, кожи, сало, шерсть и другие сыр ые продукты».[35] О том, как такая политика реализовывалась практически, ярко видно на примере действий отдельных царских чиновников. Когда в 1912г. часть кыргызов КунгейАксуйской волости Пржевальского уезда подала заявление о желании перейти на оседлость, то приехавший в связи с этим чиновник Переселенческого управления некий Юдин, собрав по давших заявление, сказал: «Правительство царя охотно идет навстречу ва шим пожеланиям, но вы должны знать, что это налагает на вас обязанност и: вы должны стать крестьянами, т.е. отдавать своих детей в солдаты, а потом принять веру царя».[36] Подобной декларацией путь к оседанию кырг ызского населения оказался закрытым. Провокационный характер этого разъяснения очевиден. Царские чиновники превосходно знали, что вряд ли кыргызы примут новую веру и согласятся на службу в армии. Царский чиновник добился своей цели – почти все подписавшие заявление, отказались от перехода на оседлость. Конечно, отрицательное отношение царизма к переходу кочевников на оседлость было одной из характерных черт его колонизаторской политики, которая тормозила не только экономическое, но и культурное развитие кыргызского народа.2
Однако в отдельных случаях, когда того требовали интересы колонизаторов, царские власти, наоборот, выступали за оседание кочевников. Это было связано со стремлением передать побольше земли в колонизацион ный фонд и поэтому царские власти старались ограничить районы кыргыз ских кочевий под предлогом тяги кочевников к земле и насильственно пер еводили их на оседлость.
Сущность колонизаторской политики царизма в отношении Туркестан а, таким образом, заключалась в систематическом изъятии земель у кор енного населения, в выделении плодородных земель в пользование переселенцев, в захвате воды, кочевых дорог, пастбищ, что стало причиной упад ка скотоводческого хозяйства кыргызов и привело к катастрофическому падению их материального уровня жизни.
Особенно сильной колонизации подверглась Семиреченская область, куда пересилилось большое количество крестьян из России. В 1916г. рус ские и украинцы, составлявшие в Пржевальском уезде немногим более 24%, владели свыше 67% всей пахотной земли. Примерно такое же положение было в Пишпекском уезде. Среди других народностей Туркестана, как при знавал туркестанский генералгубернатор Куропаткин, кыргызы были наиб олее бесправными в пользовании землей.[37][38]
Однако переселенцы были неоднородны по своему социальному положению, среди них существовало неравенство. Наряду с мощным слоем кулацких хозяйств, особенно в старожильческих селах, среди поселенцев имелось 27% беспосевных и 22% бедняцких хозяйств. Поэтому новосельческая беднота вынуждена была становиться наемными работниками у бог атеев.[39] Царское правительство проводило в Туркестане аграрную полит ику, которая была направлена на ограбление местных народов. Именно об этом говорил А. Ф. Керенский, выступая на заседании 4ой Государствен ной Думы после его поездки в Туркестан. Он отмечал, что одной из при чин восстания 1916г. стало аграрное ограбление коренного населения. «… Вот теперь приказом Туркестанского генералгубернатора очищено, как сказано в приказе, от киргизского населения всё побережье ИссыкКуля Пржевальского уезда. Почему произошли эти эксцессы именно в этом уез де?… Потому что, когда производилось наделение землею крестьян рус ских, то киргизское население как раз здесь было поголовно согнано с побережья этого озера, было лишено возможности пользоваться водой и лугами, лежащими на берегах этого озера, было загнано в горные облас ти…».[40] К 1915г. у кыргызов и казахов Семиречья было изъято 6,4 млн, а у казахов2, 4 млн. десятин земли.[41]
Положение кыргызского народа при царизме очень ярко показал Д. Фурманов: «Гонимое, презираемое киргизское население. Его из года в год все глубже оттирают в ущелья, все выше загоняют в горы, окончательно отбивают от воды, от хорошей земли… Жали их, как только вздумается; тут тебе и кулачество, и чиновники городские, и своя же туземная шпана из баев, занявшая какойнибудь пост по волости или уезду. Царские пристава и волостная администрация считали киргиза примерно за собаку: высечь его, отодрать, избить, даже прикончить – было делом самым заурядным, а глав ное безответственным: кто будет жаловаться? Кому? На кого? Были кру гом назначены всякие границы: здесь киргизу можно, здесь – нельзя, здесь его порют, здесь колотят, а здесь и расстреливают. Несчастное население заметалось в агонии, не знало, как ему выразить свой протест, как попыт аться сбросить это тяжелое ярмо»[42]. Переселенцы были весьма дифиренцированы: бедняки, середняки, зажиточные слои, интеллигенты. Если пер вые несли в горный край культуру оседлого земледелия, садоводства, ме досбора, рыбоводства, строили мельницы, пруды, были заинтересованы в торговле с местным населением, у которого покупали скот, кулаки, стре мившиеся еще больше разбогатеть в первую очередь были заинтересованы в насильственном захвате пахотных земель, колонизации местного населе ния, использовании его в качестве дешевой батраческой рабочей силы. Кул ак – колонизатор стал в Семиречье надежной опорой царизма, проводни ком имперской, эксплуататорской политики.
Большим бременем для коренного населения являлось обложение его налогом. Ю. Абдрахманов писал: «Если колонизационная политика и практ ика царизма до невероятности сузили для киргиз рамки производственн ой возможности развития сельского хозяйства в целом и животноводства в частности…, то налоговая политика царизма еще более способствовала разорению трудящихся масс и деградации животноводства»[43].
Кроме основных налогов царизм учредил дополнительные и косвенные поборы: на ремонт и постройку небольших мостов, арыков, поставку юрт и баранов для воинских частей и т.п. В 1910 г. с населения Семиреченской области было взыскано налогов на сумму 1946228 руб.[44] Население Кыргызстана несло также и трудовые повинности, составлявшие немалую сумму. Только в Ошском уезде кыргызским населением в 1914г. было исправлено дорог на сумму 14316 руб. и проведено ирригационных работ на 11837 руб., т.е., было выполнено работ на 26153 руб.[45] Размер налогов для народов Туркестана, был значительно выше, чем в центральных губерниях России. В целом кыргызский дыйканин платил с десятины земли в два раза больше, чем русский крестьянин европейской части страны. В этом находила выражение одна из сторон национального угнетения кыргызского народа. Усиление национальноколониального гнета выражалось также в резком увеличении налогов в связи с первой мировой войной. Кроме того, Семиреченский военный губернатор Фольбаум приказом по области от февраля 1916г. обязал местную администрацию привлекать кыргызов и казахов к распашке и засеву полей без всякого за это вознаграждения.[46] Был также введен военный налог, значительно увеличены различные местные налоги и сборы. Царские чиновники не брезговали ничем: вымогали сселения различные поборы и деньгами, и натурой, по закону и без всякого закона. Из Кыргызстана отправлялись на нужды воюющей российской армии лошади, скот, юрты, кошмы и многое другое. Все это тяжелым бременем ложилось на плечи и без того разоренного дыйканства.[47]
Жестокая эксплуатация, темнота и отсталость способствовали массовым инфекционным и другим заболеваниям, с которыми не велось никакой организованной борьбы. В Кыргызстане, как и во всей Средней Азии, в дореволюционный период отсутствовало здравоохранение: в 1913 г. на территории Кыргызстана насчитывалось всего 6 больниц на 100 коек, 15 врачей, 30 фельдшеровакушеров и других медицинских работников.
Эти крайне тяжелые социальноэкономические условия негативно сказались на демографических процессах. Рождаемость в Кыргызстане в дореволюционный период составляла 46–47 человек на 1000 жителей, смертность 35–40 человек. На первом году жизни умирало 30–40% новорожденных. Вследствие этого естественный прирост был незначительным – не более 5–8 человек на 1000 жителей.[48]
Царское правительство проводило угнетательскую политику и в области культуры. Оно игнорировало особенности быта и культуры кыргызского народа, его прогрессивные традиции. Однако, после присоединения Кыргызстана к России в крае произошел некоторый подъем культуры. Получило развитие школьное дело. Появились медресе и мектебы, представлявшие собой конфессиональные школы. На 1 января 1913 г. в 21 кыргыз ской волости Пишпекского уезда насчитывалось 59 мектебов.[49]
Медресе в Кыргызстане не получили особого распространения, так как здесь влияние мусульманского духовенства было не столь большим, но знач ительное их количество было на юге края. В 1914г. в Ошском уезде было 88 медресе.[50] Появились русскотуземные школы, которые, несмотря на от сутствие учебников, наглядных пособий, методик, сыграли прогрессивную роль в культурной жизни Кыргызстана. В 1917г. функционировало 16 русскотуземных школ. В 8090х гг. Х1Хв. в Семиречье появились сельскохо зяйственные школы. На территории Кыргызстана создавались различные типы русских школ: уездные училища (начальные школы), начальные школ ы грамотности, приходские и другие. В некоторых училищах обучалось и незначительное число детей коренного населения. Дискриминационная по литика царизма в области образования заключалась в том, что преподава ние в светских школах велось только на русском языке, школ было мало и соответственно мало учащихся из коренного населения. В 1913г. в Кыргызс тане на 800 тыс. населения было всего 108 русских школ разных типов с общим контингентом учащихся 7041 человек, а кыргызов в них обуча лось лишь 574.[51][52] В 1910 г. в Пишпеке была открыта единственная в Кыргыз стане мужская гимназия. Хотя формально в гимназию принимались маль чики разных слоёв, национальностей и вероисповеданий, но фактически туда не могли попасть дети простых тружеников и кыргызские дети.
После подавления восстания 1916 г. кыргызы Канаевской, Кунтуевской и Байтыкской волостей писали генералу – губернатору Туркестана: «С тех пор, как завоевано Семиречье, прошло около пятидесяти, а может быть, и больше лет. Мы поняли, что кыргызы не были отсталыми по отношению к цивилизации и мы были бы наравне с русским народом, если бы учились. Со стороны кочевого населения нашего уезда пожертвовано 100 тысяч руб лей на постройку и открытие в городе Пишпеке мужской гимназии и на её содержание уплачивается ежегодно по 60 копеек с юрты, но в гимназию дети наши почемуто не принимаются, а администрация гимназии по сие время не открыла пансиона»2. Если все же до 1917г. единицы из числа кыр гызов получили среднее образование, то это были дети кыргызской знати. Так, в Верненской мужской гимназии в числе 245 учащихся 7 детей были представителями казахской верхушки и 2е – кыргызской.[53] «Просветительн ая» политика царизма заключалась в том, что она препятствовала развит ию национальной культуры, просвещения, проводилась насильственная русификация нерусских национальностей. Население Кыргызстана оста валось сплошь неграмотным. А если и были какието малейшие сдвиги в развитии культуры в крае, то они происходили вопреки государственной политике царизма.
Итак, политика царского правительства и других колонизаторов, направленная на угнетение коренного населения и его ограбление, планомерн о проводилась в течение долгого времени и поставила кыргызов, казахов и другие народы в безвыходное положение. Очень точно охарактеризовал итоги колониальной политики царского правительства Ю. Абдрахманов: «Итоги колонизации Киргизии можно подвести в словах: деградация хоз яйства, культурный застой, безудержная эксплуатация, доходящая до фи зического уничтожения трудящихся масс. И этих фактов было достаточно, чтобы поднять восстание». [54]
[1] Материалы по обследованию туземного и русского старожильческого хозяйства и зем леделия Семиреченской области. Собраны и обработаны под руководством П. П. Рум янцева. 1916, т.7, вып.2, с.290–291.
[2] Погорельский П., Батраков Б. Экономика кочевого аула Киргизстана. М., 1930, с.183.
[3] Проект Всеподданейшего отчета генераладъютанта фон Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генералгубернаторства (1867–1881), с.9.
[4] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.40, ч.1, л.71.
[5] Каракеев К. К. Историческое значение восстания 1916г. в Кыргызстане/Восстание 1916г. в Кыргызстане (Сб. материалов науч.конференции, посвященной 75летию восстания, Бишкек, 1993, с.115.
[6] Рабочее и аграрное движение в Казахстане в 1907–1914гг. Сб. документов и материа лов, АлмаАта, 1957, с.361.
[7] Восстание 1916г. в Средней Азии/Красный архив, 1929, №3(34), с.57.
[8] Усенбаев К. У. Указ. соч., с.9192.
[9] Там же, с.93.
[10] Цитирую по кн. : История Узбекской ССР, т.2, Ташкент, 1963, с.39–40.
[11] Житов К., Непомнин В. От колониального рабства к социализму. Ташкент, 1938, с.12.
[12] Чороев Т. Кыргызстан – колония/Кыргызы и Кыргызстан: опыт нового исторического осмысления. Бишкек, 1994, с.112.
[13] Приложение к отчету по ревизии Туркестанского края, произведенному по высочайш ему повелению сенатором гофмейстером графом К. К. Паленом. /Материалы к характер истике народного хозяйства в Туркестане, ч.1, отдел 4, 1911, с.111.
[14] Пясковский А. В. Революция 1905–1907гг. в Туркестане. М., 1958, с.11.
[15] Хелимский Е. И. Русское крестьянство Средней Азии в конце XIX–начале ХХвв. Авто реферат диссертации… доктора ист.наук. М., 1994, с.1.
[16] Кацура Е. И. Борьба КПСС за создание основ национальной государственности кир гизского народа. Фрунзе, 1957, с.6.
[17] Каракеев К. Историческое значение восстания 1916 года в Кыргызстане (сб. материалов науч.конференции, посвящен. 75летию восстания) Бишкек, 1993, с.8
[18] Пален К. Отчет по ревизии Туркестанского края. Переселенческое дело в Туркестане. СПб, 1910, с.57.
[19] Пален К. Отчет по ревизии Туркестанского края. Переселенческое дело в Туркестане. СПб, 1910, с57.
[20] Там же.
[21] АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.685, л.55об.
[22] Материалы к докладу о 20летии киргизского восстания 1916г. Фрунзе, 1936, с.7.
[23] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.190, л.123об.
[24] Материалы к докладу о 20летии киргизского восстания 1916г. Фрунзе, 1936, с.7.
[25] Там же.
[26] Советская Азия, 1931, №5–6, с.170; Абдрахманов Ю. 1916. Дневники. Письма к Сталину. – Фрунзе, 1991, с.2.
[27] Тулепбаев Б. Торжество ленинских идей социалистического преобразования сельско го хозяйства в Средней Азии и Казахстане. М., 1971, с.60.
[28] Абдрахманов Ю. 1916. Дневники. Письма к Сталину, с.221.
[29] Там же, с.222.
[30] Советская Азия, 1931, №5–6, с.172.
[31] Будянский Д.М. К истории развития ирригации в Киргизии (1918–1937 гг.)/Известия АН Киргизской ССР. Серия общественных наук, т.3, выпуск 3, (история). Фрунзе, 1963, с.28.
[32] Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане. Ташкент, 1967, с.83; Борьба клас сов, 1936, №7, с.13.
По данным Г. К. Кронгардта, численность кыргызского населения несколько возросла. Если в 1900г. кыргызов насчитывалось 633, 9 тысяч, то в 1914г. – 770, 1 тысяч человек/Кронгардт Г. К. Динамика численности кыргызского населения в конце XIХ–начале ХХ вв. Известия Академии наук Кыргызской Республики, 1992, №1, с.24. Другой автор, Г. Сафа ров, считает, что численность кыргызского и казахского населения в Семиречье за перио д с 1902 по 1913г. уменьшилась с 77% к общей численности населения до 68, 9%, уйгур и дунган с 6, 7 до 4, 9%, количество русских и других возросло с 16, 3 до 26, 2% /Сафаров Г. Колониальная революция. Опыт Туркестана. М., 1921, с.46.
Здесь, повидимому, нужно учесть, что если в целом кыргызское население в Кыргызс тане и увеличилось, то в колонизированных районах, таких как Семиреченская об ласть, оно действительно уменьшилось, так как там колониальная политика была осо бенно жестокой.
[33] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.42, ч.1, л.7
[34] Материалы к докладу о 20летии киргизского восстания 1916г. Фрунзе, 1936, с.6–7
[35] Терентьев М. А. История завоевания Средней Азии, т.1, СПб, 1906, с.91.
[36] Советская Азия, 1931, №56, с.171; Абдрахманов Ю. 191 б. Дневники. Письма к Сталину, с.22 2 АОГА, ф.489, оп.1, д.542, л.228.
[37] История кыргызов и Кыргызстана. Учебник для вузов. Бишкек, с.187
[38] ,
[39] Кацура Е. И. Указ. соч., с.9.
[40] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.40, ч.1, л.89.
[41] Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане. Ташкент, 1967, с.82.
[42] Фурманов Д. Мятеж. М., 1983, с.38.
[43] Абдрахманов Ю. 1916. Дневники. Письма к Сталину. Фрунзе, 1991, с.224.
[44] Усенбаев К. Указ, соч., стр. 131
[45] Валиев А. X. Положение дехканства Ферганы в конце XlX–начале ХХвв. Ташкент, 1958, с.22.
[46] Покровский С.П. Победа Советской власти в Семиречье. АлмаАта 1961, с.46; Революция и национальности, 1936, №9, с.34.
[47] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.8–8об.
[48] Чернова Е. П. Киргизская социалистическая республика/Население союзных республик. М., 1977, с.226.
[49] История Киргизской ССР, т.2, Фрунзе, 1986, с.239.
[50] Там же, с.241.
[51] Измайлов А. Э. Очерки истории советской школы в Киргизии за
[52] лет. Фрунзе, 1957, с.16 2 Там же.
[53] Измайлов А. Э. Очерки по истории советской школы в Киргизии за 40 лет.Фрунзе, 1957, с.18–19.
[54] Абдрахманов Ю. 1916. Дневники. Письма к Сталину. Фрунзе, 1991, c. 221.
2. Восстание 1916 года в Кыргызстане и его поражение. Бегство кыргызов, казахов и дунган в Китай, их положение на чужбине.
Доведенный до отчаяния социальным и колониальным гнётом кыргызский народ поднял летом 1916 года восстание против царского правитель ства и других угнетателей. Кыргызские и казахские делегаты Всетуркестанского съезда Советов от Семиречья, пережившие все ужасы этого гнё та, позднее (20 января 1920г.), характеризуя положение коренного населения при царизме, писали в Президиум ТуркЦИКа: «Время Николая для нас было[1]* тяжелее времени бывшего египетского фараона, описать всей тяже сти невозможно»[2] Анализируя причины восстания, Т. Рыскулов, один из первых его исследователей, отмечал, что они заключались в глубоких эко номических и политических противоречиях, которые создались в результа те безудержной эксплуатации царизмом народов Туркестана в течение 50ти лет своего владычества, когда, доведенные до крайности, они выступил и против нестерпимого гнета.[3] Положение было настолько обостренным, что достаточно было малейшей искры, чтобы вспыхнул пожар народного восстания против царизма и других угнетателей . Такой искрой и послужил царский указ от 25 июня 1916г. о мобилизации на тыловые работы коренного мужского населения Поволжья, Восточной Сибири, Туркестана и Казахстан а в возрасте от 19 до 43 лет.[4] После обнародования указа среди коренного населения Туркестана прокатилась волна всеобщего возмущения. Объективно восстание кыргызского и других среднеазиатских народов было не только стихийным возмущением против призыва на тыловые работы, но и открытым протестом против колониальной политики царской России в крае. Восстание было ответной реакцией на тот беспощадный гнёт и дискримина цию, которым кыргызский народ подвергался в тот период. На военно тыловые работы только из Пишпекского и Пржевальского уездов намечал ось направить 34042 человека. Для коренного населения мобилизация на тыловые работы, помимо того, что отрывала самую трудоспособную его часть от производительного труда и, следовательно, вела к упадку кыр гызских хозяйств, лишала семьи кормильцев. Феодальная верхушка, волостные управители, аильные и сельские старшины, получив царский указ, стали составлять списки призываемых, в которые включали исклю чительно бедняков, освобождая тех, кто давал взятки. Это вызвало резкое возмущение народных масс, выступивших в первую очередь против волостных управителей, сельских и аульных старшин и других представителей царской администрации.
Первыми 4 июля 1916г. против царского указа выступили горожане Ходжента Самаркандской области, что явилось началом восстания в Средней Азии и Казахстане. 10–15 июля восстание распространилось на весь Андижанский уезд. В основном выступление масс было направлено против тех, кто олецетворял собой колониальный режим. Повстанцы избивали или убивали волостных управителей, аильных и сельских старшин, громили волостные канцелярии. Восстанием были охвачены Сузак и другие населенные пункты в горных районах Андижанского уезда.[5]
В середине июля восстали жители кишлака Найман, а затем и всей Араванской волости, обвинившие волостного управителя в подготовке списков для призыва в действующую армию. Мобилизационные списки были уничтожены. В населенных кыргызами горных районах Наманганского и других уездов Ферганской области восстание, начатое в июле, продолжалось до глубокой осени. Против царского указа выступили жители КызылДжарской, АкДжольской, Тегенской и других кыргызских волостей Наманганского уезда. Активно действовала на юге Кыргызстана (в урочище СарыДобе) группа дыйкан численностью 150 человек. Восстание охватило Ошский уезд, город Ош и быстро распространилось по всей Ферганской области.[6] В связи с широкими масштабами восстания царское правительство принимало срочные меры по укреплению колониальной власти Туркестана. Император Николай 2й лично обеспокоился событиями и назначил на должность военного губернатора края своего верного сатрапа генерала А.Н. Куропаткина. Санкционируя новое весьма ответственное назначение генерала, он указал ему на необходимость навести порядок в крае. По существу это означало продолжение в крае той же колониальной политики, которая проводилась и раньше.
17 июля 1916г. были объявлены на военном положении Ферганская и Семиреченская, затем СырДарьинская и Закаспийская области. Вместо гражданских были введены военные суды, приговорившие к смертной казни или ссылке на каторжные работы тысячи невинных людей. Феодальная верхушка провела два нелегальных съезда в Пишпеке и несколько волостных совещаний по вопросу поднимать ли массы на восстание или искать компромисса с властями? По этому принципиальному вопросу между главами родов, влиятельными манапами возникли разногласия.[7] Феодалы колоборанты, давно сотрудничавшие с властями, предлагали выждать, не присоединяться к восставшим. Они впоследствии предали восставших, помогли царизму расправиться с повстанцами. Другая – колебалась и опа салась повстанческих отрядов. Но манапы и баи, мечтавшие о провозглаш ении себя ханами, недовольные ограничениями, установленными ца ризмом, которые задевали их интересы, приняли участие в восстании, чтобы не потерять власть над массами, провоцировали их на выступления против колониальных властей. Но поднять всех кыргызов Пишпекского и Пржевальсского уездов им не удалось. Часть феодалов, которая колеба лась и занимала выжидательную позицию, после начала восстания отвела своих людей в более безопасное место, а затем они бежали в Китай. В начале августа 1916 г. волнения охватили Пишпекский и Пржевальский уезды, выступили жители КичиКемина и ЧонКемина, т.е., Атекинской и Сарыбагышской волостей. В Пишпекском уезде решительно выступили также кыргызы Токтинского и Чининского аилов Тлеубердинской волос ти. К тлеубердинцам присоединились кыргызы Джамансартовской, Бакинс кой и Карабалтинской волостей.[8] Выступление было подавлено усилиями солдат и дружины, составленной из кулацких элементов Беловодска.[9] Убе дившись в невозможности удержать дыйкан в повиновении, представител и феодальной знати решили использовать их недовольство и темноту в своих интересах, присоединившись к восставшим и захватив руководство выступлением в свои руки. Они провозгласили ханом Мокуша – сына крупнейшего манапа Шабдана, выдавая его за руководителя восстания на севере Кыргызстана.[10] Об активном участии кыргызского населения Пишпекского уезда в восстании свидетельствует телеграмма начальника Семиреченского отделения жандармского, полицейского управления Ташкентской железной дороги Косоротова от 11 августа 1916 г. начальнику Туркес танского районного отделения Волкову. В телеграмме сообщалось, что начальник Пишпекского уезда подполковник Рымшевич сообщил, что он окружен с командой в станице Самсоновской и что «киргизов столько, что для борьбы с ними необходимо не менее двух батальонов, двух сотен и двух пулеметов, иначе эта волна зальет весь уезд… Скопища киргизов находятся в Курдабоомском и Иссыкатинском ущельях и на Сусамыре, каждое численностью от 10 до 20 тыс. Среди них масса из Ферганской области.[11]
Одно из крупных выступлений произошло в начале июля в Нарынском районе. К концу этого месяца численность восставших здесь превышала 1000 человек. Такое же выступление развернулось в Куланаке. В начале авг уста восстали кыргызы, населявшие высокогорные ТемирБулатовскую, Абаильдинскую, Сусамырскую, Качкинскую и другие волости. В Абаильдинской волости на совещании, созванном волостным управителем – крупнейшим манапом Канатом Абукиным, призывники открыто заявили, что не намерены идти на тыловые работы вместо байманапских сынков, кото рые под разными предлогами ухитрялись избегать призыва. Опасаясь раз маха выступления и решительных действий повстанцев, к ним присоеди нились и некоторые представители феодальной знати, в том числе Канат Абукин, преследовавшие свои корыстные цели, в частности, установить власть над коренным населением.[12] Численность повстанцевскотоводов, кочевавших в местности ОнАрча, достигла 2000 человек. Волнения происходили и в районе Куланака, АтБаши, ТогузТороу и Сусамыра. Итак, больш ая часть высокогорных районов Кыргызстана была охвачена восстани ем. В связи с восстанием была прервана телеграфная и почтовая связь. До роги, связавшие Пишпек с Пржевальском и Нарыном, были захвачены пов станцами. Весь июль в Пржевальском уезде происходили волнения нар одных масс. Приехавшие в Пржевальск 23 июля волостные управители открыто заявили уездному начальнику Иванову, что население волостей их не слушает, кыргызы призывного возраста говорят, что прежде чем идти на войну, они убьют своих представителей, если те дадут согласие на отправ ку их на тыловые работы.[13] Народные массы однако все больше убеждались в продажности и предательских действиях волостных управителей, стар шин и других. Эти ставленники царской администрации использовали со ставление списков призываемых на тыловые работы для грабежа населе ния и личной наживы, что вызвало дополнительное недовольство народн ых масс. Хотя некоторые манапы, состоявшие в оппозиции к царскому правительству, приняли участие в восстании, но как только они убедились, что оно терпит поражение, быстро переходили на сторону царизма. Более того, многие из них использовали царский указ о мобилизаци на тыловые работы для своего обогащения. Предательская роль некоторых феодалов в период восстания 1916г. особенно наглядна на примере манапа Чолпонкула Тыналина. Первоначально он примкнул к восставшим, но затем, убе дившись в его неудаче, стал заметать следы своего участия, предав инте ресы народных масс. С этой целью он сблизился с участковым приставом Грибановским, задабривая его подарками. Когда начался призыв на тылов ые работы, Чолпонкул предложил приставу набирать людей по пригово рам волости, а не по семейным спискам, так как в последнем случае туда могли попасть и представители феодальной знати.[14] Дыйкане выступили против этой проделки манапа. Тогда последний ложно обвинил дыйкан в подготовке к восстанию. И царский чиновник Грибановский – этот скудн ый умом и сердцем человек (как отмечалось в документе), 28 августа 1916 г. арестовал и отправил в Беловодское 165 ни в чем не повинных кыргызов, из которых 135 были отправлены в Пишпек в уездное управление.[15] Когда арестованных привезли в Пишпек, осталось лишь 35 человек, остальные были убиты в Сокулуке и Чалаказаках кулакамиколонизаторами. В тот же день вечером оставшиеся 35 человек были зверски убиты городовыми.[16] После этого все боялись манапа как огня и никто не смел даже заикнуться о наборе рабочих списками. Приговор о мобилизации на тыловые работы был составлен как этого желал манап: кто не был им включен в списки подлежащих мобилизации, с благодарностью наполнили карманы манапа деньгами.[17] Когда пристав хотел освободить от мобилизации еще 22 челове ка, как привлеченных сверх нормы, то Чолпонкул воспротивился этому. Он заявил, что если каждый принесет ему по 200 руб., то он их отпустит. По лучив 4400 руб., манап объявил их свободными.
Напуганная беднота беспрекословно выполняла требования манапа, собрав шего с населения огромную сумму. Этот жестокий феодал с нескрываемой гордостью заявил: «Мои деды считали себя манапами, но истинное манапство и могущество проявились лишь во мне».2 Такие действия низовой администр ации, конечно же, вызывали возмущение народных масс. Они прекрасно вид ели, что баи и манапы, возглавлявшие волостную и аильную администрацию, даже в это тяжелое для народа время, используют свою власть для обогащения. Вот почему повстанцы выступали против феодалов, помогавших царск им властям. По неполным данным только на юге Кыргызстана было убито 34 представителя феодальной знати, а по Туркестану – 53.[18] В течении 13–22 августа 1916 г. повстанцы из ряда волостей Пишпекского и Пржевальского уездов осаждали Токмак. Однако взять город восставшим так и не удалось.
Широкие волнения охватили и ИссыкКульскую котловину. 10 августа несколько десятков тысяч повстанцев подошли к Пржевальску и окружили его. Осада продолжалась до сентября. В связи с этим были спешно переброшены карательные отряды из Ферганы, Ташкента, Верного, Оренбурга и других городов. 27 августа они вступили в Пржевальск. Повстанцы вынуж дены были снять осаду и отойти в направлении к сыртам. Однако поражение под Пржевальском не означало окончания восстания. Оно еще активизиро валось в отдельных местах Пишпекского и Пржевальского уездов, но в целом шло на убыль. Часть повстанцев Северного Кыргызстана, спасаясь от карателей, бежала со своих родных мест в Китай. Бежали семьями, родами, угоняя скот, спасая скудный скарб.
Не все абсолютно кыргызы принимали участие в восстании, так же как не все русские участвовали в его подавлении. Так, 376 юртовладельцев Тынаевской волости, получив сообщение об объявленных Самарской дружи ной условиях их «покорного» поведения, составили приговор 6 октября 1916г., в котором писали, «что мы… не нападали на русских и ничем не вре дили русским, а, напротив, боясь русских крестьян, которые по дошедшим до нас сведениям, не разбирая виновных, убивали всяких попадавших им киргизов и даже мирно живших в с. Токмаке, начиная от своих работников, мы прятались в разные горы, кто где мог из нас…»[19] В приговоре было сказ ано, что тынаевцы «изъявляют полное [согласие] на все предложенные нам условия покорности». Однако предоставить 200 лошадей для войска они не могут, так как у них отобрали 1000 лошадей.[20]
Кыргызы Буранинской волости Пишпекского уезда в прошении на имя Пишпекского уездного начальника в сентябре 1916 г. сообщали, что откоче вали в ущелье Туюк, чтобы отойти от повстанцев Атекинской, Сарыбагишевской и Заторной волостей и просили оставить их на своих местах.[21] В другом прошении 67 юртовладельцев от первого и 16го аилов Тынаевской волости Пишпекского уезда на имя Токмакского участкового пристава гов орилось, что они бежали из своего селения, боясь расправы, даже не уб рав хлеб на полях, хотя в восстании не участвовали.[22]
В тех местах, где кыргызские н русские крестьяне жили дружно, первые не участвовали в восстании. По воспоминаниям С. Султангазиева, их аил Тепке «не присоединился к восставшим, так как мы жили на оседлом положении и дружно жили со своими соседями – Михайловскими крестьянами».[23] Как отмечает исследователь истории восстания 1916 г. К. У. Усенбаев «далеко не во всех селениях повстанцы нападали на русских переселенцев, в частности, трудовых крестьян. Они старались свести счеты прежде всего с ненавистными кулакамипереселенцами и царскими чи новниками, а не с рядовыми русскими крестьянами, которые имели одинак овую социальную судьбу с коренным трудовым населением и находились с ним в дружественных отношениях».[24]
В целях подавления восстания царские власти использовали все дозволенные и недозволенные с точки зрения человечности методы. Разжигалась вражда между народами, использовалась родоплеменная рознь, шан таж и различные уловки и, конечно же, военная сила. Царские чиновники и другие колонизаторы пытались поднять против восставших все русское население. В связи с этим они усиленно разжигали национальную вражду, распространяли ложные слухи о том, что кыргызы якобы убивают всех русских, кричали о полном разгроме того или иного села и поголовном истреблении его жителей.[25] Такую же линию на обострение национальных отношений проводили местные феодалы, примкнувшие к восстанию. Круп ные манапы: К. Абукин, К. Чыныев, К. Лепесов и другие рассчитывали в слу чае победы восстания использовать его результаты в своих интересах.[26]
Царизм, несмотря на тяжелое положение на фронтах, направил на подавление восстания из действующей армии два казачьих полка с двумя пулеметами и одной конной батареей легких горных пушек. Из других обла стей и Центральной России в Семиречье было переброшено 35 рот, 24 казач ьи сотни, 240 конных разведчиков, располагавших 16 орудиями и 47 пуле метами. Во второй половине августа и в начале сентября в Северный Кыр гызстан прибыли десятки карательных отрядов.[27] Генералгубернатор Тур кестана потребовал от генералгубернатора Семиречья Фольбаума приве сти в покорность восставших, не стесняясь никакими средствами. Царские власти рекомендовали карательным отрядам жестоко наказывать участ ников восстания, беспощадно уничтожать коренное население, грабить их имущество, угонять скот, сжигать аилы и кыштаки. Военный губернатор Семиреченской области Фольбаум направил всем уездным начальникам и офицерам, возглавлявшим карательные отряды, следующее распоряжение: «Считайте малейшую группировку киргиз кучами уже за мятеж, подавляй те таковой…, наведите на эти волости панику; при первом признаке волне ния арестуйте хотябы второстепенных главарей, предайте полевому суду и немедленно повесьте. Никакие гражданские суды в этих случаях не долж ны действовать… Ну, поймайте когонибудь из подозрительных и для при меру повесьте».[28]
Все ясно и просто: действуйте как вам вздумается, можете убивать и вин овных, и безвинных – такова суть директивы царской администрации. Для придания истреблению сотен и тысяч безвинных людей видимости законнос ти и оправдания кровавых действий карательных отрядов, царское правит ельство, как уже отмечалось, учредило военнополевые суды. Пользуясь неограниченными правами, карательные отряды жестоко расправлялись с коренным населением.[29]* Так, казачий отряд, возглавляемый приставом Токмакского участка Бакуревичем, истреблял коренное население независимо от того принимало или не принимало оно участие в восстании. По его приказу были убиты 16 мирных жителей Токмака. Этот палач не жалел ни детей, ни стариков. Один из очевидцев рассказывал, как по приказу Бакуревича жестого пытали старикакыргыза и его сына.[30] По неполным данным этим карательным отряд ом было замучено и убито 300 человек. Также жестоко расправлялся с корен ным населением карательный отряд, которым командовал помощник начальника Пишпекского уезда Рымшевич и другие карательные отряды.[31] О пог ромных действиях царской администрации в период восстания свидетельствует следующий факт: участковый пристав Грибановский задержал в горах по подозрению в участии в восстании 517 человек и все они были расстреля ны.[32]
Кулаки и другие колонизаторы организовали группы и отряды, и вооружившись, выезжали в кыргызские аилы, откуда возвращались с огромным количеством скота и награбленного имущества. Один из таких отрядов в райо не Кочкора отобрал у кочевников много разного имущества, угнал несколько десятков верблюдов, сотни лошадей, много крупного рогатого скота, 10 тысяч баранов, которых продавали на базаре.[33] Межевой техник в Пржевальске И. А. Поцелуев, допрошенный в качестве свидетеля по вопросу восстания, сообщил: «Военная реквизиция имущества мятежников(повстанцевД. Б.) такж е вскоре обратилась в грабительский промысел. Масса темных добровольц ев стала грабить городских мусульман, не особенно считаясь положением – мирны они или мятежны. Такими добровольцами разграблены многие дома… – Кроме простонародья, разграблением реквизированного имущества занима лись и некоторые чиновники…»[34] Даже в Государственной Думе России осуждались жестокости карателей. Об этом говорил А. Ф. Керенский, выступая на заседании Думы с разоблачением этих преступлений, хотя позднее, придя к власти, возглавляе мое им Временное правительство к ликвидации насилия над коренным населением радикальных мер не приняло. Он, в частности, говорил: «Кар ательный отряд, состоящий из трех видов оружия: пехоты, артиллерии и кавалерии, и начальник отряда отдает приказ идти в такихто направления х и на своем пути сжигать все туземное население, уничтожать населе ние без различия пола и возраста… . были уничтожены грудные дети, стари ки и старушки…»[35]
Жестокость царских карателей и других колонизаторов вызывала актив ное сопротивление кыргызского населения. Так, 28 августа на берегу реки Тюп между восставшими и отрядом карателей, которым командовал фон Берг, произошло столкновение. После рукопашного боя, в котором кыргызы сражались самоотверженно, последним пришлось все же отступить, потеряв 80 человек убитыми и 12 ранеными.[36] Сражение с этим отрядом продолжалось и в последующие дни.
27 августа карательному отряду к востоку от Рыбачьего было оказано сильное сопротивление, каратели под давлением восставших вынуждены были бежать.[37]
К сожалению, национальноосвободительное восстание 1916г. сопровождалось рядом кровавых межнациональных столкновений, в результате которых пострадало немало переселенческого и коренного населения. В отчете губернатора Семиречья за 1916 год отмечается, что нападению по встанцев, не считая отдельных хуторов, заимок и пасек, подверглось 94 переселенческих поселка области, главным образом Пишпекского и Пржев альского уездов.[38] Нападения сопровождались убийствами и избиениями переселенцев без различия возраста, пола и занятия, насилиями и надругат ельствами над женщинами. Только в Пишпекском и Пржевальском уездах из числа мирного населения было убито 2227, ранено 834, пропало без вест и и взято в плен 1364 человека, имущественно пострадали 6024 семьи переселенцев.[39]
Нападая на переселенческие селения, повстанцы нередко ошибоч но считали своими угнетателями всех переселенцев, русских и украинцев, не особенно разбираясь в их социальной дифференциации и отождествляя их со всей Российской империей и русским народом в целом. Такой же ошибочный взгляд укоренился у большей части переселенцев, которые под влиянием царских властей не разбирали ни правых, ни виноватых. Это объясняется общей и политической отсталостью коренного и переселенческого крестьянства, а также провоцированием царскими властями межнациональной розни. Академик НАН Кыргызстана Б. Д. Джамгерчинов писал: «царским властям… удалось в некоторых районах направить русское население и кыргызов друг против друга. Восстание 1916г. показало, что несмотря на объективную общность интересов русских и киргизских трудящихся масс, при царизме недоверие между русскими и кыргызами преодолено не было».[40] Здесь, конечно, действовали и другие факторы. Как справедливо отметил Д. Джунушалиев «… заранее незапланированное и неорганизованное восстание и ответная реакция переселенцев определялись законами психологии толпы».[41]
В результате восстания пострадали главным образом рядовые переселенцы и местное дыйканство. Потери же воинских частей, участвовавших в подавлении восстания, были незначительными: они составили убитым и ранеными 177 человек.[42]
Несмотря на упорную борьбу повстанцев, их решимость освобождения от колониального гнёта, восстание 1916г. потерпело поражение. Это объясняется тем, что оно носило стихийный, неорганизованный характер, было разрозненным, недостаточно наступательным. У него не было общего руководства, чем и объясняется то, что выступления, начинались в разных местах и в разное время. Восстание не имело четкой политической программы. Поражению восстания способствовало также и предательство некоторых баев и манапов. Кроме того, повстанцы не могли выиграть сражение с хорошо вооруженными регулярными войсками, ибо были почти безоружными, не имели никаких военных знаний. По приблизительным данным, в ходе столкновения с переселенцами и царскими войсками было убито не менее 4 тысяч киргизов.[43]
Подавив восстание, царское правительство и другие колонизаторы жестоко расправились с повстанцами и коренным населением в целом. Многие повстанцы были арестованы, приговорены к смертной казни (347), к каторжным работам (168), исправительным арестантским отделениям (228) и к тюремному заключению – 129 человек. Кроме того, у повстанцев были конфискованы имущество и земли.[44]
Кыргызские аилы, казахские аулы, дунганские селения были разгромлены, сожжены, скот угнан, имущество разграблено. Действия карательных отрядов носили характер жестокого истребления не только участников восстания, но и мирного населения. Вот как об этом сказано в отчете военного губернатора Семиреченской области за 1916 г.: «Лишь только панический страх перед грозившей опасностью (у колонизаторских слоёв населения – Д. Б.) прошел и оно почувствовало свою силу, явилась жажда мести и самосуда, при котором, конечно, не учитывалось – причастно ли данное лицо к мятежу или нет. Особенно жестока была самосудная расправа в Пржевальске с жившими в городе дунганами Мариинской волости. При первом же известии, что односельчане их присоединились к мятежникам, почти все городские дунгане были перебиты, а имущество их разграблено… В селе нии Беловодском Пишпекского уезда толпа самосудно расправилась с киргизами, арестованными во дворе волостного правления». [45]
Следует подчеркнуть, что в подобных расправах, в основном, участво вали наиболее ярые колонизаторские элементы, хотя под влиянием пере житого погрома и потери близких к ним иногда присоединялись и некоторые простые крестьяне. Карательные отряды с особой жестокостью расп равлялись с повстанцами и населением кыргызских аилов, вообще не брали повстанцев в плен, преследовали буквально по пятам бежавших от расправы кыргызов в пределы Китая. Присущие народам гуманизм, со страдание и человеческое взаимопонимание сменились слепой яростью, как это всегда бывает, когда люди поддаются психологии толпы.[46]* Царские каратели, кулакиколонизаторы буквально охотились за кыргызами, везде их подстерегала угроза смерти.
Как велико было разорение коренного населения после разгрома восстания, свидетельствуют следующие данные. В Пишпекском уезде до вос стания числилось 28 тысяч кыргызских кибиток. К январю 1917 г. их оста лось 11500. В Пржевальском уезде из 34500 кибиток к этому же периоду осталось менее 9 тысяч. Всего убыль по двум уездам доходила до 42000 кибиток.[47]
В наказание за участие коренного населения в восстании 1916г. на совещании, проходившем 16 октября под председательством генералгубернатора А. Н. Куропаткина, был принят план, которым намечалось отобрать у кыргызов всю Чуйскую долину, за исключением её западной части, Малый и Большой Кемин, ИссыкКульскую котловину, районы Кочкора и Джумгала. Следовательно, коренное население согласно этому реакционному пла ну лишилось бы всего Северного Кыргызстана. Эту территорию царское правительство намерено было передать в пользование русским переселен цам, а коренных жителей выселить в высокогорные районы, где невозмож но было заниматься не только земледелием, но и скотоводством. Более того, по указанию военного губернатора Семиреченской области должны были обустраиваться только волости, изъявившие покорность, а непокорные волос ти подлежали дальнейшему разгрому.
Царские власти на небольшой территории Нарынского уезда собира лись разместить 37 355 кыргызских семей, которые раньше проживали в Чуйской долине, ИссыкКульской котловине и других районах Кыргызстан а. Сюда же намечалось поселить и часть казахов Джаркентского уезда.[48] Этот колонизаторский, невиданный по жестокости план фактически лиш ал кыргызский народ его исконной территории и неизбежно вел к вымир анию коренного населения, поскольку трудно было разместить здесь столько населения, а выделенные горные районы не были пригодны для занятия земледелием и животноводством.
После поражения восстания, расправа над повстанцами и коренным населением еще более усилилась. В рапорте исполнявшего должность начальника Ошского уезда Мельникова от 4 сентября 1916г. военному губернатору Ферганской области П. П. Иванову сообщалось: «Пристав коче вого района рапортом от 30 августа донес мне, что на аульном сходе… кирг изы Иркештамского аульного общества Алайской волости заявили ему, что «им приходится перейти в пределы Китайской империи, так как на чальник Иркештамского гарнизона вместе со своими казаками разъезжает по аулу, отнимает у киргиз масло, сено и баранов, а в случае отказа дать, наносит киргизам побои, причем жаловаться не приказывает, угрожая убить, ссылаясь на военное положение. Казаки распущены и расправляют ся с киргизами по своему усмотрению… Казаки отбирают у киргиз самых лучших лошадей…»[49]
После подавления восстания усилился также захват кыргызских и казахских земель. На земли бежавших в Китай кыргызов стали переселяться кулаки, богатые казаки, чиновники. Так, в Пишпекском уезде часть земель Атекинской волости была захвачена казаками станицы Самсоновской, а на землях Шамсинской волости образовалась станица Кегеты из оренбургск их казаков. В Пржевальском уезде дунганское селение Мариинское и его земли были захвачены казаками станицы Николаевской.[50][51] В ходе и после поражения восстания много людей было убито, много умерло от голода. С. Брайнин и М. Шафиро, характеризуя положение кыргызов в 1916 году, писали, что «киргизы были похожи на ходячие скелеты, голод заставлял есть собак, сусликов, крыс и лягушек… во многих местах уезда ( Пишпекского – Д. Б.) валялись трупы умерших киргиз…»[52] Только в1916г. около 120 тыс. кыргызов Пишпекского и Пржевальского уездов погибли от голода, холода и болезней.[53] По подсчетам туркестанских чиновников, коренное население Северного Кыргызстана уменьшилось на 42%.[54] Значительная часть его хозяйств была разорена. В отчете губернатора Семиреченской области за 1916 г. отмечалось, что только в Пржевальском уезде, где численность скота составляла 2327473 головы, почти все поголовье погиб ло. На 30% численность скота сократилась в остальных уездах области.[55] 1916 год стал годом горя и слёз для свободолюбивого кыргызского народами был также трагическим для дунганского и русского населения Кыргызстана. Оказавшись втянутыми в междуусобную борьбу по вине царско го правительства и его колониальной политики, кыргызы, русские, украинц ы, дунгане и другие были их заложниками.
Тем не менее стремление к восстановлению добрых отношений с обеих сторон не только сохранилось, но и постепенно усиливалось. Были случаи, – когда кыргызские дыйкане спасали русских крестьян от расправы. В архив ных документах зафиксированы факты, как многие кыргызы своевременн о сообщали своим тамырамземлякам о готовящихся нападениях со сторон ы кыргызов на русские селения. Об этом говорят и свидетельские показан ия жителей села Ивановки Пишпекского уезда В. Карабицкого, Л. Горсловского, И. Кузина: «12 августа 1916г. киргиз Алим Давлетов предупредил нас, чтобы мы уходили, а то нас перебьют».[56] Житель ИссыкАтинской волос ти Пишпекского уезда дунганин Дж. Будуяна в своем показании от 17 ноябр я 1916 г. рассказал, что «при содействии киргиза аила ИссыкАтинской волости Акмата Аблаева, моего хорошего знакомого, отправились выручать 4х русских парней, работавших на заимке и оказавшихся в окружении пов станцев. По моей просьбе Ахмат вмешался в это дело и ему удалось осво бодить этих парней и доставить их в Пишпек».[57] С другой стороны, русские крестьяне нередко спасали кыргызов и казахов участников восстания. На блюдались и отдельные случаи перехода русских крестьян на сторону восс тавших. Так, в период восстания 1916г. против царизма на сторону повстан цев перешел отставной офицер М. Д. Власенко. Он передал повстанцам две винтовки и два дробовика. В селе Александровка на сторону повстанцев перешли русские крестьяне Тимофей и Афанасий Добазовы с семьями, а также крестьяне этого же села Коваленко и Павлов. Все они позднее были пойманы и расстреляны кулакамиколонизаторами. Даниил Кошаев из села Сазановка принял участие в боях против карательных отрядов, руко водил повстанцами. В одном из сражений он был захвачен в плен и расстре лян, его дом сожжен, а имущество разграблено. В долине реки Чу одним из повстанческих отрядов командовал русский крестьянин Иван Седой.[58]
Конечно, это не было типичным явлением в ходе восстания, тем не менее эти факты свидетельствуют, что среди русского населения были люди, ненавидившие царский строй и желавшие помочь угнетенным кыргызам.
Сразу же после объявления царского указа о мобилизации коренного населения на тыловые работы, администрация Туркестана, понимая всю тяжесть этого бремени для кыргызов и казахов, предполагала, что они попытаются бежать в Китай, а возможно в Афганистан. Об этом, в частно сти, говорилось в письме генералгубернатора Туркестана от 23 июня 1916г. управляющему военным министерством.[59] Теперь же, когда волна насилия и дикого произвола со стороны карательных отрядов все больше и больше усиливалась, коренному населению ничего не оставалось, как бежать в Китай. Тысячи и десятки тысяч обездоленных людей, спасаясь от пресле дований царских карателей и других колонизаторов, бежали на чужбину, в Китай, покидали родную землю.
«Мы думали только [о том, чтобы] спасти свою жизнь», – говорил впоследствии один из беженцев Абдулин.[60] Особенно много кыргызов, дунган бежало в Китай из Каракольского (92%) Нарынского (64%) уездов. Из Пишпекского уезда бежало кыргызское население огромной по территории Сарыбагышевской волости, а также подавляющая часть Шамсинской и Тынаевской волостей.[61] Иначе говоря, бежали почти все кыргызы Пишпекского и Пржевальского уездов. Если учитывать беженцев по кибиткам, то из Пржевальского и Нарынского уездов бежало население 27000 кибиток, Пишпекского и Токмакского – 8000, Копальского, Джаркентского, Верненского уездов – 10000. Всего же бежало население 45000 кибиток.[62] По неполным данным, общее число беженцев составило 164 тысячи человек, из них 130 тысяч кыргызов.[63]
Первая волна беженцев состояла в основном из дунган, начавших исход сразу же после объявления царского указа о мобилизации коренного населен ия на тыловые работы. Одновременно небольшими группами уходили из Ферганской области кыргызы и туркмены в Афганистан и Иран. Чтобы предотвратить бегство, поскольку это нарушало взаимоотношения с соседними восточными государствами и положение на южных границах, администрация Туркестана по указанию правительства начала принимать некоторые меры. Но закрыть границы при таком мощном потоке беженцев царским властям не удалось. Осенью 1916г. беженцы прорвались через пограничные посты.[64]
В Китай уходили по двум направлениям: мимо Нарынского укрепления, через долину Аксай на перевалы Торугарт и Кельтебух; по южной стороне Пржевальска через перевалы Бедель и Кайче. Через Торугарт и Кельтебух прошли беженцы двух волостей. Остальные волости совершали исход за рубеж по второму пути, через Бедель. Переход был сложным и трудным, ибо высокие заснеженые горные перевалы с каменистыми тропами, холода ми были трудно преодолимыми для и без того измученных людей. Феод альная верхушка, участвовавшая в восстании, боясь расправы царских вла стей, также бежала в Китай. Но некоторые манапы заранее подготовились к переходу, отогнали скот, одарили местных китайских правителей подарками. Труднее всех пришлось кыргызской бедноте, составлявшей большинство бе женцев. Некоторые манапы, так или иначе, но играли предательскую роль в отношении беженцев. Так, представители баев и манапов, догнав группу беж енцев на перевале КонурОлон, стали уговаривать их вернуться обратно. При этом они обещали «смирить» царских солдат. Но пока шли переговоры и споры явились царские каратели и начали расстреливать беззащитных люд ей. Те из них, кто остался в живых, добрались через перевалы Тосор, ТуураСуу до реки Нарын. Насмерть перепуганные беженцы бросились в воду, на деясь переправиться через реку. При переходе гибли дети, женщины с мла денцами. С большим трудом беженцы добрались до китайской границы. Здесь их пропустили на китайскую территорию лишь после того, как полност ью ограбили, отобрали все ценные вещи.[65] Вот как описывает бегство кыргызов военный губернатор Семиреченской области в отчете за 1916г.: «… Тес нимые с трех сторон мятежники искали спасения в бегстве: одни по высок им сыртам южного берега озера [ИссыкКуль] в Кашгарскую провинцию Китая, а другие по северному берегу через Каркару и верховья р. Текеса в Кульджинский край. Первые достигли своей цели почти беспрепятственно, так как высокие горные перевалы и глубокие ущелья, через которые бежали мятежники, препятствовали быстрому их преследованию, только банды (так здесь царский чиновник называет коренное населениеД. Б.), бросившиеся в Кочкорскую долину и к озеру СонКуль были настигнуты воинскими отряда ми и примерно наказаны. Значительная часть угнанного скота была при этом отбита. Мятежники же, бежавшие по северному берегу ИссыкКуля, несколь ко раз задерживались карательными отрядами около селения Преображенс кого, в Кенсуйском ущелье, на Каркаре, около выселка Охотничьего и дост игли китайской границы с большим трудом, имея большие потери как в людях, так и в отбитом у них скоте».[66] Вот так просто, чисто починовничьи, изложена эта трагическая страница истории беженцев. «Примерно наказа ли», как пишет чиновник, – это значит, что убито и ранено немало беженцев, «отбили скот» – значит ограбили сотни и тысячи людей, ранее разоренных, лишенных средств к существованию и обреченных на голод. И это только за то, что они не могли больше терпеть колониальное и социальное угнетение царизма.
Беженцам пришлось преодолеть длинный и трудный путь через горные ледниковые перевалы Бедель, Акагуз, КызылСуу и другие и двигаться ноч ью и днем, так как буквально по пятам их преследовали царские войска и малейшая задержка грозила им гибелью.[67] Около 70 тысяч кыргызов с юж ного берега ИссыкКуля, из Центрального ТяньШаня, частично Кемина и Чуйской долины направилось в УчТурфанский и АкСуйский оазисы. Они шли по ТяньШанским сыртам через перевалы. Их путь был тяжел ым, но сравнительно безопасным, так как здесь они почти не встречали карателей, а скот был обеспечен подножным кормом. Другая группа беж енцев, жители двух волостей АтБашинского участка, направились в КакШаал. Их путь проходил мимо укрепления Нарын, где стоял военн ый гарнизон, им пришлось идти по глубокому снегу, преодолевать труд нодоступные перевалы и, вдобавок ко всему, здесь почти не было подножн ого корма. Кыргызы, населявшие северную часть ИссыкКульской котло вины, и казахи упомянутых уездов шли в Кульджу через Каркару.[68] Неоп исуемые трудности испытывали беженцы в пути. Они были плохо оде ты, голодали, свой незатейливый скарб несли на себе. Среди беженцев было много стариков, женщин и детей. Дорога в Китай была очень тяже лой и стоила для кыргызского и казахского населения тысяч человечес ких жизней, пало также много скота.[69]
Очень ярко отразил бегство кыргызских беженцев в Китай от царских карателей один из беженцев, впоследствии майор пограничных войск в от ставке О. Лайлиев. «Горы. Голые, шершавые, слегка опушенные снегом. Осен ний, обжигающий холодом, ветер. От него нет спасения, он налетает сверху, срывается с уступов, воет, стонет, как разъяренный шакал. Скалам тесно, они грозно обступили узкую, неровную, местами висящую над пропас тью дорогу… Люди, люди. Сколько их – суровых, уставших, одержимых? Гигантской змеёй ползут они, карабкаются на туманный перевал Кызарт. Густой пар клубится над толпой. Глухой, надсадный, тоскливый рокот несется по ущелью. Все выше и труднее путь. Все дальше в неизвестность. А там, внизу, осталась родная, мягкая, еще не тронутая морозами земля… Там остались разоренные становища, разрушенные очаг и. Преследуемый царскими карателями, все бросил народ и ищет спасен ия подальше от родных насиженных мест».[70]
Особенно тяжело было беженцам при переходе через трудно доступные горные перевалы. Картину тяжелого перехода через один из перевалов отра зил один из беженцев, впоследствии председатель Совнаркома Киргизской АССР Б. Исакеев: «Нам пришлось переходить перевал Бедель. Тропинка обл еденелая, скользкая, чуть засыпанная снегом, проходила по склону ледяной горы. Внизу зиял глубокий, в несколько саженей, обрыв. Один неудачный шаг по тропинке – и гибель неизбежна… Мы увидели, что обрыв был уже наполн ен сорвавшимися сверху и сползшими с тропинки вьючными и невьючн ыми верблюдами, лошадьми, быками и, частично, вместе с ними, людьм и; и уже люди с вьючными верблюдами проходят через этих, упавших в ледяные ямы, животных и людей, опасаясь пройти через тропинку. Это была ужасная невыносимо тяжелая картина. Рев обезумевших животных, кри ки, плач и стоны людей слились в одно. Те плачут, другие зовут по име нам может быть уже погибших или заблудившихся, но беженцы не обращ ают на это внимание… и все проходят, проходят дальше, ибо малейшая остановка или замедление грозят смертью им самим…»[71]
Итак, десятки тысяч беженцев, раздетых, голодных, измученных, потерявших много близких людей и скота, спасаясь от кровавой расправы, по дошли, наконец, к китайской границе в надежде укрыться от разъяренных карателей. Большая группа беженцев подошла к речке Музарт на границе с Китаем, где её настиг отряд карателей. Но безоружные люди не могли оказать никакого сопротивления и бросились в бурную горную речку. А на другом берегу стояли китайские пограничники, которые также обстрелив али идущих им навстречу людей. Многие беженцы, особенно женщины, старики и дети, утонули в реке. Один из беженцев, участников этой пере правы, известный впоследствии писатель Мукай Элебаев правдиво расс казал об этом трагическом эпизоде. «Утро было мрачное, туманное, тян уло холодом. Неожиданно позади грохнули два пушечных выстрела. Люди хлынули вперед, но тут пограничники открыли огонь и заставили огром ное море народа отступить… Люди сгрудились между двух огней. Постоя ли они, постояли, затем опять двинулись к границе. Рыдания, вопли висели над толпой. Пушка грохнула еще раз, другой – теперь поближе. Народ решился: «Погибать, так погибать! – и пошел прямо на огонь пограничников … несмотря ни на что, народ пошел вперед. Вот дорогу преградили бурные воды Музарта. Что тут делалось, сколько народу погибло! В одном месте плывет женщина, придерживая колыбель, в другом – лошадь тонет вместе с вьюками, в третьем мертвого вынесло на берег, в четвертом – старик с криком бросается к тонущему ребенку, в пятом – ктото рыдает над погиб шим. Разве перескажешь все».[72] Не считая убитых пограничниками, во вре мя бегства в Китай царскими карателями за все время преследования было убито 12 тысяч человек. 2
Переправившись через реку, беженцы вышли на ту сторону границы. Как только на границе появились беженцы, китайские власти немедленно направили войска для их задержания. Местные китайские правители заставляли беженцев преподносить подарки – лошадей, деньги, ценные вещи и т.п. Беженцам пришлось отдать значительную часть скота, денег и иму щества, чтобы их только пропустили через границу.[73]
Не желавшие «добровольно» давать подарки были просто ограблены. Показывая приход беженцев в Китай, в частности в Кашгар, после тридца ти трех суток пути и грубом обращении с ними китайских жандармов, быв ший беженец О. Лайлиев писал: «Беженцы сбились в кучу возле огромных железных ворот… Послышался громкий металлический скрежет, ворота распахнулись, толпа подалась было вперед, но навстречу ей высыпали, сверкая обнаженным оружием, несколько десятков жандармов. Они что то громко кричали. Потом произошло чтото непонятное и страшное: бес церемонно и грубо расталкивая людей, вырывая у людей куржуны и мешк и, жандармы стали потрошить их жалкие пожитки. Отбирали все, что им нравилось: коврики, каракулевые шкурки, посуду».[74] Далее этот беженец рас сказывает о жестокости одного из жандармов, пытавшегося вырвать сереб ряные монеты, вплетенные в косы черноглазой девочки, стоявшей рядом с матерью. «Он сгреб в пригоршню монеты, рванул к себе так, что девочка вскрикнула и упала навзничь… Толстый жандарм, не обращая внимания на вопли матери и дочери, старался оторвать монеты. Женщина вцепилась в руку насильника, защищая дочь».[75]
Но перейдя границу, беженцам пришлось испытать новые трудности, на них нападали калмыки, кочевавшие вдоль приграничной территории Китая. Измотанные переходом через перевалы, ослабленные и голодные люди, едва державшиеся на ногах, не могли дать отпор нападавшим зах ватчикам. Воспользовавшись беззащитностью беженцев, калмыки отобра ли у беглецов скот, имущество и даже женщин и детей, а затем начали гнать их обратно к границе.[76] При переходе через перевалы к китайской границе те из беженцев, которые направились в Кашгар вследствие рано наступив ших холодов, сопровождавшихся снежными буранами и отсутствием под ножного корма, потеряли на сыртах почти весь свой скот и перешли в пределы Китая абсолютно разоренными. Беженцы, бежавшие в районы Текеса, более или менее благополучно перешли границу, сохранили скот. Но и здесь наступившие холода с выпавшим глубоким снегом при отсутствии запасов корма вызвали большой падеж скота.[77]
Таким образом, кыргызы и казахи, бежавшие в Китай, оказались здесь абсолютно разоренными и ограбленными. Драгоман[78]* Кульджинского консульства в Китае Володченко передал Шкапскому – комиссару Временного правительства в Семиречье – целую пачку составленных им протоколов по поводу грабежей беженцев.[79] Беженцы перешли границу, сохранив лишь 10% лошадей и 23% мелкого скота.[80] Без разрешения местных властей кыргызы из 32 волостей Пржевальского и Пишпекского уездов расселились в Кашг арской провинции в оазисах УчТурфана и АкСуу, а выходцы из 7 волост ей Пржевальского и Джаркентского уездов – в Кульджинской провинции в районе Текеса.[81]
Не очень радушно встретили беженцев местные китайские власти. Во первых, они не хотели портить отношения с Россией, которая требовала воспрепятствовать переходу кыргызскими и казахскими беженцами границы, вовторых, они видели в этих обездоленных людях нежелательных переселенцев. К тому же не исключалась возможность занесения эпидемических заболеваний. Представитель Российского консульства в Кашгаре драгоман Стефанович и его коллега из Кульджи начали совместно перего воры с местной администрацией, чтобы они приняли меры к выселению беженцев. И все же китайские власти ясного ответа на это требование не давали, они отвечали довольно уклончиво, ибо принимали от состоятель ных беженцев всякие дорогие подношения. Царская администрация напра вила в Китай своих представителей, чтобы добиться возвращения бежен цев и их наказания. В сообщении войскового старшины Бычкова от 18 декабря 1916г. говорилось, что он был специально направлен в Китай с целью поимки и возвращения главарей восстания. Это говорит о том, что царские власти жестоко расправлялись с повстанцами, продолжали их пре следовать за границей. Однако баи и манапы, одаривая местных чиновник ов, находили с ними общий язык. Например, сыновья известного манапа Шабдана только за беспрепятственный переход границы заплатили 50 тысяч рублей и отдали много скота.[82] Правитель Кашгарии, получив бога тые подарки от уже упоминавшихся сыновей Шабдана, а также от других манапов, взял их под защиту. Когда прибыл представитель царской адми нистрации Бычков и потребовал выдать этих манапов, он ответил, что Шабдановы являются «такими же гостями… как и Бычков со своим отрядом и поэтому они имеют право рассчитывать на гостеприимство, как и сам вой сковой старшина Бычков.[83] Покровительствовал представителям феодаль ной знати и другой чиновникправитель Кульджи, который также получил от баев и манапов различные подарки.
Вместе с кыргызами за рубеж бежали и дунгане, которые преследова лись царскими карателями за участие в восстании. Первая волна беженцевдунган появилась в городе УчТурфан в конце августа 1916г. «Китайск ие власти, испуганные появлением громадного количества такого неспо койного элемента как дунгане, – писал кашгарский консул, – и опасаясь волнений среди своих подданных, поспешили увеличить численность войск в УчТурфане, как в самом опасном месте скопления беглецов…»[84] Китайские власти распорядились закрыть границу, но китайские пограничники пропускали беженцев за взятки. Деваться было некуда, – и беженцыдунга не отдавали им ценные вещи и скот. Как и кыргызы, беженцыдунгане после долгих мытарств пришли в Китай разоренными, не имея источни ков существования, погибали от голода.[85] В связи с прибытием беженцев УчТурфан, снабжавший хлебом другие провинции, не мог обеспечить про довольствием прибывших. Цены на продовольствие сильно подскочили, в то же время упали цены на промышленные товары, скот. Это, разумеется, негативно сказалось в первую очередь на положении беженцев. В Китае беженцам судьба не сулила ничего хорошего: ограбленные при переходе границы и в самом Китае, они оказались в тяжелом, буквально катастрофическом положении. Раздетые, голодные, больные, не имеющие крова над головой люди не знали, как им дальше существовать. О положении беженц ев в Китае очень правдиво рассказано самими беженцами, пережившими это страшно трудное время на чужбине. Один из беженцев Ш. Абаев, вмес те с другими оказавшийся в Китае, писал: «Итак, мы с трудом добрались до китайской границы. Нас пропустили после того, как полностью обезоружили, ограбили, отобрали ценные вещи. Очень тяжелая участь постигла беженцев в Китае. Не имея домашнего скарба, юрт, мы разбрелись на зиму по китайским селениям. Босые, голодные, родители продавали своих детей (чтобы таким образом спасти их от голодной смертиД. Б.). Голод в Китае сопровождался различными болезнями».[86]
Другой беженец С. Султангазиев сообщал, что кыргызы селения Тепке, преодолев перевалы, спустились в долину УчТурфана в Китае и дошли до города Аксу. «Наш скот и лошади по дороге на сыртах пали с голоду и мы пришли пешком. Я лично нанялся работником к афганцу Машахану. В УчТурфане, Аксу, Карашаре и вообще во всей провинции включительно до Урумчи, куда мне приходилось ездить с моим хозяином, я везде встречал много киргизовбеженцев. Киргизам в Китае жилось очень плохо. Свирепс твовали тиф и оспа, медицинской помощи не было. Поэтому люди там гибли массами».[87] «За кусок лепешки или пригоршню талкана, – вспоминал бывший беженец О. Лайлиев, – приходилось весь день работать, собирать нечистоты для удобрения рисовых полей, таскать тяжелые камни». Его отец нанялся к богатому китайцу возить на осле за несколько километров землю на каменистый участок, где хозяин решил разбить рисовую плантацию. Это была очень тяжелая работа, необходимо было много мешков наполнить землей и взвалить на осла. Хозяин был скуп и за каждый привезенный мешок платил жменей талкана и все время ворчал, что разоряется.[88] «Беж енцы – пишет далее О. Лайлиев, – спали под открытым небом у крепостн ой стены, тесно прижавшись друг к другу, вместе с тысячами соплеменн иков таких же бездомных, таких же несчастных. И каждое утро десятки людей не просыпались, умирали от холода и истощения. Тогда появлялась высокая арба. Два здоровенных санитара бесцеремонно, как поленья, бро сали на арбу закоченелые трупы».[89] Ввиду отсутствия кормов скот падал от бескормицы. Среди беженцев, испытавших столько мучений, начался го лод. Чтобы не умереть от голода, беженцы продавали все, что у них было. Уже упоминавшийся ранее войсковой старшина Бычков, прибывший в Кашгарию, отмечал, что кыргызы
«продают последнюю свою одежду; весь учтурфанский базар завален киргизскими вещами, както: войлоками с юрт, казанами, арканами, седлами и остальными домашними вещами».[90] Положен ие беженцев с каждым днем ухудшалось. Они голодали и не имели одежды.
Поэтому нередко обращались к местному населению с просьбой усыновить их детей, которые умирали от голода. Иногда местные угнетатели вынуждали несчастных беженцев отдавать им несовершеннолетних деву шек и жен за гроши или горсть зерна.[91] Оказавшись в отчаянном положе нии, беженцы вынуждены были продавать дочерей, сыновей и жен по самой скудной цене: от 25 до 200 рублей. Всего было продано и захвачено приблизительно 4000 человек.[92]
Голодные и раздетые, лишенные средств к существованию, беженцы как уже отмечалось попадали в кабалу к чиновникам, ростовщикам и другим богатым хозяевам, к которым нанимались батраками, работая за мизерную плату. Попав в кабалу, многие беженцы затем не имели возможности выку пить себя и свою семью из неволи.[93] Если китайские ростовщики, торговцы, чиновники, пользуясь безвыходным положением беженцев, нещадно угне тали их и держали в невыносимых условиях, то многие рядовые жители (уйгуры, дунгане, китайцы, проживавшие там местные кыргызы) оказыва ли посильную помощь продовольствием, одеждой, содействовали их уст ройству.[94] «В пределах Китая, в горах ТяньШаня за отсутствием корма для скота, топлива и пищи для самих, – писали позднее кыргызские и казахские делегаты Всетуркестанского съезда Советов в заявлении от 20 января 1920 г. в ТурЦИК, – половина беженцев вместе со скотом погиб ли». Кроме того, в Кульджинском районе Китая беженцы подверглись нападению калмыков, которые, как уже отмечалось выше, ограбили и разор или их, захватив силой многих женщин и детей.[95] Общее число беженцевкыргызов и казахов, погибших в Китае от голода, тифа и цинги к 1 мая 1917г. достигло более 70 тысяч.2
Находясь в критическом положении, беженцы искали выход из него и обращались за помощью к официальным представителям России в Китае. Российский консул в Кашгаре в донесении от 1 декабря 1916г. отмечал, что «доведенные до такой крайности киргизы проявляют сговорчивость и желание возвратиться в пределы России, и даже те из них, которые те перь еще упорствуют». Однако царское правительство выдвинуло такие условия их возвращения, которые были абсолютно неприемлемы. В частн ости, им предлагалось выдать руководителей восстания, сдать оружие, поставить от каждой волости по 200 лошадей для армии и возместить мат ериальный ущерб, нанесенный восстанием.[96] Фактически это означало от клонение царскими властями просьбы беженцев. Их судьба не интересо вала никого. Царские власти не хотели возвращения беженцев и угрожали расправой повстанцам, а местные правители тех районов Китая, где они поселились, относились к ним как к объекту эксплуатации. Казалось, что выхода из этого тупика нет.
[1] В документе «служило».
[2] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.8–8об.
[3] Рыскулов Т. Из истории борьбы за освобождение Востока/Новый Вост ок, 1924, №6, с.268.
[4] Восстание 1916г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов. М., 1960, с.25
[5] Усенбаев К. У. Восстание 1916 года в Киргизии. Фрунзе, 1967, с.145.
[6] История Киргизской ССР, т.2, Фрунзе, 1986, с.340–341
[7] Макаров Е. 16й год.Тайные пружины взрыва./Слово Кыргызстана, 1991, 31 августа.
[8] Турсунов X. Восстание 1916г. в Средней Азии и Казахстане. Ташкент, 1962, с.312.
[9] Восстание 1916г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов, М., 1960, с.355.
[10] Усенбаев К. У. Указ. соч., с.180.
[11] Восстание 1916г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов, М., 1960, с.338.
[12] Усенбаев К. Указ. соч., с.273.
[13] Турсунов А. Х. Восстание 1916 г. в Средней Азии и Казахстане. Ташкент, 1962 г., с.311.
[14] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.11, л.11.
[15] Там же.
[16] Материалы к докладу о киргизском восстании 1916г., с.23; Восстание 1916г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов, М., 1960, с.385–386.
[17] ЦГА Кыргызской Респу6лики, ф.89, оп.1, д.11, л.11 2 Там же, л.12об.
[18] АОГА ф.367, оп.1, д.1, л, 11–12
[19] ЦГА Республики Кыргызстан, ф.89, оп.1, д.40, л.150–151об.
[20] Там же.
[21] Там же, л.158
[22] Там же, л.169.
[23] Султангазиев С. Киргизская беднота с великим доверием стояла за Советскую власть/Великий Октябрь в Киргизии. Сб. воспоминаний. Фрунзе, 1987, с.175.
[24] Усенбаев К. У Указ. соч., с.184
[25] Бройдо Г. И. Материалы к истории восстания киргиз в 1916г. (Показание данное 3 сент ября 1916г. Г. И. Бройдо прокурору Ташкентской судебной палаты о киргизском восста нии 1916г. /Новый Восток, 1924, №6, с.429.
[26] Усенбаев К. У. Указ. соч., с.268.
[27] Там же, с.220.
[28] Сулейменов Б. С., Басин В. Я. Восстание 1916г. в Казахстане. АлмаАта, 1977, с.90.
[29] Политика царизма вызывала открытый протест со стороны прогрессивных людей. В частности, проживавший в Пишпеке Г. И. Бройдо, работавший юристом на Чуйском ир ригационном строительстве, выступал против властей, насильственно сгонявших кыргызов с их земель. По подозрению в сочувствии восставшим, он был допрошен прокурором Ташкентской судебной палаты. Позже Г. И. Бройдо опубликовал свою речь, насыщенную вески ми фактами, и по требованию туркестанского генералгубернатора в порядке наказания был призван в армию. (См. Александр Ярков. Евреи в Кыргызстане. Бишкек, 2000, с.68–69
[30] Бройдо Г. И. Материалы к истории восстания киргиз в 1916г… / Новый Вос ток, 1924, №6, с.429.
[31] Там же, с.432–433.
[32] АОГА, ф.367, оп.1, д.1, л.11–12.
[33] Усенбаев К. У. Указ. соч., с.225.
[34] Восстание 1916г. в Киргизстане. Документы и материалы, собранные Л.В. Лесной. М., 1937, с.28.
[35] Каракеев К. К. Историческое значение восстания 1916г. в Кыргызстане/Восстание 1916г. в Кыргызстане (Сб. материалов науч.конференции, посвященной 75летию восстания) – Бишкек, 1993, с.12.
[36] Восстание 1916г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов, М., 1960, с.652–653.
[37] Там же.
[38] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.26, л.13.
[39] История кыргызов и Кыргызстана. Учебник для вузов. Бишкек, 2003, с.188–189.
[40] Джамгерчинов Б. Д. Присоединение Киргизии к России. М., 1959, с.392–393.
[41] Джунушалиев Д. В эпицентре восстания/Восстание 1916г. в Кыргызстане (Сб. материалов науч.конференции, посвященной 75летию восстания) Бишкек, 1993, с.40.
[42] История кыргызов и Кыргызстана. Учебник для вузов, Бишкек, 2003, с.188–189. По отчету губернатора Семиречья за 1916г. потери воинских частей составил 171 человек, из них было убито 3 офицера и 53 нижних чина, ранено 41, остальные пропали без вести (СмлЦГВИА Российской Федерацц, ф.400, Азиатская часть, д.26, л.13.) Конечно, разница здесь небольшая.
[43] Джунушалиев Д. Указ. статья, с.40
[44] Рыскулов Т. Из истории борьбы за освобождение Востока (Восстание киргиз Туркестан а против царизма в 1916г.)/Новый Восток, 1924, №6, с.267–268.
[45] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.26, л.12.
[46] Исторический опыт показывает, что в результате идеологической обработки населения националистическими, шовинистическими и расовыми идеями тысячи и сотни тысяч людей теряют свое человеческое достоинство и превращаются в озверевших убийц мирного населения (женщин, стариков и детей) только за то, что они другой национальности, расы или веры. Примером тому фашистская Германия и современный терроризм, охвативший чуть ли не весь мир. Именно здесь начинает действовать закон психоло гии толпы.
[47] Материалы к докладу о 20летии киргизского восстания 1916г. Фрунзе, 1936, с.23.
[48] Усенбаев К. Указ. соч., с.234
[49] Восстание 1916г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов, М., 1960, с.230.
[50] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии. Фрунзе,
[51] , с.69.
[52] Брайнин С., Шафиро М. Первые шаги Советов в Семиречье. АлмаАта–Москва, 1934, с.38.
[53] Джунушалиев Д. Указ, статья, с.40
[54] История кыргызов и Кыргызстана. Учебник для вузов. Бишкек, 2003, с.189
[55] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.26, л.14.
По другим данным, в результате подавления восстания 1916г. в Семиреченской области убыль кыргызского и казахского населения к началу 1917г., включая бежавших в Китай от преследования царских карателей, составляла 30%, а в районах восстания 75% всех хозяйств было разорено. См.: Рыскулов Т.Из истории борьбы за освобождение Востока/Восстание киргиз Туркестана против царизма в 1916г. /Новый Восток, 1924, №6, с.264–268. Примерно такие же показатели приводит Б. Байбулатов. По его данным было убито или погибло 35% коренного населения, а поголовье скота сократилось на 70% См.: Байбулатов Б. Борьба парторганизации Киргизии за проведение оседания кочевого населения. Фрунзе, 1956, с.17.
[56] Абдыкаров Т. Документальные источники ЦГА Киргизской ССР о восстании 1916г. в Киргизии/Материалы республиканской научнопрактической конференции, посвященн ой 60летию архивного дела в Киргизии. Фрунзе, 1988, с.49.
[57] Там же, с.49–50.
[58] Хасанов А. Воспитание учащихся в духе дружбы пародов. Фрунзе, 1968, с.5
[59] ЦГВИА Российской Федерации, Ф.400. Азиатская часть, д.40, ч.2, л.26.
[60] ЦГА Республики Узбекистан, ф.44, оп.1, д.210, л.300.
[61] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.50, л.5.
[62] ЦГА Республики Убекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.8об.
[63] Усенбаев К. Указ. соч., с.236; ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.51, л.13.
[64] Карабеков К. 1916: Восстание в Кыргызстане/Вечерний Бишкек, 1991, 18 апреля.
[65] Абаев Ш. Памятные дни/ За власть Советов: сб. воспоминаний. Фрунзе, 1966с.97–98.
[66] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.26, л.11–12.
[67] Материалы к докладу о 20летии киргизского восстания 1916г., Фрунзе, 1936, с.21.
[68] Усенбаев К. Указ. соч., с.236.
[69] Вестник Семиреченского трудового народа, 1918, 9 июля.
[70] Лайлиев О. Последняя схватка. Фрунзе, 1967, с.5–6.
[71] Исакеев Б. Киргизское восстание 19i6 г. Фрунзе, 1932, с.38–39.
[72] Элебаев М. Долгий путь. Фрунзе, 1959, с.59. 2 Усенбаев К. Указ. соч., с.233.
[73] Материалы к докладу о 20летии киргизского восстания 1916г., c. 21.
[74] Лайлиев О. Указ. соч., с.13–14.
[75] Там же, с.14.
[76] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.26,
л.13; ЦГА Республики Уз бекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.9
[77] ЦГВИА Российской Федерации, Азиатская часть ф.400, д.26, л.13.
[78] Драгоман – переводчик при дипломатических представительствах и консульствах пре имущественно в странах Востока.
[79] Алексеенков П. Национальная политика Временного правительства в Туркестане/Пролетарская революция, 1928, №8, с.117.
[80] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.248.
[81] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.50, л.4
[82] Карабеков К. Указ. статья. /Вечерний Бишкек, 1991, 18 апреля.
[83] Восстание 1916 г. в Киргизстане. Документы и материалы, собранные Л.В. Лесной. М., 1937, с.121.
[84] Юсуров Х. Ю. Указ. статья, с.93.
[85] Там же.
[86] Абаев Ш. Указ, статья, с.98.
[87] Султангазиев С. Указ. статья, с.176.
[88] Лайлиев О. Последняя схватка. Фрунзе, 1967, с.14.
[89] Там же, с.15.
[90] Усенбаев К. Указ. соч., с.241
[91] Восстание 1916г. в Киргизстане. Документы и материалы, с.103, 115.
[92] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.9.
[93] Правда (АлмаАта), 1921, 1 февраля.
[94] По воспоминаниям беженца, бывшего старшего научного сотрудника Отдела восто коведения АН Кыргызстана, кандидата филологических наук Ю. Я. Яншансина.
[95] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.9. 2 Усенбаев К. Указ. соч., с.242.
[96] Там же.
Г Л А В А 2 ФЕВРАЛЬСКАЯ РЕВОЛЮЦИЯ 1917 ГОДА И НАЧАЛО ВОЗВРАЩЕНИЯ БЕЖЕНЦЕВ НА РОДИНУ
1. Политика Временного правительства в Кыргызстане
В феврале 1917г. в России победила Февральская революция, имевшая огромное историческое значение для всей страны, в том числе и для угне тенных народов Туркестана. Был свергнут ненавистный народным массам прогнивший царский режим. Началась демократизация общественной жизни. Победа Февральской революции предоставила возможность народ ным массам широко пользоваться политическими правами, открыто уча ствовать в политической жизни.
Известие о свержении царизма, хотя и с некоторым опозданием, проникло в самые отдаленные уголки Кыргызстана. В Пишпеке телеграмма о свержении монархии была получена 3 марта, но городской староста скрыл её от народных масс. Только 7 марта было созвано собрание городских уполномоченных, на котором была оглашена телеграмма из Петрограда о свержении царизма и образовании Временного правительства. Собрание уполномоченных постановило: «Донести немедленно по телеграфу ново му председателю Совета Министров о том, что население, власти и войска вполне присоединились к новому режиму и приветствуют образование но вого правительства».[1] Собрание уполномоченных также постановило уп разднить царскую администрацию в уезде и заменить её исполнительным комитетом с предоставлением в нем мест представителям коренного насе ления и с участием в его работе представителей общественных организац ий.[2] Уже 3 марта 1917г. до Сулюкты дошло известие о свержении царизма и был созван митинг, который был прерван полицией, так как администра ция потребовала разойтись и ничего не предпринимать до получения офи циальных данных о свержении царя. В КызылКие сообщение о падении царизма было получено 4 марта.
Известие о свержении монархии было восторженно встречено всем населением Туркестанского края. В многочисленных телеграммах, направленных в Петроград и Ташкент от имени крестьян и других приветство валось свержение царского строя и выражалась поддержка Временному правительству. Крестьяне с. НовоАнтоновка Пишпекского уезда в резолю ции митинга писали: «Мы, жители НовоАнтоновки, узнали о свержении царя и всей его своры и от всей души рады этому. Мы посылаем спасибо пролетариям Петрограда и одобряем их революционную борьбу, которая принесла освобождение всему бедному люду от своры Романовых».[3]Это свидетельствовало о том, что народные массы надеялись, что с приходом нового правительства будут решены все волновавшие их проблемы и улуч шится их жизнь. Во многих городах и селениях проходили митинги, со брания, политические демонстрации, народные празднества. Такой праздн ик, например, был устроен в Актепе жителями окрестных кишлаков УчКурган, Леган, Мулян и Ауваль, которые пригласили на них жителей Ско белева, в том числе русских.
Под влиянием Февральской революции 1917г. генералгубернатор Туркестана, в первое время еще остававшийся у власти, вынужден был пойт и на некоторые уступки коренному населению края. 5 марта 1917г. он направил телеграмму военным губернаторам и начальникам областей в Верный, Скобелев, Ашхабад, Самарканд и др., в которой предлагал «для скорейшего успокоения населения как русского, так и туземного, для воз можности восстановления совместной братской работы» не заводить но вых уголовных дел на участников восстания 1916г., прекратить следствие, если оно еще ведется на повстанцев, реквизицию скота, кибиток (уже ото бранное не возвращалось). Арестованных в административном порядке повстанцев предлагалось освободить, а также смягчить наказание «за бывшие беспорядки тем из туземцев», за которых ходатайствуют пред ставители населения и по усмотрению губернаторов и начальников обла стей.[4] Однако этот царский чиновник пытался и дальше проводить колониальную политику в крае и разжигал межнациональную рознь. Но вскор е он был смещен. Мощной демонстрацией была встречена Февральская революция 1917г. населением г. Оша. 10 марта после демонстрации и митинга русские в единстве с кыргызами, узбеками и в сопровождении солдат Ошского гарнизона направились к тюрьме, «чтобы освободить закл юченных туземцев». По их требованию более 300 политических заклю ченных вышли на волю. 11 марта в Пишпеке при большем стечении народа были освобождены, согласно решению состоявшегося накануне массового митинга жителей города и окрестных сёл, 130 узников, в том числе приговоренные к смерт ной казни участники восстания 1916 г.
В тот же день была освобождена большая группа узников пржевальс кой тюрьмы.[5] В результате Февральской революции в Пишпекском и Пржевальском уездах было освобождено 450 политических заключенных, а всего по Семиреченской области были избавлены от каторги и спасены от смерти 900 человек, большинство которых являлось участниками восс тания 1916г.[6] Позднее состоялся митинг в укреплении Нарын. Но и здесь, в одном из самых глухих уголков Кыргызстана, митинг прошел под знаком сближения русского и кыргызского населения.
В результате Февральской революции было образовано Временное правительство. Однако в Туркестане форма правления сразу не изменилась, но генералгубернатор края издал приказ, требовавший поддержания порядка и неуклонного выполнения директив Временного правительства. Не желая расставаться с господствующим положением, буржуазия, чиновничество, баи и манапы создавали свои органы власти – исполнительные комитеты. В марте 1917г. были образованы исполкомы в Пишпеке, Пржевальске, Нарыне и Оше.[7] В Оше он назывался комитетом общественной безопасност и. Такие же исполкомы создавались также в селах и аилах, где попрежнем у оставались сельские старосты и волостные управители, а в положении коренного населения Кыргызстана мало что изменилось. Однако вскоре Временное правительство решило внести некоторые перемены в Туркестан е. Должность генералгубернатора была упразднена и 7 апреля был со здан Туркестанский комитет Временного правительства под председательс твом кадета П.Н.Щепкина. Во главе областей и уездов вместо царских губернаторов, уездных начальников были назначены областные, уездные и участковые комиссары, в основном, из старых чиновников, усердно слу живших царизму. Так, комиссаром Семиреченской области, куда входил Северный Кыргызстан, был назначен Шебалин, бывший начальник Перес еленческого управления, то есть человек, который настойчиво проводил колонизацию края. Комиссаром Пишпекского уезда вместо арестованного уездного начальника Рымшевича стал поручик Занемойский, отличивш ийся жестоким подавлением восстания 1916 г., а его заместителем А. Сыдыков, в Пржевальском уезде комиссаром стал известный колонизатор Ходосов, а в Ошском уезде – богач Дряхлов. Наряду с Временным правит ельством в Кыргызстане, как и в стране в целом, стали создаваться такие органы власти как Советы рабочих и Советы солдатских депутатов, кото рые впоследствии объединились. Одним из первых в марте 1917г. был обр азован Совет рабочих депутатов в КызылКие, затем в Сулюкте и Пишпе ке. Советы солдатских депутатов были образованы в гарнизонах Пишпека, Токмака, Пржевальска, Нарына и Оша. Таким образом, в Кыргызстане, как и в стране в целом, установилось двоевластие. Вовлеченное в политич ескую жизнь, коренное население создавало свои органы власти: Совет мусульманских депутатов в Оше, Кыргызский общественный комитет в Пишпеке. Некоторые социальные группы местного населения объединя лись в различные организации и движения как национальнодемократи ческого, так и национальнорелигиозного направления. Были созданы де мократический союз «Букара», националистическая партия «Алаш», партия «ШуроиИсламия». Состоявшая из представителей мусульманского духо венства и связанной с ним феодальной верхушки кыргызского и узбекско го населения, а также партия Туран, в которую входили представители бур жуазии, учащихся, учителей и других, выступавшая за создание тюркского государства под эгидой Турции.[8]
Вовлеченные в политические события, многие жители края, как и России, не всегда могли разобраться в происходящих изменениях в жизни общества. Об этом ярко повествует протокол объединенного заседания Пишпекского Совета рабочих и солдатских депутатов, в котором говорилось: «Граждане так внезапно получили свободу, как вышедшие из подземелья на солнце, ослепленные мечутся от одной крайности к другой… Как полит ические младенцы учатся самостоятельно ходить, делают ошибки, спо тыкаются, падают».[9] Пришедшее к власти Временное правительство при няло ряд важных решений по демократизации жизни страны: отменило смертную казнь и военнополевые суды, амнистировало политзаключен ных, гарантировало политические свободы, упразднило все ограничения по национальным и религиозным признакам, установило 8часовой рабо чий день. В марте 1917г. оно опубликовало Декрет об отмене вероисповед ных и национальных ограничений. Не все эти важные решения осуществ лялись, но некоторые из них все же были реализованы. Население края получило политическую свободу, право участия в выборах, митингах, со браниях и т.д., что имело важное значение для пробуждения общественнополитической жизни в крае. На территории Кыргызстана было создано ряд партий, организаций и общественнополитических движений. Только в Пишпеке и других административных центрах образовались 18 полити ческих организаций. В апрелеиюне 1917г. организовались социалдемокр атические группы в Пишпеке, Сулюкте, Оше и КызылКие. Временное правительство пошло на некоторые уступки требованиям отдельных регионов. В марте 1917г. был создан Литовский национальный Совет, образо вавший Временный комитет по управлению краем. На Украине Временное правительство согласилось проводить свои административные мероприя тия через Центральную Раду, созданную в Киеве в марте 1917г. Вопрос об автономии Украины откладывался до созыва Учредительного собрания.[10] Вынужденное считаться с национальноосвободительным движением туркмениомудов, Туркестанский комитет Временного правительства и туркменское население Гюргена (где произошло героическое восстание турк мен в 1916г.) заключили договор о том, что последнее не будет нарушать права и спокойствие русских переселенцев, занимавшихся обработкой зем ли и скотоводством, а русские же обязались не занимать более туркменс ких земель. Это был единственный факт полупризнания автономии со стороны Временного правительства в Туркестане.[11]
Однако по сравнению с центральной частью страны в Туркестане политика Временного правительства, на наш взгляд, была более консервативной. Здесь демократические реформы новой власти, в том числе в Кыргызстане, почти не проводились и носили ограниченный характер. Если, например, для Литвы, Украины и других регионов, как уже отмечалось, Временное прави тельство шло на какието уступки в отношении их автономии, то в Туркест ане об этом не могло быть и речи. Рассматривая Туркестан как объект колониальной эксплуатации, Временное правительство по примеру царизма не собиралось распространить на этот край общероссийские законы. Член Туркестанского комитета В. Е. Елпатьевский считал это опасным, так как бо ялся повторения «истории с Украиной». Он признавал необходимым «существенное отступление от общерусского образца» и предлагал сосредоточить управление в руках представителей русской государственной власти, которые должны назначаться сверху.[12] Однако оно не могло не учитывать коренных изменений, происшедших после Февральской революции 1917 г.
Это выразилось в том, что в управление Туркестаном Временное правительство вовлекло так называемых представителей «туземцев» из сред ы верхушечных социальных слоёв, связанных с российской буржуазией. В состав Туркестанского комитета было включено 5 русских и 5 из числа коренных национальностей.[13]
Коренному населению края было предоставлено право участия в выбо рах в городские думы. Однако избирательная система предусматривала обязательность составления отдельных списков от мусульман и других национальностей. Этим воздвигались национальные и религиозные перегородки и разжигались трения на этой основе. Временное правительство провело некоторые мероприятия, направленные на отмену наказаний повстанцам. 17 марта оно объявило амнистию всем участникам восстания 1916г. Так, в Пишпеке было освобождено 130, а в Пржевальске – 322 человека. Из 408 освобожденных из Верненской областной тюрьмы 86 казахов и кыргызов были спасены от смертной казни. Несомненно, что победа Фев ральской революции и некоторые мероприятия Временного правительства, особенно такие, как объявление амнистии участникам восстания 1916г., отмена национальных ограничений и другие открывали дорогу для возвра щения беженцев на родину. Вместе с тем, Временное правительство прини мало некоторые меры к прекращению грабежей и насилия над коренным населением. Так, 27 апреля 1917г. председатель Туркестанского комитета
Временного правительства Щепкин направил комиссару Пржевальского уезда Шебалину письмо, в котором указывалось, что в связи с насилием над коренным населением, именуемые в документе деликатно «пререкание м крестьян и возвращающихся киргизов», необходимо объявить на рус ском и киргизском языках, что «самовольное занятие киргизских и русских участков, отобрание скота, всякие насилия, совершенные после амнистии, будут строго преследоваться Временным правительством, кем бы они ни совершались. Если теперь местная власть и суд не в силах это сделать, то тотчас по созданию постоянной власти все виновные понесут наказание. Свобода требует от всех соблюдения порядка, уважения к личности и прав у. Теперь русский и киргиз равноправные граждане».[14] Ознакомившись с этим документом, создается впечатление, будто бы Временное правитель ство пыталось справедливо урегулировать отношения между коренным и русским населением, запретило захват земель, защищало кыргызов от грабежей и насилия колонизаторских элементов и объявило всех равно правными гражданами страны. Более того, новая власть публично осуждал а насильственные действия колонизаторов.
Однако о политике правительства нужно судить не по его заявлениям и декларациям, а по его практической деятельности. А «деятельность» эта свидетельствует об обратном: Временное правительство проводило политику, ущемлявшую интересы местных народов. Не желая «ссориться» с колонизаторскими элементами, которые, собственно говоря, выражали интересы некоторых членов Туркестанского комитета, последний лояльн о относился к ним, оставил их в органах власти и государственного уп равления. Колонизаторы попрежнему владели захваченной у кыргызов, казахов землей и скотом. Под видом того, что новая власть опасается межн ациональных столкновений, она старалась не затрагивать интересы зах ватчиков и оставила старые порядки, не допускала беженцев на свое пре жнее место жительства, а селило их на других участках, где порой нельзя было заниматься земледелием и скотоводством. Отсюда стремление Временного правительства ограничить или вообще не допустить возвраще ния беженцев, так как оно боялось, что это может повлечь за собой необходимость передачи последним ранее принадлежавших им земель, скота и другого имущества, захваченных колонизаторами. В отдельных случаях Временное правительство принимало меры по защите коренного населения от насилия колонизаторских элементов, в особенности, когда, например, назревала опасность погромов. Тогда в эти районы направля лись даже военные части для усмирения погромщиков. Но такие меры, в основном, носили случайный характер. Следует подчеркнуть, что именно решительных, коренных мер по ликвидации насилия и обуздания колониз аторов в целом оно не принимало. Находившиеся у власти бывшие царс кие чиновники и другие колонизаторские элементы, занимавшие ключев ые посты в краевой, областной и уездной администрации, при невмешат ельстве центральной власти, проводили прежнюю угнетательскую полит ику, захватывали кыргызские, казахские земли, не допускали беженцев на старые места жительства. Так, доверенный от беженцев Буранинской, Шамшинской и Джанишевской волостей Пишпекского уезда в марте 1917г. телеграфировал в Верный: «Мною телеграфом возбуждено ходатайство перед Туркестанским генералгубернатором об отмене репрессивных мер, принятых против обществ киргизов Шамшинской, Буранинской, Джанишевской волостей, об ограждении их личности и жизни от нападен ий, грабежей и разбоев и водворении их на прежних стойбищах, возоб новив права владения землями, садами и прочее… Между тем, местная администрация продолжала приводить в исполнение меры несправедлив ой жестокости. 7 марта выехал прапорщик Муховиков для ликвидации имений и отдачи в аренду земель моих доверителей. В ущельях раставлены военные заставы, дабы киргизы не могли выехать из Кочкорской долины для обработки своих полей и весенних посевов, несмотря на объяв ление новым правительством всеобщей амнистии».[15] Это происходило в тот период, когда после Февральской революции 1917г. у власти в Туркес тане все еще оставался царский генералгубернатор, которому Временное правительство оставило все полномочия, лишь в апреле 1917г. был образован Туркестанский комитет Временного правительства, а генералгубер натор смещен. Но даже после образования Туркестанского комитета отнош ение к коренному населению и, в частности, к беженцам почти не изменилось. Будущий глава Временного правительства А. Ф. Керенский, хотя и был человеком демократических убеждений однако избавиться от старых взглядов на Среднюю Азию так и не мог. Побывав в Туркестане и выступая затем на заседании 4ой Государственной Думы, он заявил: «Туркестан и степные киргизские области – это не Тульская или Тамбовская губернии. На них можно смотреть, как смотрят англичане или французы на свои колонии».[16] Этим следует объяснить, что, придя к власти, Временное пра вительство и не пыталось изменить положение края и проводило в жизнь такую политику, которая ущемляла интересы местных народов. На апрельс ком совещании 1917 г., созванном специально для обсуждения вопроса об «автономии» Туркестана, представители власти пришли к выводу о невозможности политической автономии ввиду того, что народы края будто бы в силу своей культурной отсталости могут злоупотреблять предоставленны ми им свободами, что «они не доросли», чтобы иметь автономную власть. Более того, правящие круги заявили, что «как колония Туркестан должен быть устроен в отношении самоуправления наподобие английских и франц узских колоний».[17] Временное правительство стремилось сохранить территорильную разообщенность кыргызского, казахского и других народов в рамках старых, проведенных еще царскими колонизаторами, областных и уездных границ, и не освободило их от дискриминационного положения. Как и при царском режиме в некоторых органах государственной власти и государственного управления попрежнему заседали русские колонизат орские элементы и лишь в низовых органах власти – преимущественно представители местной феодальной знати. Не случайно в отчетном докла де Пржевальской группы депутатов, где характеризовался национальный состав исполкома, отмечалось: «состав членов только из русского населе ния, ни одного от киргизов, сарткалмаков и сартов».[18] Естественно, что такой состав исполкомов и других органов власти определял их деятельн ость, носившую антинародный характер. Исполкомы, комитеты обще ственной безопасности не только ничего не предпринимали для удовлетвор ения нужд коренного населения, но и считали необходимым и дальше держать его в бесправном положении, старались укрепить прежние колон иальные порядки. Так, депутаты краевого Совета, побывавшие в Пржевальске в маеиюне 1917г., характеризуя отношение Пржевальского исполкома к участникам восстания 1916г., в своем отчете писали: «Заседа ния ведутся по воскресеньям и решаются три бесконечных вопроса, как и куда выселить киргиз и наказать их, почему российские солдаты ничего не делают и почему киргизы не идут с покорной головой…».[19] Особенно свирепствовали колонизаторские элементы, не желавшие даже слышать о правах местного населения. Так, в Токмаке они прямо заявили, что «не приз нают прав киргизов в данном участке, полагая, что киргизам место в Зат орном участке…».[20] Они не допускали коренное население к участию в продовольственных комитетах, хотя голодающие кыргызы больше всех были заинтересованы в правильном решении продовольственного вопро са. «Сидящие в участковых комитетах буржуатокмакчане, преследующие свои экономические цели, не являлись выразителями воли народа, не до пускали участия представителей туземных волостей в участковых коми тетах».[21]
Очень трудным было положение кыргызского населения в Пржевальс ком уезде, где особенно сильно бесчинствовали кулацкоколонизаторские элементы, грабившие и убивавшие беззащитных кыргызских дыйкан. В этом они находили поддержку местных органов власти, в которых заседа ли бывшие царские чиновники и другие колонизаторы, проводившие шо винистическую политику. Ярким подтверждением этому является бесчел овечное решение Пржевальского комитета общественной безопасности о том, чтобы хлеба коренному населению не продавать, хотя последнее гол одало и находилось на грани вымирания. В связи с этим было немало случаев голодной смерти кыргызской бедноты.[22] Ничего не изменилось в кыргызских аилах. Временное правительство сохранило старую систему низовой администрации среди коренного населения, в которой, как и при царизме, верховодили волостные управители и аильные старшины из чис ла баев и манапов. Один из беженцев О.Мойноков, характеризуя положен ие в период Временного правительства, писал: «В марте 1917г. радостная весть о свержении царя дошла и до нашего аила Токтояна Тюпской волост и Пржевальского уезда… Получив такую весть, мы стали ждать лучшей жизни, но она пришла не скоро. Местные власти Временного правитель ства оставили почти все постарому. Во главе волости стоял тот же волост ной управитель, что и при царе. Вернувшись из Китая, мы снова работали у тех же кулаков и байманапов, у которых работали до восстания 1916г.».[23] Хотя административные должности в низовом аппарате были «выборным и», но выборы носили фиктивный характер. Одним из самых антинар одных актов Временного правительства было утверждение 10 апреля 1917г. плана туркестанского генералгубернатора Куропаткина по изъятию 2 млн. 500 тысяч десятин земли у кыргызского и казахского населения Семиреченской области в районах, которые были охвачены восстанием в 1916г., а выселяемых с этих земель кыргызов и казахов намечалось посе лить в непригодных к ведению земледелия и скотоводства районах Нарынского участка и других местах.[24] Комиссар Временного правительства в Семиреченской области серьезных мер в защиту коренного населения не принимал. Он цинично заявил их представителям, просившим урегулиров ать их отношения с крестьянами, что «ни о каком примирении речи быть не может и киргизы должны быть выселены».[25] Это фактически означало, что они должны быть выселены из своих старых мест жительства и пере селены в Нарынский и другие участки.
Очень сложными были национальные отношения в северной части Кыргызстана, что объяснялось засилием колонизаторских элементов, продолжавших, как и при царизме, угнетать и грабить коренное население. О положении кыргызов в 1917г. ярко рассказано в письме членов союза Кирбедноты и батраков Георгиевского района Пишпекского уезда Комиссии ВЦИК, прибывшей в Семиречье в 1921г.: «Явилась свобода 1917г. Мы обрадовались напрасно. Нас еще хуже, в 10 раз хуже, начали бить, отбирать скот, домашнее имущество, остаток земли. После лишения всего мы подверглись голоду 17го года, не имея куска хлеба и возможности добыть его».[26]
В середине мая 1917г. Туркестанский краевой Совет и Турккомитет Вре менного правительства направляют в Семиреченскую область специальн ую комиссию из 35 человек, из них 14 – коренной национальности. Кроме депутатов краевого Совета, в состав комиссии входили офицеры, солдаты, переводчики Туркестанского комитета. Члены комиссии распределялись на Пишпекскую, Пржевальскую, Нарынскую и Верненскую экспедиционные группы депутатов. Задача комиссии заключалась в ознакомлении с обстан овкой на местах, сбора информации о положении Советов, урегулирован ии межнациональных отношений и проведении агитационной кампании.2
Положение коренного населения Семиречья было настолько тяжелым, что не случайно на повестке дня заседания Туркестанского комитета периодически обсуждался «киргизский вопрос». Этим создавалась только видимость, будто бы Турккомитет печется об интересах местных народов и стремится улучшить положение коренного населения. Иногда он даже заслушивал отдельные вопросы о положении местных народностей, но это большей частью происходило потому, что его политика вызывала возмущение народных масс и демократической общественности. Так, 3 июля 1917г. на совещании, созванном Туркестанским комитетом, был заслушан вопрос о положении в Семиречье. С докладом выступил комиссар Врем енного правительства области Тынышпаев. Учитывая крайне напряжен ное положение, вызванное действиями колонизаторских элементов, сове щание сочло невозможным вывод из Семиречья воинских частей, что, конечно, было явно недостаточно для улучшения положения коренного населения.[27] А между тем, колонизаторский разгул продолжался.
Он становился известным и в других районах России и вызывал возмущение всех честных людей. В июне 19!7г. поступила телеграмма из Риги от солдат 12й армии, в которой указывалось на необходимость «срочно принять меры, чтобы прекратить вовремя эту бойню». Особенно усили лись протесты в августе, когда положение в Семиречье стало особенно напряженным. Протесты поступали из Ташкента, Ашхабада, Самары, Зак авказья, Симферополя и других мест.[28] Уже сама география протестов в связи с жестоким насилием над коренным населением, беженцами, свиде тельствовала, что прогрессивные люди страны поддерживали кыргызский и казахский народы в это трудное для них время. 23 августа 1917 г. Туркес танский комитет под давлением общественности вынужден был снова рас смотреть вопрос о положении в Семиреченской области, где особенно тяж елому гнету подвергалось коренное население. Он констатировал, что в Пишпекском и Пржевальском уездах продолжаются беззаконие и насилие над коренным населением, которые «выражаются в грабежах, разбоях и насилиях над туземцами, находившихся в тяжелом положении. Киргизы загнаны в горы, голодают. Среди киргиз свирепствует тиф и цинга».[29]
Таким образом, провозглашенные Временным правительством декларации о свободе, равноправии и т.п. в Кыргызстане практически не осуществлялись. Деятельность этого правительства показала, что оно мало что сделало для улучшения положения коренных народов. Более того, оно не принимало кардинальных мер для пресечения насилия колонизаторских элементов над коренным населением и тем потворствовало этому. Иногда и некоторые местные органы власти становились виновниками национ альной розни. Так, 3 июня 1917г. более двух тысяч кыргызов и узбеков ДжалалАбада и его окрестностей, собравшись на митинг, единогласно приняли решение переизбрать комитет общественной безопасности, который своими действиями дискридетировал местных жителей и сеял национальную вражду.[30]
Известны отдельные факты, когда власти Временного правительства в Кыргызстане применяли репрессивные меры против коренного населения. В середине 1917г. в ущелье Тонской волости, где пряталось кыргызское население, уцелевшее от расправы царских карателей в 1916г., оно было фактически уничтожено казачьим отрядом по указанию местных властей.[31]
В июне 1917г. один из солдат, служивший в частях Туркестанского военного округа, обратился с письмом в Ташкентский Совет, в котором спрашивал, «почему туземных кыргыз также избивают и убивают, как при Николае?»[32]
Политика национального порабощения кыргызского, казахского и других народов Средней Азии откровенно проявилась в отношении Временного правительства к восстанию 1916г. Как царизм, оно продолжало считать участников восстания мятежниками, хотя в марте 1917г. приняло решение об амнистировании повстанцев. При Временном правительстве колонизаторские элементы продолжали преследования и расправу над повстанцами, а устроители карательных экспедиций в 1916г. были им амнистированы. Так, по распоряжению членов Туркестанского комитета О. Шкапского и Тынышпаева были освобождены из Пишпекской тюрьмы четыре начальника карательных отрядов, отличившихся особой жестокостью при подавлении восстания 1916г.[33] Негативно относилось Временное правительство к мобилизованным царскими властями на тыловые работы кыргызам и представителям других народов Средней Азии, находившимся на положении каторжников. В 1916г. десятки тысяч кыргызов, казахов, узбеков, таджиков, туркмен были отправлены на тыловые работы в прифронтовую зону, а также на фабрики и заводы, в помещичьи имения. Большинство тыловиков, как их называли, направили в европейскую часть России, на Кавказ, а около двух тысяч кыргызов и казахов оставили на строительстве Чуйской оросителей системы. После прихода к власти Временного правительства тыловые рабочие питали надежду на скорое возвращение в родные места, к своим семьям, что они, наконец, избавятся от каторжного труда и унижений. Но это произошло не скоро. Положение тыловиков было очень тяжелым. За свой тяжкий труд они получали низкую оплату, бедствовали, болели, были раздетыми. Так, кыргызы из Гульчинской волости Ошского уезда, попавшие на работу в имение помещика Саратовской губернии Воронина, жаловались, что заработанные деньги им не выдают, обращаются с ними жестко, что они голодают. Не лучшим было положение и в других местах. Об этом свидетельствовало положение тыловиков, мобилизованных на строительство ирригационной сети в Чуйской долине. Поэтому многие из них отказывались от работы и самовольно уходили в аилы.[34] Среди тыловых рабочих свирепствовали тиф и другие болезни по причине плохого питания. По этой же причине только 11 марта 1917г. было возвращено в Кыргызстан 55 тыловиков.[35] Находясь в крайне тяжелом положении, тыловые рабочие обращались в Туркестанский комитет Временного правительства с просьбой об их роспуске по домам. Так, в телеграмме от 4 мая 1917г. представителя рабочих шестой сотни Темиркула Селдасина, мобилизованных на Чуйское ирригационное строительство, указывалось, что они вынуждены вторично обращаться за помощью в Туркестанский комитет: «Мы, реквизированные старым правительством, рабочиекыргызы, работающие [в] партии [по] орошению долины Чу, осмеливаемся покорнейше просить разъяснения, неужели луч свободы не распространяется на нас тоже, обиженных старым режимом, ибо мы, реквизированные, все поголовно бедняки, [а] сыновья манапов, богатых, благодаря деньгам и связам и пристрастной постановке дела, сидят дома. Семьи наши, не имея состояния, лишившись [в] лице нашем единственных работников, не получая ниоткуда помощи, разорились. Считая несправедливым и неправильным технику назначения на тыловые работы [и] находя таковую одним из актов, свойственных низвергнутому царскому правительству, сеявшему раздор и смуту, просим распоряжения [о] роспуске нас».[36]
Однако Временное правительство с решением этого вопроса не торопилось, как и с решением других жизненно важных проблем коренного населения. Поэтому, не выдерживая этого гнета, мобилизованные рабочие самовольно покидали работу. Находившиеся в тяжелом положении рабочие – тыловики на угольных предприятиях также самовольно покидали рудники. Так, товарищество «Сулюктинский каменный уголь» 30 марта 1917г. обратилось к председателю Ходжентского исполнительного комитета с просьбой «… приказать Исфанийскому волостному управителю оказать влияние на тыловых рабочихтуземцев, оставленных для работы на нашем предприятии, чтобы они немедленно вернулись к нам и присоединились к работе, так как заменить их другими рабочими в настоящее время мы положительно не имеем возможности».[37] Об этом же свидельствует и заявление начальника работ Чуйского ирригационного строительства от 7 мая 1917г. комиссару Пишпекского уезда и председателю Киргизского комитета, который просил принять меры против бегства тыловых рабочих. «Все это крайне тревожно отражается на оставшихся рабочих и побуждает их к дальнейшему бегству» – указывалось в заявлении.[38]
Однако Туркестанский комитет Временного правительства в связи с войной первоначально не допускал возвращения рабочих с тыловых работ. Лишь под давление нарастающего антивоенного движения и массового самовольного возвращения туркестанских «тыловиков»
23 апреля 1917г. Временное правительство приняло постановление о возвращении их сфронтов и тыловых работ. Колониальная политика царизма и действия колонизаторских элементов в период правления Временного правительства нанесли огромный ущерб интересам местных народов, привели к обострению национальных отношений. В ряде аилов кыргызские дыйкане давали отпор колонизатору в связи с этим начальник токмакского карательного отряда требовал подкрепления из Верного.[39]
Колониальное и национальное угнетение испытывали и другие народы, также лишенные элементарных прав и подвергавшиеся угнетению и дискриминации. Проживавшее в Пржевальске узбекское, татарское, калмыкское население также боялось «что их присоединят к киргизам и устроят на них гонения, какие существуют против киргиз».[40] Как отмечала группа депутатов Туркестанского краевого Совета, направленная в Пржевальский уезд, за исключением 2–3 человек татар из зажиточных слоев населения, заседавших в городском и уездных исполнительных и продовольственных комитетах, остальные местные национальности никакого участия в работе органов власти не принимали.[41]
Колонизаторские элементы попрежнему продолжали захватывать земли, скот и другое имущество кыргызов и казахов, а также лишали их возможности водопользования, без которого нельзя было заниматься земледелием. В Нурмамбетовской волости кулаки, несмотря на наличие большего количества воды в реке ИссыкАта, не давали ею пользоваться кыргызскому населению. Бывали случаи, когда они нанимали кыргызских батраков, а расплачивались за работу побоями, и насильно заставляли их работать на себя.[42] При молчаливом согласии представителей Временного правительства колонизаторские элементы, стремясь покрыть убытки, порой ими и не понесенные в период восстания 1916г., самочинно взыскивали их с кыргызского населения. Пржевальский комитет по возмещению убытков предъявил счет коренному населению на сумму 25 млн.рублей. Однако для предотвращения этих незаконных действий власти никаких мер не приняли. Нередко были случаи открытого грабежа. По сообщению делегата краевого совета, в Пржевальском уезде «крестьяне (в основном колонизаторские элементы – Д.Б.) начали вооруженными партиями разъезжать по кыргызским селениям, отбирая у кыргызов скот, заявляя, что они берут вознаграждение за убытки, понесенные во время прошлогоднего мятежа».[43] Иногда эти грабители, переодевшись в форму солдат, под предлогом возмещения убытков от восстания 1916г., разъезжали по волостям и грабили коренное население. Кыргызы, напуганные этими грабителями, не видя никакой защиты со стороны органов власти, отдавали все, что они требовали.[44]
В результате колонизаторской политики царизма, захвата кулаками, чиновниками и другими киргизских и казахских земель аграрный вопрос в крае оставался особенно острым. Страдала от безземелья и русская беднота. Однако Временное правительство ничего не предпринимало для решения аграрного вопроса. Оно лишь ограничилось тем, что призывало крестьян и дыйкан набраться терпения и подождать до созыва Учредительного собрания, на котором этот вопрос будет обсуждаться. Временное правительство больше всего было озабочено тем, чтобы предотвратить захват земель помещиков, кулаков и других собственников. Так, апреля 1917г. глава Временного правительства Львов телеграфировал властям Семиреченской области о том, чтобы не допускались земельные захваты как отдельными гражданами, так и организациями.[45]
В то же время правительство не принимало серьезных мер против захвата колонизаторскими элементами земли у кыргызов. Кулаки, казачья верхушка и земельные комитеты пытались выселить кыргызов и казахов с их земель. Временное правительство одобрительно относились к осуществлению намеченного еще при царизме выселения 37355 кыргызских и казахских хозяйств из Пишпекского, Пржевальского и Джаркентского уездов Семиреченской области. Из этого числа на Пишпекский уезд приходилось 10479 и на Пржевальский – 22302 кыргызских хозяйства.[46]
В июле 1917г. недовольство политикой Временного правительства достигло апогея, о чем свидетельствовали митинги, демонстрации и другие выступления народных масс.
Наиболее остро это проявилось на митинге 9 июля 1917 г., в центре Пишпека – Дубовом саду, где собралось более трех тысяч рабочих, дыйкан из ближайших аилов. Недовольство масс вызывали продолжение вой ны, призывы запасных в армию, неуклонный рост дороговизны и разгул спекуляции. На митинге было принято решение отстранить от занимаемых должностей уездного комиссара, начальника милиции и некоторых дру гих, а также немедленно созвать уездный земский съезд для реорганиза ции продовольственного комитета и замены милиции солдатами.[47]
Антинародная политика царизма, восстание 1916г. и другие социальноэкономические причины обусловили кризисное состояние экономики и понижение и без того низкого уровня жизни населения края. В Кыргызстан е сокращались посевные площади, поголовье скота, разорялись дыйканские и крестьянские хозяйства. Значительно сократилось поголовье скота. Если в 1907г. только в одном Пишпекском уезде было 1156210 голов, а в Пржевальском – 1504984, то в 1917г. во всем Пишпекском уезде насчитывалось 771634, а в Пржевальском – 616196 голов.
Резкий упадок животноводства сказался прежде всего на положении экономически слабых хозяйств простых сельских тружеников. В июне–августе 1917г. происходит дальнейшее свертывание животноводства и массовое разорение кыргызских животноводческих хозяйств в результате экспроприации пастбищ в ходе ирригационного строительства в Чуйской долине.[48] Действия органов власти вызывали недовольство крестьян и дыйкан. В Пишпеке они оказывали сопротивление властям при реквизиц ии хлеба, были вооружены. Такое же положение складывалось в других местах Пишпекского уезда. Из Карабулака этого уезда телеграфировали в Верный областному комиссару, что население открыто выражает недов ольство действиями местной администрации. «Положение делается кри тическим» – сообщалось в телеграмме.[49] В селениях Самсоновском Пиш пекского уезда и Марииновском Пржевальского уезда «крестьяне самовольн о захватывают земельные участки и застраиваются».[50] 8 августа1917г. в Токмаке реквизиция овса для казачьей части вызвала возмущение населе ния. По призыву набата собрались жители, которые напали на казачий отряд. Лишь подоспевшая воинская часть рассеяла собравшихся. По сообщен ию Пржевальского уездного комиссара Временного правительства от 9 августа 1917г. в районе Лизогубовки готовилось выступление кыргызских и казахских дыйкан.[51]
Проводимая правительством политика лишь усиливала недоверие нар одных масс к новой власти. Это вынуждены были признать местные власти. Так, в секретном донесении уездного комиссара Бабкина вышесто ящим властям от 2 августа 1917г. сообщалось, что создавшееся положение у кыргызов и необеспечение их всем необходимым вызывает у них «не доверие к новому строю, к новым порядкам». Коренное население выраж ало открытое недоверие комитетам общественной безопасности, испол нительным комитетам, уездным комиссарам, волостным управителям и старшинам. На протяжении июляавгуста 1917г. население Оша, ДжалалАбада, Узгена неоднократно требовало переизбрания местных органов власти – комитетов общественной безопасности. В Семиречье областным властям пришлось разъяснять о недопущении самовольной смены утверж денных ими волостных управителей и старшин. Так. правительственн ый комиссар Шкапский рассылал по уездам и волостям постановление, в котором говорилось: «Объявляю во всеобщее сведение, что избранные волостными комитетами волостные управители и старшины утверждаются областным комиссаром по крайней мере на год и не подлежат переизбра нию». [52]
16 октября 1917г. произошли волнения в Пишпеке, когда вследствии недостатка хлеба, толпа солдаток, чьи мужья находились в армии, при учас тии некоторых солдат самовольно реквизировала хлеб и обыскала квар тиру председателя уездной продовольственной управы. Пишпек был объяв лен на военном положении. 17 октября начальник Пишпекского гарнизона сообщил в Верный областному комиссару, что волнения К городе усилива ются.[53]
Большие потери, которые понес кыргызский народ в период господства царизма, продолжали возрастать и при Временном правительстве. Погибш их от голода было не менее 20 тыс. Кыргызский народ находился под угрозой поголовного истребления и вымирания.[54]
Итак, политика Временного правительства в Средней Азии, была значительно консервативней, чем в России, а проводимые демократические преобразования более ограниченными.
Проводя важные демократические реформы в стране в целом, Времен ное правительство все же не отрешилось от взглядов на Туркестан как на объект колониальной эксплуатации. Такая политика во многом определя лась также и тем, что у власти остались царские чиновники, полицейские, кулаки и другие колонизаторские элементы, от которых вряд ли можно было ожидать иной политики.
Временное правительство, занятое решением мног их важных проблем в центре, в том числе защиты своей власти от гене рала Корнилова, большевиков, да и в силу приверженности старым взгля дам на Туркестан как колонию, особого внимания этому краю не уделяло, а стремилось оставить старые порядки. Это создавало возможность колон изаторам оставлять в своих руках захваченные кыргызские и казахские земли, а новой власти избежать столкновений с захватчиками, которых они решительно не желали игнорируя интересы коренного населения.
Французский историк Никола Вирт справедливо писал, характеризуя политику Временного правительства в Туркестане: «В Средней Азии политика правительства не порвала с колониальной традицией, игнорир уя национальные устремления мусульман».[55]
[1] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.30.
[2] Там же.
[3] Семенков В. Н. Борьба большевиков Киргизии за власть Советов. Фрунзе, 1962, с.53–54.
[4] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.5.
[5] История Киргизской ССР, т.2, Фрунзе, 1986, с.356–357.
[6] Киргизия в трёх российских революциях. Фрунзе, 1987, с.177.
[7] Семиреченские областные ведомости. Верный, 1917, 18, 29 марта.
[8] История кыргызов и Кыргызстана. Бишкек, 2003, с.192.
[9] ЦГА Республики Узбекистан, ф.25, оп.1, д.6, л.21–22.
[10] История кыргызов и Кыргызстана. Бишкек, 2003, с.192.
[11] Бурмистрова Т.Ю. Национальный вопрос и рабочее движение в России. М., 1969, с.191–193.
[12] Зима А. Г. Советы Киргизии в 1917 г. Фрунзе, 1962, с.68.
[13] Турсунов Х. Национальная политика Коммунистической партии в Туркестане. Ташкент, 1971, с.60–61.
[14] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л., 69.
[15] Покровский С.П. Победа Советской власти в Семиречье. АлмаАта, 1961, с.63.
[16] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.40, ч.1, л.69; Восстание 1916г. в Средней Азии. Сб. документов. Ташкент. 1932, с.71; Раджабов С.Создание Узбекского социалистического государства. Ташкент, 1950, с.17
[17] Очерки истории Коммунистической партии Туркестана, ч.2. Ташкент, 1959, с.10.
[18] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.96.
[19] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.
[20] ЦГА Республика Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.185; Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.102.
[21] Там же.
[22] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.249
[23] Мойноков О. Власть Советов в аиле Токтоян/Великий Октябрь в Киргизии. Сб. воспо минаний, Фрунзе, 1987, с.138–139.
[24] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, с.12.
[25] Наша газета, 1917, 21 июня.
[26] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1. д.190, л.120. 2 Алексеенков П. Указ, статья, с.117–118.
[27] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.227.
[28] Зима А. Г. Советы Киргизии в 1917 году. Фрунзе, 1962, с.7
[29] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.1, л.179–179об.
[30] ФОГА, ф.и121, оп.1, д.6, л.20–25.
[31] Байбулатов Б. О преодолении пережитков прошлого в сознании людей. Фрунзе, 1956, с.27
[32] ЦГА Республики Узбекстан, ф.и1760 оп.1, д.14, л.106.
[33] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий. АлмаАта, 1949, с.15–16.
[34] ЦГА Кыргызской Республики, ф.и54, оп.1, д89, л.4
[35] История Киргизской ССР, т.2, кн.1, Фрунзе, 1986, с.40
[36] ЦГА Республики Узбекстан, ф.и1044, оп.1, д.4, л.2; Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, с.54
[37] Победа Октябрьской революции в Киргизии Сб. документов, с.38.
[38] Там же, с.57
[39] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, с.23.
[40] ЦГА Республики Узбекистан. ф.и1613, оп.1, д.5, л.86–88.
[41] Там же.
[42] Там же, с.88
[43] Кутарева В. Е. Основные этапы гражданской войны в Киргизии (1918–1920гг.). Фрунзе, 1947. с.11.
[44] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.186об., ф.25, оп.1, д.6, л.27–29.
[45] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии. Фрунзе, 1966, с.70.
[46] Восстание 1916 г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов. М., 1960, с.685.
[47] Зима А. Г. Великнй Октябрь в Киргизии. Фрунзе, 1987, с.59.
[48] Там же, с.71.
[49] АлмаАта в период Октября и в годы в гражданской войны. Летопись событий, с.27.
[50] Там же, с.29.
[51] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, с.31.
[52] Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане. Ташкент, 1967, с.285.
[53] АлмаАта в период Октября и годы гражданской войны. Летопись событий, с.49.
[54] Джунушалиев Д. В эпицентре восстания/Восстание 1916 года в Кыргызстане (сб. матер иалов научной конференции, посвященной 75летию восстания). Бишкек, 1993, с.46.
[55] Вирт Н. История советского государства. 1900–1991. M., 1992, с.99.
- Начало возвращения беженцев на Родину. Отношение к ним Временного правительства.
Февральская революций 1917г., восторженно встреченная народными массами России, породила в них надежду, что произойдут коренные изменения в общественнополитической жизни, прекратится мировая война, будет ликвидирован национальноколониальный гнёт и установлен справедливый демократический государственный строй.[1] Радостная весть о падении самодержавия дошла и до обездоленных и умирающих от голода беженцев в Китае. Сильно пострадавшие от царского режима, они возлагали на свершившуюся революцию большие надежды. Кыргызские, казахские, дунганские беженцы надеялись, что теперь осуществится их заветная мечта о скором возвращении в родные места, где они смогут спокойно жить и трудиться. Когда же Временное правительство 7 марта 1917г. опубликовало декларацию, в которой обещало отменить сословные, вероисповедальные и национальные ограничения, и затем издало указ об амнистии всем участ никам восстания 1916 года, тысячи беженцев хлынули на родину. Измученные кабалой у китайских землевладельцев, ростовщиков, чиновников, беженцы стали направлять из различных мест Китая прошения и посылать ходоков, чтобы им разрешили вернуться на родину.[2]
5 марта 1917г. уполномоченные кыргызских и казахских беженцев направили телеграмму на имя председателя Государственной Думы М. Родзянко и председателя мусульманской фракции Тевкелеева, в которой, в частности, говорилось: «Получив известие о перемене правительства в дорогой нам Родине, мы, брошенные волей судьбы в далекий Китай, российские мусульмане были безгранично обрадованы».[3]
Один из беженцев, возвратившийся из Китая, Ш. Абаев писал: «В 1917г. до нас стали доходить скудные слухи о том, что рабочий класс и крестьянство свергли ненавистного царя и власть перешла в руки народа. После этих радостных вестей народ стал перекочевывать в Киргизию».[4] Надежда на устройство в родных местах, на получение равноправия и свободы, тоска по родной земле положили начало стихийному возвращению бежавшего в Китай населения. Так генералгубернатор Туркестана в телеграмме от 13 марта 1917г. начальнику генерального штаба, а генералгубернатор Семиречья – в телегармме от 20 марта 1917г. сообщали, что с наступлением весны беженцы начали возвращаться на Родину. [5] Однако возвращение беженцев вызвало сильное недовольство колонизаторских элементов. Потому Туркестанский генералгубернатор просил разрешения о поселении беженцев не на старых местах, а в Нарынском районе так как в условиях обострения межнациональных отноше ний он считал невозможным «совместное проживание в Пржевальском уезде обеих народностей».[6] Подлинной целью, такого вывода являлось стремление сохранить статускво, т.е. оставить в руках колонизаторских элементов захвач енные у кыргызов и казахов земли, не допустить возвращения беженцев на старые места и таким образом добиться того, чтобы, как говориться в послов ице, и волки были сыты, и овцы целы. Однако фактически это означало, что колонизаторы незаконно получали земли и пастбища, принадлежавшие ко ренному населению, которое было ими просто ограблено. Не считаясь с инте ресами беженцев, Временное правительств, все же решило поселить их в Нарынском районе, где ввиду неблагоприятных природных условий нельзя было заниматься ни земледелием, ни животноводством, что лишало их источников существования.[7] Генерал губернатор Семиреченской области Алексеев 20 марта 1917г. направил телеграмму Совету Министров и военному министру, в кото рой говорилось, что «население встретило их (беженцевД. Б.) враждебно почему для поддержания порядка и избежания нового кровопролития были выставлены сторожевые заставы войск, в настоящее время областная админ истрация, действуя солидарно с общественными организациями, прилагает все усилия к примирению русских с кирзами, возвращению последних на старые места жительства».[8] В телеграмме также отмечалось, что местные вла сти и общественные деятели направляют свои усилия «исключительно к достижению умиротворения, спокойствия безопасности всех групп населения области».4 Конечно, отдельные попытки администрации области по налажив анию отношений между русским и косным населением действительно имели место, однако они не могли быть эффективными, так как строились на неправильной основе: у колонизаторские элементов оставались захваченные кыргызские и казахские земли, а беженцу вопреки содержащемуся здесь ут верждению, на свои прежние места жительства не допускались. Колонизатор ские элементы не желали ни какого «умиротворения», они просто силой не допускали возвращения беженцев. Им были сформированы дружины и расставлены посты на дорогах, а возвращение, беженцев определялось «как нашествие киргизов из Китая».[9]
В связи с тяжелым положением вернувшиеся беженцы стали обра щаться к Временному правительству с просьбами о помощи и защите от насилия колонизаторских элементов. 5 апреля 1917г. с подобной просьбой обратился доверенный кыргызов Шамшинской волости Пишпекского уезда Байтемир Аулегабылов, который от имени 1200 юртовладельцев писал, что «русские крестьяне (в основном колонизаторские элементы – Д.Б.) отбира ют нашу землю и запахивают её, рубят наш лес, разрушают постройки, уничтожают сады и клеверники, угрожают перебить кыргыз. Никакой власт и в уезде нет и защищать нас некому. Уездный начальник смещен распоряж ением общественного комитета. Сам бессилен водворить порядок. Ждем помощи от Временного правительства…».[10] Однако новая власть слабо реа гировала на поступающие просьбы, она стремилась оставить прежние пор ядки и не принимала решительных мер к обузданию распоясавшихся ко лонизаторов. Просьбы беженцев о возвращении захваченных у них земель не удовлетворялись. Временное правительство не только не внесло изме нений в земельные отношения, но еще больше запутало их, сдавая в аренд у так называемые «свободные» кыргызские земли.[11] Проводимая им по литика в аграрном вопросе препятствовала возвращению и устройству беж енцев. Особое возмущение кыргызских беженцев вызывало настойчивое стремление Туркестанского комитета осуществить антинародный план
Куропаткина, по которому коренное население выселялось из Чуйской доли ны и ИссыкКульской котловины в Нарынский и другие участки, где прир одные условия не позволяли заниматься сельским хозяйством, а бежен цам запрещалось возвращаться на старые места. Беженцы обращались к новой власти с многочисленными просьбами остановить реализацию этог о плана, разрешить им селиться на старых местах, возвратить их земли и пастбища. Так представители кыргызского населения Шамурзинской, ИссыкАтинской, Шамсинской, Кочкорской, КараКечинской, Тынаевской и других волостей Пишпекского уезда в телеграмме от 12 марта 1917г. Врем енному правительству[12] писали: «По усмирению беспорядков населения Семиреченской области военный губернатор составил проект об образова нии нового Нарынского уезда и о выселении туда пятнадцати волостей из Пишпекского уезда. Это выселение явилось наказанием киргизов за мя теж. Нарынский уезд – это местность совершенно бесплодная, непригодная для земледелия и скотоводства. Там киргизам грозит медленное вымира ние. В Пишпекском уезде мы развели сады, имеем клеверники, сенокос, зимовые стойбища, дома, мечети, мельницы, школы и другие постройки, созданные долголетним трудом. Все это хотят у нас отнять и выселить в бесплодную… местность… Взываем к человеколюбию нового правитель ства, просим отменить… насилие и не выселять нас с наших земель, остав ив нас в Пишпекском уезде, на коих мы живём с незапамятных времен».[13]
17 марта кыргызы этих волостей обратились с той же просьбой к главе Туркестанского комитета Временного правительства. Однако их просьба не была удовлетворена. 10 апреля 1917 г. Временное правительство утвердило ранее одобренный план туркестанского губернатора о высылке кыргызов и казахов в Нарынский участок. Уже 21 апреля 1917 г. председатель Туркестанского комитета Временного правительства Щепкин и член комитета Тынышпаев телеграфировали Временному правительству о том, что в Семиречье, преступлено к изъятию у корен ного населения земель, то есть «к выполнению плана, в общем сходного с планом Куропаткина».[14] Следова тельно, антинародный план захвата кыргызских земель как меры наказа ния коренного населения за участие в восстании 1916г., разработанный еще царскими властями, был безоговорочно принят к реализации новым прав ительством, которое приступило к его практическому осуществлению.[15]
Такая политика носила явно антинародный характер и, как отмечалось, служила серьезным препятствием к возвращению беженцев. 19 апреля 1917г. Туркестанский комитет Временного правительства, заслушав доклад о местах поселения возвращающихся из Китая беженцев, постановил не допускать их в Пишпекский и Пржевальский уезды, а расселить в горных районах Нарынского участка и в восточной части Джаркентского и Верненского уездов. С какой настойчивостью, достойной лучшего применен ия, Туркестанский комитет Временного правительства продолжал про водить в жизнь свой план недопущения беженцев на прежние места жи тельства, свидетельствуют и другие его действия. 4–6 мая 1917 г. в Пишпеке было созвано совещание, в котором участвовали комиссары Временного правительства в Семиречье Шкапский и Тынышпаев, представитель Тур кестанского комитета Шендриков и другие. Совещание признало необхо димым осуществить следующие мероприятия: «… Возвратившихся уже, имеющих [намерение] возвратиться в будущем из пределов Китая кирги зов Пржевальского и отчасти Пишпекского уездов (Атекинская и Сарыбагышевская волости) до полного успокоения крестьян (колонизаторских элементов – Д.Б.) временно не допускать на жительство в котловину ИссыкКуля и в районы Большого и Малого Кемина и АкПикета Пишпекского уезда, за исключением случаев обоюдного соглашения сторон и отсутствия опасности ближайшего сожительства для той или другой части населе ния». Далее следовал план размещения беженцев в Джаркентском уезде, Нарынском участке и других местах. Запасные казенные участки и оброчные статьи в районах размещения возвращенцев предоставлялись во временное пользование безземельным беженцам.[16] При всей внешней привлекательности такой постановки вопроса, он игнорировал интересы ко ренного населения. Справедливым было бы устройство беженцев на свои х старых местах, приняв соответствующие меры по предотвращению на силия и грабежей, возвращению им земли и имущества, которые были у них отобраны. Фактически же Туркестанский комитет Временного прави тельства продолжал работать над реализацией плана выселения кыргызов и казахов с принадлежавших им земель. Об этом же свидетельствует открывшееся 17 мая в Пишпеке совещание, созванное Туркестанским ко митетом Временного правительства по разработке мероприятий по изъя тию земель в соответствии с планом Куропаткина, где в очередной раз было принято решение о выселении кыргызов из Пишпекского уезда в Нарынский участок. В мае такое же совещание было проведено в Пржевальске. Колонизаторские элементы ИссыкКуля потребовали выселения кыргызов из плодородной ИссыкКульской котловины в горные районы Нарына. Этот план начал осуществляться уездным комиссаром Пржеваль ского уезда.[17] Беженцы, недовольные несправедливым решением правит ельства, стали обращаться за помощью и в Туркестанский краевой Сов ет. Это свидетельствовало о том, что Советы в тот период имели опреде ленную власть, а их решения – важное значение.
В связи с обращением беженцев краевой Совет постановил: считать переселение беженцевкыргызов «печальным фактом» и просил принять все меры к предотвращению переселения. В случае неизбежности переселения он считал «необходимым обеспечить продовольствием переселяемых в пути и на месте до ближайшего урожая».[18] Таким образом, беженцы, кроме сочувствия, реальной помощи не получили, они оказались в замкнутом круге. В телеграмме из Пржевальска от 10 июля 1917 г. в адрес краевого Совета беженцыкыргызы так рисуют трагизм своего положения: «Все верн улись в Россию, но крестьяне не допускают нас к прежним нашим местам. Все живем в горах, умираем от голоду, хлеба не дают, ничего не имеем. Слыш али, что нас хотят выселить в Верненский н Нарынский уезды. Двигаться не имеем сил, не доберемся, в пути погибнем. Просим обратить внимание на нашу участь во имя свободы, справедливости и равноправия. Спасите, защит ите нас! Убедительно просим не выселять нас и оставить в своем уезде, примирить с крестьянами. Просим поселить на своих местах».[19] Подобные прошения поступали и от других групп беженцев. Их возвращение проходи ло с большими трудностями, они были больны, раздеты и голодны. «… Наблюд алось нами возвращение голодных и оборванных беженцевкиргиз», – отмеч алось в документе о заседании делегатов Нарынского участка на краевом съезде Советов 22 мая 1917г. Это заседание приняло решение обратиться к общественным организациям и к населению, а также к краевому Совету с просьбой об отпуске средств для организации питательных пунктов.2
Временное правительство отказалось вернуть беженцам отобранные у них земли, плохо защищало их от произвола колонизаторов. Председатель Туркестанского комитета Временного правительства еще 23 апреля 1917 г. дал официальное указание Пишпекскому уездному исполкому не вмеши ваться в земельные дела местного населения.[20]
28 мая 1917 г. состоялось заседание общественных организаций Пржевальска, на котором присутствовал уже упоминавшийся Шкапский. Высту павшие оголтелые колонизаторы «находили нужным сослать их (киргиз) в Сибирь». Другие предлагали не давать кыргызам хлеба и другие бесчеловечные меры по удушению коренного населения. Присутствовавший при этом Шкапский все слышал и молчал».[21]
Когда комиссары Временного правительства были в Пишпеке, их встретили представители кыргызских беженцев и рассказали о своей горькой доле и просили помощь и защиту. На это комиссар Временного правительства в Семиреченской области Тынышпаев, выслушав беженцев, ничего другого не нашел сказать, как «это абсолютно ничего, сейчас надо думать не об этом, а об Учредительном собрании». И когда на следующий день беженцы повторили свою жалобу, то ответ Тынышпаева был кратким: «Не я заставлял вас поднимать восстание и не мое дело заниматься этим».[22] Дальше беженцам уже обращаться было некуда.
Очень тяжелым было положение беженцев в Пржевальском уезде, где было особенно сильным засилие колонизаторов и угнетение коренного населения. Теперь новые осложнения возникли в связи с тем, что российский консул в Кульдже направил в начале мая 1917г. в Семиречье провокационн ую телеграмму о массовой подготовке беженцевдунган к возвращению на прежнее место жительства и что будто бы это создает угрозу русскому населению. Это сообщение вызвало панику среди переселенцев.
Исполком Пржевальского уезда 8 мая 1917г. объявил даже мобилизац ию, жители бросали работу на полях и стали стекаться в город. Колонизаторские элементы стали избивать батраков – кыргызов, началась буквально «одиночная охота за киргизами».[23] Администрация уезда издала приказ, зап рещавший насилие. Пржевальский Совет солдатских депутатов принял реш ение прекратить мобилизацию, изъять оружие у экстремистских элементов и запретить крестьянам выезжать на поля с оружием. Депутаты Туркес танского краевого Совета, направленные в Северный Кыргызстан для обследования положения на местах, в телеграмме в краевой Совет сообщал и о разбойничьих действиях колонизаторов в отношении беженцев.[24] Так, в докладе группы депутатов краевого Совета, работавшей в Нарыне с 22 мая по 22 июня, указывалось: «За время нашего пребывания в Нарыне мы получили неоднократные сведения о грабежах и насилиях, чинимых над киргизами. Даже самим не раз приходилось быть свидетелями подобных безобразий».[25] «Обирательство киргиз вошло в привычку и считается не уголовным преступлением, а просто шалостью. Не было ни одного аила, где бы нам не заявили на безобразие колонизаторов».[26]
Временное правительство, как и царизм, не желало возвращения беженцев, поскольку это создавало необходимость их устройства на прежних земл ях, захваченных колонизаторскими элементами, или занятых рядовыми безземельными русскими крестьянами после оставления их беженцами. Туркестанский комитет считал, что единственно возможным средством урегулирования межнациональных отношений и одновременно решения аграрного вопроса в Семиреченской области – это закрепление за колонизаторскими элементами захваченных у коренного населения земель и вы селение кыргызов и казахов в горные и засушливые районы, что стало серьезным препятствием для возвращения беженцев.
Чем же мотивировали такое решение вопроса власти Временного правительства? Прежде всего тем, что крестьяне, то есть фактически колонизаторс кие элементы, сильно озлоблены против повстанцев и если попытаться посел ить их на прежних местах, то это приведет к новым межнациональным конф ликтам и насилиям. Так, председатель Исполкома Пржевальского уезда Шебал ин и начальник гарнизона Гейциг пришли к выводу, что поселение кыргызов и дунган на прежних местах следует отложить, на месте «еще страсти не улегл ись».[27] Об этом, в частности, они телеграфировали главе Временного правит ельства Львову и председателю Государственной Думы Родзянко. Межнаци ональные отношения действительно были обостренными, колонизаторы тво рили насилие над коренным населением. Но, располагая властью, армией, мил ицией и другими правоохранительными органами, Временное правитель ство имело достаточно сил и средств, чтобы утихомирить разбушевавшихся колонизаторов, проводить устройство беженцев на их старых местах, возвращ ать отобранные у них земли и имущество. Оно могло также выделить средс тва на возмещение убытков пострадавшему населению, проводить среди него разъяснительную работу, что способствовало бы умиротворению общества и решению проблемы беженцев. Однако Временное правительство решало эту проблему иначе. Туркестанский комитет Временного правительства старался либо задержать возвращение беженцев при переходе границы, либо поселить их в Нарынском участке. По договоренности с китайскими властями Временн ое правительство решило направить в места расположения беженцев в Китае делегатов, которые бы передали им план их возвращения не на старое место жительства, а в указанные места.[28] Власти Западного Китая, в частности, ком андующий войсками Илийского края Чженьшоуши передал донесение китайского полковника, в котором сообщалось, что бежавшие в Китай кыргызы и казахи были выдворены с занимаемых ими на территории Китая местнос тей. 30 марта 1917г. для этой цели были направлены солдаты в Агияз, Моюнтай, Коктерек, Большой и Малый Джергаланы, Токей и Кунгес. С 4 по 7 мая все кыргызы и казахи из этих районов были перемещены до местности Кутей – Толокой и переданы русскому офицеру под расписку.2 Эти беженцы прошли двумя партиями в разное время численностью более 120 тысяч человек (20 тысяч кибиток) со скотом: десятками тысяч голов лошадей, коров, баранов и верблюдов.3 «Русские (представители новой власти – Д. Б.) всех киргизов при няли и собрали в одно место, не пуская ни в Россию, ни обратно в Китай, причем запретили покупать хлеб. Если это долго будет продолжаться, то кир гизы не в состоянии будут существовать без хлеба и они хлынут опять в Ки тай» – говорилось в этом документе.[29] Для предотвращения этого китайские власти приказали войскам наблюдать днем и ночью за кыргызами и казаха ми. Об этом и было сообщено российскому консулу в Кульдже. Так, беженцыкыргызы были задержаны и в районе перевала Санташ. Спустя месяц беж енцы самовольно стали переходить в селения и наниматься батраками в ку лацкие хозяйства. За кусок лепешки беженцы работали с утра до вечера лишь бы не умереть с голода. Свидетельством того, что новое правительство не желал о возвращения беженцев, является письмо членов Туркестанского комитета Временного правительства от 3 июня 1917 г., направленное из Верного, генер альному консулу в Кашгаре, в котором ему давалась директива всячески тормоз ить возвращение кыргызских и казахских беженцев в Семиречье. «Возвраще ние киргизов, – писали они, – в ближайшее время в Россию нежелательно, даже переселение в Нарын – пески». Не случайно, дополняя название местности «Нарын» словом «пески», колонизаторы, тем самым, еще раз подчеркнули, что хотят поселить беженцев в таких местах, где нельзя заниматься сельским хозяйством.
Для того, чтобы задержать беженцев Туркестанский комитет Временного прави тельства направил к границе казачий полк, а также военные части Джаркентского гарнизона.[30] В горных переходах были выставлены сторожевые заставы. Против бе женцев, пытавшихся перейти границу было даже применено оружие. Однако удерж ать тысячи людей, жаждущих возвращения на Родину, не удавалось. Они все же переходили границу и двигались к родным местам. «Беженцыкыргызы позднее, 1 мая 1920 г, в письме В. И. Ленину рассказали, что после Февральской революции 17 года, они стали возвращаться на Родину, преодолевая огромные трудности и сопротивление колонизаторов. Несмотря на это, наши кыргызы, – отмечалось в письм е, – перед этим не останавливались, стремясь вернуться на родную землю».[31]
Такую же негативную политику Туркестанский комитет Временного правитель ства проводил и в отношении беженцевдунган, считая их возвращение также нежелательным.[32] Дунганское население Кыргызстана, в основном Пржевальского уезда, бежавшее в Китай, также желало вернуться в родные места. После свержения ца ризма беженцыдунгане обращались через своих представителей Шарифа Ибраги мова и Айсурхана Калимова к комиссару Временного правительства Туркестана с просьбой о возвращении на Родину. В своем прошении они писали: «Ныне остав шиеся после голодных мытарств в живых, дунгане бывшей Марининской волосги разбрелись в китайском Туркестане по кишлакам и в высшей степени бедствуют… – Докладывая об изложенном, просим Вас, гражданин комиссар, … признать за нами точно и определенно право на наши земли…, дать нашим доверителям возможн ость, вернувшись на свои места, заняться мирным трудом земледелия и другими отраслями сельского хозяйства».[33] Однако эта просьба беженцевдунган, рассматри вавшаяся на совещании комиссаров Временного правительства 4–6 мая 1917 г. в Пишпеке, получила отрицательный ответ. Более того, земельные наделы Пржевальс ких дунган в Марининской волости решено было раздать казачеству. Фактически это лишь утверждало ранее осуществленные казаками захваты. 13 мая 1917 г министр иностранных дел Терещенко сообщил комиссару Семиречснской области Шкапскому что русскому посланнику в Пекине и консулу в Кульдже поручено требовать от китайского правительства принятия мер против перехода дунганами границы. Вместе с тем, ми нистр рекомендовал областной администрации самой принимать меры против их возвращения.[34] Таким образом, Временное правительство не желало возвращения как кыргызских и казахских беженцев, так и беженцевдунган, ибо не хотело затрагивать интересы колонизаторов, захвативших их земли. Оно хотело полностью заселить Пржевальский и Джаркентский уезды только русскими пере селенцами, главным образом колонизаторскими элементами, предварительно выселив оттуда всё коренное население в горные и пустынные земли Нарына. При этом оно фактически опиралось на план туркестанского генералгубернатора Куропаткина, который в наказание кыргызов и казахов за участие в вос стании 1916 г. предлагал поселить их в Нарынском участке и других необжит ых, суровых, высокогорных районах. Так, комиссар Семиреченской области Тынышпаев в апреле 1917 г. внес предложение в Туркестанский комитет о том, чтобы кыргызы, возвращающиеся из Кашгарского и Консульского округов Аксуйского района Китая, были поселены в пределах Нарынского участка, на местах, определенных по соглашению комиссаров с представителями кыргы зов, а казахов из Кульджинского района – в восточной части Джаркентского и Верненского уездов.[35] «Если съезд от имени киргизского (кыргызского и казахскогоД. Б.) народа даст согласие на выполнение такого плана, – говорилось в письме председателю киргизского (кыргызскоказахскогоД. Б.) съезда Джайнакову, – Туркестанский комитет немедленно примет меры к выводу киргизов (кыргызов и казаховД. Б.) из Китая и охраны их по пути на новые места. Решайте, срочно телеграфируйте решение. Все возвращающиеся киргизы нищие, нуждаются в помощи. Предполагается киргизам, поселенным в Нарынском рай оне, помогут их братья из Пишпека и Нарына, а в Верненском и Джаркентском уездах помогут киргизыкайсаки других уездов».[36] Необходимо отметить, что, пытаясь представить дело так, будто вопрос о беженцах решается демократи чески, Туркестанский комитет Временного правительства обратился за под держкой своего плана к кыргызскоказахскому съезду, который от имени кыр гызов и казахов должен был дать ответ. На самом деле феодальная верхушка, которая участвовала в работе съезда, не выражала интересов этих народов, а лишь поддерживала новую власть. Таким образом, вопрос о беженцах Туркест анский комитет Временного правительства решал с учетом прежде всего инт ересов колонизаторских элементов в ущерб жизненным интересам кыргызск ого, казахского, дунганского народов.
Обсудив вопрос об устройстве возвратившихся беженцев и об оказании им материальной помощи, кыргызскоказахский съезд, проходивший с 12 по 23 апреля 1917 г. в Верном, постановил: возвратившихся [из] Кашгарского, Аксуйского районов кыргыз временно поселить в Улахольской, Семизбельской, Тонской долинах и других более безопасных местах Пржевальского учас тка, Кочкорской, Сусамырской, Джумгальской долинах и других местах Нарынского участка. Возвратившихся же [из] Кульджинского района поселить временно же [в] восточной части Верненского уезда, Каркаринской, Бескарагайской, Чульадырской, Чуиджинской и других долинах Джаркентского уез да, допустив водворение возвращающихся и в Пржевальском участке, где нас троение крестьян не так враждебно. Большинство из указанных выше долин составляют оброчные статьи и запасные участки местами по несколько тысяч десятин, никем еще не населенные и сдающиеся в аренду киргизам».[37]
Для оказания помощи возвращающимся беженцам намечалось организовать сбор пожертвований. Съезд также ходатайствовал, чтобы первоначальная помощь беженцам была оказана продовольственным комитетом и из других источников, а прибывших уже в Чуйскую долину беженцев оставить на своих местах. Он потребовал немедленно удалить начальника АтБашинского участка Хахалева, который терроризировал кыргызское население, и его стражника Колесникова. «В случае пребывания его в Нарыне, многие (беженцыД. Б.) не возвратятся, – говорилось в решении этого съезд а, – На его колонизаторские действия киргизы жаловались еще в 1903г., но генерал Фольбаум вместо принятия мер подверг жалобщиков администра тивному аресту».[38] В связи с особо тяжелым положением беженцев в Кульджинском районе Китая съезд просил направить туда одного кыргыза из Пржеваль ска и одного казаха для ознакомления с их положением. Таким образом, представители феодальной верхушки, собравшиеся на съезд, бо ясь новых насилий со стороны колонизаторов и, идя навстречу плану уре гулирования вопроса о беженцах, предложенному Туркестанским комитет ом Временного правительства, согласились не допускать их на старое ме сто жительства, а разместить по другим местам и участкам, где имеются, более безопасные места для их проживания. Однако такое решение вопроса не отвечало интересам беженцев, так как оставляло в руках колонизато ров их земли и пастбища и лишало источников существования. На съезде обсуждались также продовольственный и другие вопросы. По такому важ ному вопросу, как продовольственный, съезд принял не совсем конкрет ные решения. Чтобы дать работу обездоленным беженцам, съезд предлож ил всем кыргызским и казахским комитетам организовать артели из гол одающих дыйкан и заняться уборкой урожая с полей кулаков и богатого казачества. По аграрному вопросу съезд ограничился просьбой о прекращен ии дальнейшего заселения Семиреченской области переселенцами и передач и кыргызам и казахам свободных участков.[39] Съезд решил: «Просить переведенные до сего времени на оседлость волости и особенно Пржевальского уез да в количестве 14 волостей обратить в кочевое состояние т. к. оседлая жизнь для киргизов преждевременна и небезопасна».[40]
Конечно, не все решения съезда устраивали беженцев, но все же были и положительные, такие, например, как оставить на местах тех беженцев, которые уже прибыли в Чуйскую долину, затем разместить некоторых возвращенцев в долинной части Пржевальского уезда, первоначальной помощи бежен цам продовольственным комитетом, о прекращении в дальнейшем заселения Семиреченской области переселенцами. Предложенный комиссарами Временного правительства (Тынышпаевым и другими) план устройства возвра щающихся беженцев не на старых местах жительства, а на других участках, где невозможно было заниматься сельским хозяйством, развязал руки колони заторам. Колонизаторские элементы селений Столыпино, Белоцерковское и друг их захватили земли, ранее принадлежавшие кыргызам Тынаевской, Нурмамбетовской волостей. Многие тысячи кыргызов, вернувшиеся в Пржеваль ский уезд, подверглись преследованию, грабежам и расправе.[41] Из Пржевальска был дважды подан сигнал бедствия: «Ташкент. Комиссару Тынышпаеву. – Каракиргизы, возвращающиеся в Сарыташ, буквально умирают от голода и холода… Помощь необходима немедленная. Прошу ответить, люди гибнут». Член Туркестанского комитета Тынышпаев ответил, наконец, что желательно временно поселить возвращающихся беженцев на восточных участках Джаркентского и Верненского уездов и временно отложить их возвращение в род ные места.[42]
Огромным бедствием для беженцев был голод, разразившийся в начале 1917г. Зима в Семиречье в том году была очень суровой, кыргызы и казахи потеряли почти весь скот, был также недород хлеба. В Туркестане усиленно шла спекуляция хлебопродуктами. В руках кулаков, баев и манапов было много зерна, в то время как широкие массы, в первую очередь беженцы, голодали. Деятельность Туркестанского комитета в вопросе борьбы с голодом ограничивалась посылкой телеграмм в центр с просьбой о помощи. Этим же занима лись и продовольственные комитеты, члены которых действовали совместно со спекулянтами. В отчетном докладе группы депутатов Туркестанского краево го Совета, обследовавшей Пржевальский уезд, подчеркивалось, что работавшие у кулаков кыргызы «находятся в положении невозможном не только для челове ка, но даже и для рабочего скота».[43]В телеграмме этой же группы депутатов также ука зывалось, «что продовольственный комитет бездействует, хлеба достаточно, но киргизам не дают, последние голодают». Важную роль в спасении коренного населен ия от голода играли депутаты Туркестанского краевого Совета, направ ленные в Северный Кыргызстан для обследования уездов и оказания там различной помощи. Так, в Нарыне по их инициативе была образована ко миссия в составе депутатов, представителей гарнизона и исполкома, которая занялась организацией питательного пункта. Для обеспечения пункта хлебом были приняты меры по его закупке в тех местах, где имелся излиш ек зерна. Так, 3000 пудов хлеба были отпущены Верненским исполко мом.[44] Для спасения беженцев от голодной смерти создавались питатель ные пункты и в других местах. Их организацией вынуждено было зани маться и Временное правительство. Так, Пишпекский продовольственный комитет 27 января 1918г. постановил отчислить для кыргызских питательных пунктов 15% от получаемого хлеба. Но что это были за питательные пункты, свидетельствует одно из донесений. «Все эти беженцы получают питание на «Столыпинском питательном пункте», но что это за питание и что за помощь бедному населению в критическую минуту? Сам питательн ый пункт, неся столь громкое название, поставлен на очень и очень шат ких устоях. Вопервых, нет никакого контроля. Заведывают им два лица – один русский, некий Ладинов и другой киргиз Кылджар Есеноманов, челов ек довольно подозрительный в своей честности на этом питательном пунк те. При наличии 500 и даже более едоков варится два барана в день. Порц ия мяса определяется в несколько золотников. В супе (сурпе) приготовля ется из одного пуда муки на то же количество едоков так называемая «джарма». Эта пища в холодном виде выдается умирающим от голода киргизам один раз в сутки под открытым небом на холоде».[45] Единственной возмож ностью спасти умирающих с голоду кыргызов было снабжение их хлебом с помощью государственных органов. Такая помощь была организована, но ассигнования на это дело было настолько незначительными, что сделать чтонибудь серьезное на эти деньги было невозможно. Сначала на эту цель было ассигновано 50 тысяч рублей, затем эта сумма была несколько увел ичена, но закупленный на эти деньги хлеб был только каплей в море.[46] Кроме того, к раздаче хлеба были привлечены местные манапы, предпочитавшие прятать его в своих юртах, чем раздавать голодным людям.[47]
Таким образом, положение беженцев оставалось крайне тяжелым. Это хорошо видно на примере одной семьи, которая после возвращения из Кит ая в родные места так и не могла устроить свою жизнь. По воспоминани ям одного из беженцев, Р. Солтонбекова, в УчТурфане кыргызы услыша ли, что в России свергнуто царское самодержавие и они решили вернуть ся на родную землю. 20 семей вернулись в Кыргызстан и расселились в АтБашах, откуда в том же 1917г. переехали в Джумгал. Но и здесь для беженцев жизнь была трудной. Тогда семья Р. Солтонбекова переехала в Чуйскую долину, село Кегеты, однако и здесь им долго жить не пришлось, потому что колонизаторы продолжали насильничать над беженцами. Влас ти Токмака издали приказ, запрещавший вселение беженцев в город, но их прибывало всё больше и больше. «Мы вынуждены были продолжать скитание в поисках хлеба, – писал Р.Солтонбеков. – А хлеба нигде не давал и».[48] В октябре 1917г. эта кыргызская семья прибыла в Пишпек. Впечатление от увиденного было удручающим. На улицах города толпами бро дили оборванные и голодные люди, а по утрам на многих перекрестках подбирались трупы. Но местные власти, баи и манапы мало что сделали для оказания помощи разоренным и умирающим от голода беженцам, ко торые, находясь в критическом положении, направляли в Петроград и Ташкент телеграмму за телеграммой о по мощи: полные отчаяния и бе зысходного горя. В одной из них говорилось: «Почти все бежавшие в Китай киргизы возвратились. Живем в ущельях гор, ничего не имеем, все разграблено. В весьма ужасном положении находимся. Всех киргизов около ста тысяч. Нечем питаться. Погибаем от голода. Каждый день уми рают десятки. Крестьяне(в основном колонизаторы – Д. Б.) на свое место не пускают… Излишек хлеба – более 100 000 пудов – киргизам не дают. 19 мая Шкапский и Тынышпаев, члены Туркестанского комитета, в Пишпеке постановили выселить всех киргиз в другие уезды. Мы голодные, выс еляться и двигаться не можем, нет сил и возможности. Погибнем в пути. Просим сделать все возможное и ходатайствовать перед Временным пра вительством о принятии спешных мер против всего совершаемого для спасения нас, просим возвратить нас на свои старые места, спасти уми рающих от голодной смерти».[49]
Однако правительство не торопилось с принятием срочных мер для защиты беженцев. Оно больше всего заботилось о колонизаторах, чинивших насилие над беззащитным кыргызским и казахским населением. Так, комисс ар Семиреченской области, член Туркестанского комитета О. Шкапский обещал ходатайствовать перед Временным правительством о продлении срока отпуска солдатамсемиреченцам и о немедленном возмещении нане сенных крестьянам «в кыргызский мятеж» убытков, которые можно сказать, в настоящее время возвращены в сотом размере». В докладе Пржев альской группы депутатов Туркестанского краевого Совета сообщалось, что солдаты 434й Саратовской стрелковой дружины, дислоцированные на почтовой станции Кутемалды, рассказывали, что кыргызы ведут себя спок ойно, но голодают п просят помощи. Однако колонизаторы вместо оказан ия помощи мстят им за участие в восстании, не останавливаясь перед грабежом и насилием. Некоторые солдаты, уволенные в отпуск, и солдатыдезертиры, вооружившись, отбирают у коренного населения скот и другое имущество.[50] Кому ни лень, все грабили обездоленных беженцев. Бывшие царские чиновники и другие колонизаторы, а также волостные управител и, попрежнему имевшие власть, в целях личного обогащения продолжа ли усиленно грабить коренное население. Так, деньги и скот, собранные в Нарынском уезде для помощи беженцам, были израсходованы помощни ком уездного комиссара Казы Чокиным вместе с другими манапами.[51] Кир гизским (кыргызскоказахскимД. Б.) Исполкомом Семиреченской области также проводился сбор средств в пользу голодающих беженцев. Однако большую часть собранных денег поделили между собой члены этого комит ета.[52] Подобный грабеж народных средств, собранных для беженцев, имел место не только в Семиречье, но и в центре Туркестана – Ташкенте. О расправах колонизаторов над коренным населением, происходивших в Семиречье, о его тяжелом положении стало известно и в центре России. Проходивший в начале мая 1917 г. Всероссийский мусульманский съезд выступил в защиту беженцев, направив Туркестанскому комитету Временного правительства телеграмму, в которой характеризовалось их чрезвычайно тяжелое положение.[53] Съезд просил Туркестанский комитет Временного правительства направить туда комиссию для защиты несчастных беженцев от насилия и грабежей. Однако это и другие обращения общественных организаций в защиту беженцев, не смогли остановить насилия колонизаторов.
В защите беженцев активное участие пытались принимать и Советы. Так Пржевальский Совет направил письмо Туркестанскому краевому Сов ету, в котором отмечал, что решение комиссаров Временного правительс тва Семиреченской области от 26 мая 1917 г. о выселении кыргызов из Пржевальского уезда поставило их в тяжелое положение, что колониза торские элементы грозят им убийствами и грабежами, необходимо заме нить местных солдат несемиреченскими солдатами. Еще более мрачную картину положения беженцевкыргызов и казахов отразила телеграмма Турк естанского краевого мусульманского Совета от 3 (16) июня 1917г. в Турке станский краевой Совет: «Возвращающихся из Китая беженцев не допус кают на свои места, за ними форменно охотятся, киргизы терпят нужду, корма нет, голодают, продают жен и детей… необходимы экстренные меры».[54] В тот же день краевой совет, обсудив бедственное положение беженцев, в своём постановлении указал, что направил специальных делегатов на места и принял другие меры. Как отмечалось в этом документе, член ташкентского Совета Г. И. Бройдо предложил А. Ф. Керенскому ряд мер по оказанию помощи кыргызам и казахам. «Керенский одобрил, но мер не принял. Турккомитет слаб и нерешителен».2
Вследствие разбойничьих действий колонизаторов, преследования ими беженцев некоторые снова бежали в Китай.[55] Многие беженцы, боясь преследований со стороны экстремистских элементов, разъехались в разные концы Семиреченской, Ферганской, СырДарьинской областей, другие скопились в городах и крупных селениях.[56] В заявлении доверенных кыргызских беженцев Атбашинской волости К. Султанбекова и Т. Баястанова от 25 мая 1917 г. депутату краевого Совета, констатировалось: «Уже два месяца, как 200 кибиток прибыли из китайского предела и, лишившись скота, затр удняются в прокормлении своих семей за неимением хлеба и скота, а потому покорно просим господина депутата оказать содействие нам в дос тавке хлеба для прокормления своих семейств».[57] Однако Временное правительство кардинальных мер по спасению беженцев не принимало. В руках колонизаторов попрежнему оставалась большая часть земли и ист очники орошения. Просьба дыйкан о возвращении захваченных у них колонизаторами земель не удовлетворялась. Такой политикой Туркестанский комитет Временного правительства фактически поощрял колонизаторский разгул в Семиречье.[58] Коренное население, обеспокоенное его стремлением осуществить так называемый план Куропаткина, которым предусматривалось изъятие огромного массива земель у коренного населения Семиречья и переселение его в другие места, где нельзя было заниматься сельским хозяй ством, после Февральской революции 1917 г. направляло прошения о его прио становке. Так, представители кыргызского населения Шамурзинской, ИссыкАтинской, Шамсинской, Кочкорской, Тынаевской и других волостей Пишпекского уезда в телеграмме от 12 марта 1917г. председателю Совета Министров Временного правительства[59]* писали: «По усмирению беспоряд ков населения Семиреченског области, военный губернатор составил прое кт об образовании нового Нарынского уезда и о населении туда пятнадцати волостей из Пишпекского уезда. Это выселение, являлось наказанием кир гизов за мятеж. Нарынский уезд – это местности совершенно бесплодная, непригодная для земледелия скотоводства. Там киргизам грозит медленн ое вымирание. В Пишпекском уезде развели сад, имеем клеверники, сенокос, зимовые стойбища, дома, мечети, мельницы школы и другие пост ройки, созданные долголетним трудом. Все это у нас отнять и высе лить в бесплодную… местность… Взываем к человеколюбию нового прави тельства, просим отменить… насилие и не выселять нас с наших земель, ос тавив нас в Пишпекском уезде, на коих мы живём с незапамятных времён».[60]
17 марта кыргызы этих волостей обратились той же просьбой к главе Туркестанского комитета Временного правительства, однако их просьба не была удовлетворена. Вопрос выселении коренного населения в Нарынск ий уезд продолжал оставаться на повестке дня. Состоявшееся вскоре объе диненное заседание мусульманских организаций в Ташкенте с участием представителей Пржевальского уезда, обсудив положение в Семиреченской области, отмечало, что, несмотря на свержение царского самодержавия, в области происходят грабежи и насилия. Это заседание мусульманс ких организаций приняло решение отозвать из Семиречья всех отпускных солдат, отобрать у колонизаторских элементов оружие, оказать помощь по страдавшему населению области, поселить беженцев на свои старые ме ста и возвратить отобранные у них земли, скот и имущество.[61]
В защите коренного населения Семиречья активное участие принима ли кыргызскоказахские общественные организации. Они помогали в рас селении возвращающихся беженцев, оказывали определенное давление на Туркестанский комитет для оказания помощи в ликвидации колониза торского насилия над местным населением.
В августе 1917г. в Танжере проходил краевой киргизский (кыргызскоказахский – Д. Б.) съезд, который решительно осудил разгул насилия и грабежей, чинимых колонизаторскими элементами над коренным насе лением. 13 августа 1917 г. съезд направил телеграмму в Петербург министру внутренних дел, в которой сообщалось, что в Семиречье, особенно в Пржевальском уезде, «грабежи и убийства крестьянами (в основном, колонизаторами –Д.Б.) продолжаются».[62]
Съезд считал недопустимым оставлять коренное население в таком положении и просил принять экстренные меры для прекращения разбоя, принял резолюцию, в которой содержались требование о возвращении коренному населению Семиречья захваченных у него земель.[63]
В августе 1917 г. семиреченские колонизаторы получили должный от пор прогрессивной общественности Туркестана. Представители кыргызс кого и казахского населения прибыли в Ташкент за поддержкой и под напором масс общественные организации города наметили меры для пре кращения насилий, предложили послать в Семиречье комиссию, в котор ую входили бы и представители коренного населения.[64]
18 августа в Ташкенте состоялась демонстрация протеста против наси лия над возвращавшимися на родину казахами и кыргызами Семиречья. Демонстранты, в основном коренные жители, с красными знамёнами и лозунгами «Долой кровавый произвол в Семиречье!», «Да здравствует равенство и братство!» пришли сначала к городской у праве, а затем к зда нию Туркестанского комитета Временного правительства и потребовали от вышедших к ним Наливкина и Шендрикова прекращения расправы над беженцами. Такие же требования были предъявлены демонстрантами и Туркестанскому краевому Совету. Лишь после заверения членов Турккомитета и краевого Совета, что будут приняты меры к прекращению наси лия и урегулированию земельных отношений, демонстранты разошлись.[65] Кыргызы и казахи Семиречья с восторгом и благодарностью встретили известие о поддержке их борьбы с засилием колонизаторов. Так, Семиреченский областной мусульманский съезд, проходивший в г. Верном, заслушав телеграмму Туркестанского комитета от 18 августа комиссару Семире чья Шкапскому о демонстрации в Ташкенте в поддержку коренного населе ния Семиречья против насилия колонизаторов, 20 августа выразил благодар ность коренному населению города и одобрил мероприятия Шкапского и Тынышпаева по урегулированию отношений русского и кыргызскоказах ского населения.
Съезд потребовал немедленно обезоружить экстремистские элементы[66], прислать в Пржевальский уезд войска из других округов и отозвать оренбургских казаков, заменить чины судебного ведомства в Пишпекском, Пржев альском,
Джаркентском уездах, недостаточно энергично действовавших, другими лицами и увеличить их численность для расследования фактов нарушения прав населения ускоренным путём.[67] В резолюции, принятой 20 августа 1917 г. общественными организациями Ташкента, также осужда лись произвол и насилие в Семиречье при Временном правительстве. «… Мы, мусульмане, являемся свидетелями ужасных, жестоких и позорных наси лий, грабежей и убийств, совершаемых над мирным киргизкайсакским населением Семиреченской области. Эта кровавая вакханалия, начавшаяся при представителях старой власти, проводивших свою преступную поли тику разъединения народностей и натравливания друг на друга, была нам понятна, но не понятно её продолжение теперь…»[68]
Хотя Временное правительство и делало вид, что озабоченно судьбой беженцев, но на деле все вопросы решало в чисто колонизаторском духе, явно не отвечавшим интересам коренного населения. Оно даже создало специальную комиссию по устройству беженцев, однако все вопросы все гда решало в пользу колонизаторских элементов. Так, 20 августа 1917г. эта комиссия решила всех вернувшихся из УчТурфана и АкСуу кыргызов в количестве 400 юртовладельцев разместить в горных урочищах Сарыбагышевской и Тынаевской волостей, так как в долинных местностях про живание беженцев запрещалось. В этом случае беженцам ничего другого не оставалось, как арендовать свои же прежние земли у казаков и кулаков.[69] Туркестанский комитет Временного правительства и колонизаторы попре жнему считали, что единственно возможным средством урегулирования межнациональных отношений и одновременно решения аграрного вопро са в Семиреченской области – это закрепление за колонизаторскими элем ентами захваченных у коренного населения земель и выселение всех кыр гызов, казахов, дунган в горные и пустынные земли Нарына, что, собственно говоря, оно и осуществляло. Следовательно, Временное правительство, в отношении всех местных народов проводило угнетательскую политику, что еще больше усилило социальные и национальные противоречия в обще стве. Несмотря на все противодействие, которое чинили Временное прави тельство, бывшие царские чиновники и другие колонизаторы, оставшиеся после Февральской революции у власти, значительной части беженцев все же удалось вернуться на родину.
Возвращающиеся беженцы, разоренные и ограбленные, нуждались в пище, одежде, жилье и в возможности трудиться. Вместо этого они встретили, как уже отмечалось, крайне враждебное к себе отношение, случаев избиения, ограбления и даже убийств беженцев было немало, все они достаточно ясно показывают весь ужас положения возвра щенцев.[70]
Депутаты Ташкентского краевого Совета, направленные в Нарынский участок, в своем докладе отмечали важное значение этого участка, поскольку он расположен на главной дороге, по которой возвращались беженцы из Китая. В связи с этим они считали необходимым создать здесь обществен ные организации, которые бы занимались устройством и защитой беженц ев от насилия колонизаторов и питательные пункты. Однако в Нарыне мало что изменилось после свержения царизма. Офицеры гарнизона, как гово рится в документе, «задерживали объявление свобод», в Совет солдатских депутатов вошли такие «деятели», как прапорщик, который посылал солд ат отбирать у коренного населения овец. [71]
«Беженцыкиргизы чувствуют себя в Нарынском районе неважно, – отмечалось в докладе депутатов краевого Совета, работавших в Нарынском участке, – к нам явилась делегация от 70–100 тысяч беженцев, живущих за УчТурфаном, и заявила желание возвратиться в восточный район Пржевальского уезда, но русские (в основном, колонизаторами – Д. Б.) по словам киргизов их не пускают».[72] Некоторые колонизаторские элементы долгое время добивались возмещения «убытков» от восстания, даже если они и не пострадали. С этой целью из Пржевальска на имя председателя Государственной Думы Родзянко от группы лиц была направлена телеграмма с просьбой, разрешить «занять свободную землю мятежниковкиргизов». Аналогичную телеграмму 13 марта 1917 г. направил Керенскому и Родзянко от имени населения участка председатель Токмакского общественного ко митета Ткачев. Не дождавшись ответа, он вместе с представителем из Прже вальска Д.Г. Каракашем выехал в Петроград, где обратился с ходатайством о возмещении «убытков» к князю Львову. 11 мая 1917 г. председатель Туркомитета Щепкин направил телеграмму Временному правительству, в которой отмечалось, что примирение русских с кыргызами и казахами мо жет быть успешным только при условии возмещения убытков пострадав шим в период восстания.[73]
Статистическое обследование по четырем уездам показало, что о возмещении убытков пострадавшим заявили 9989 хозяйств на сумму 31 млн рублей. Пострадавших от пожара хозяйств было 2315. Однако уточнение этих данных должно было проводиться позднее общественными органи зациями.[74] Турккомитет просил решить в принципе вопрос, будут ли возмещ ены убытки, когда и в каком размере. «Туркестанский комитет считает, – отмечалось в телеграмме, – следует [от] имени Временного правительства объявить, [что] будут возмещены убытки размером, необходимым для во зобновления трудового хозяйства…» в первую очередь погоревшим хозяйс твам. Туркестанский комитет просит Временное правительство ассигно вать 5 млн. киргизам и одновременно тем же актом объявить основания, сроки и размер возмещения убытков русским. «Разрешение вопросов раз новременно различными актами внесет новое раздражение. Просим само го срочного решения дела», – как указывалось в телеграмме.[75] Это ходатай ство Турккомитета нашло поддержку Пржевальского Совета. 26 мая он об ратился в краевой Совет с просьбой поддержать ходатайство Турккомитета перед Петроградским Советом о немедленном ассигновании 7–8 млн. рублей на возмещение убытков населению, пострадавшему от восстания.[76] Одна ко решение этого важного вопроса проходило медленно и непоследователь но. Так по заключению Тынышпаева было отказано в возмещении убытков в связи с восстанием и решено было выдавать только пособие на восстановл ение хозяйства по 100 рублей на семью. В связи с этим Пржевальский уез дный исполком 5 августа 1917 г. направил телеграмму, в которой осуждалось такое решение и указывалось, что население ждало возмещения убытков и возмущено таким решением.[77] Исполком считал, что отказ от возмещения убытков может вызвать обострение межнациональных отношений, привести к самовольному их взысканию переселенцами и просил пересмотреть дан ное решение.3
Несомненно, значительная часть кыргызского и русского населения дейс твительно пострадала в результате восстания 1916 г. Поэтому оказание помощи всему населению было вполне закономерным и необходимым требованием. Возмещение убытков всем пострадавшим от восстания способствовало бы не только урегулированию межнациональных отношений, но и реш ению проблемы беженцев. Но дело в том, что такие органы власти Временного правительства, как Пржевальский исполком, ходатайствуя о возмещении убытков, беспокоились прежде всего о переселенцах.
24 августа 1917 г. Туркестанский комитет Временного правительства, обсудив вопрос о положении в Семиречье, признал, что насилие над коренным населением продолжается и решил командировать туда члена комитета Шендрикова с группой работников. Обсудив положение в Семиречье, он решил ходатайствовать перед центральным правительством об отпуске 11 млн. руб лей на возмещение убытков населению.[78] 7 сентября 1917 г. Временное правительство приняло решение о выделении указанной суммы для возмещения убытков пострадавшим.[79] Таким образом, повторное обращение к новой власти о помощи пострадавшим дало, наконец, свои результаты. Это имело важное значение для урегулирования межнациональных отношений и реше ния проблемы беженцев, поскольку создавало для этого благоприятные условия. Это был важный шаг на пути восстановления мирной жизни в крае. Однако реализация этого важного решения фактически не началась, так как вскоре Временное правительство было свергнуто. Но если бы даже эти ассигнования были бы распределены пострадавшему населению, одной этой мерой нельзя было остановить разгул насилия, который продолжался в Семиречье. Необходимо было принять другие, более решительные меры.
Обеспокоенные ростом народных волнений, комиссары Временного правительства Шкапский и Тынышпаев 30 августа 1917 г. объявили Семире чье на военном положении и постановили образовать областной и уездные комитеты общественной безопасности. Они обязаны были прекращать вся кие беспорядки, не останавливаясь перед применением силы, запрещать «публичные собрания, митинги и съезды».[80] Однако с колонизаторским засилием Временное правительство, можно сказать, боролось недостаточн о, а проводимые им меры были мало эффективными, в связи с чем оста новить колонизаторский экстремизм так и не удалось.
Большое влияние на Туркестанский комитет Временного правительс тва оказала демонстрация протеста против насилия над кыргызами и каз ахами Семиречья, состоявшаяся в Ташкенте 31 августа 1917 г.[81]
Итак, принималось немало решений, однако засилие колонизаторских элементов продолжалось. Вопрос о помощи беженцам 8 октября 1917 г. обсуждался на заседании Пишпекского уездного кыргызского съезда, на котором, в основном, была представлена феодальная верхушка.
Однако принятое им решение оказалось неконкретным: «в виду недостаточности имеющихся средств поручить комитету, обратиться к населению с воззван ием о посильной помощи, выяснения размера нужды, числа нуждающих ся и способов помочь беженцам».[82] В январе 1918 г. в Пржевальском уезде было созвано совещание уцелевшего от погрома царских карателей и возвратившегося из Китая коренного населения по вопросу наделения его зем лей. Но тут стало известно, что все так называемые «свободные» земли отданы земотделом в аренду крестьянам. Поэтому огромное число кыр гызской бедноты осталось без земли. Мотивом передачи в аренду земель, принадлежавших кыргызам, являлось то, что они считались якобы свобод ными, так как их владельцы участвовали в восстании 1916 г., бежали в Китай, что у них нет сельхозинвентаря и другие надуманные причины.[83] На самом деле причина заключалась в желании удержать земли в руках пере селенцев, колонизаторских элементов, а коренное население, лишенное всего, должно было находиться в кабальной зависимости от последних и угнетаться ими. В конце 1917 г. – начале 1918 гг. возникли новые факторы, осложнившие и без того сложный земельный вопрос в Пржевальском уезд е. Они были связаны с тем, что из СырДарьинской области и соседних уездов Семиреченской области в связи с неурожаем и голодом часть крес тьян переселилась на территорию Пржевальского уезда и самовольно об разовала 7 новых поселков на бывших кыргызских землях. Таким обра зом, все принадлежавшие кыргызам земли были заняты колонизаторски ми элементами и отдельными крестьянами, спасавшимися от голода. Кыргызы уезда попрежнему оставались без земли, за исключением двух районов – Кенсуйского и Тонского, в которых они более или менее были устроены.[84]
Однако были отдельные факты справедливого решения проблемы беженцев. Так, 24 февраля 1918 г. в Пржевальске состоялось заседание земельного комитета, на которое были приглашены представители трех кыргызских волостей. Одним из основных на заседании был вопрос о выделении земли для беженцевкыргызов, возвращавшихся из Китая. Несмотр я на явное нежелание удовлетворить требование кыргызских представ ителей о выделении земли в урочище КашкаСу и в урочище Большие Урюкты, земельный комитет принял решение разрешить 1500 кибитковвладельцам поселиться на предгорьях Кергиташ до Джергалана, а беженц ам волостей Курментинской, Кенсуйской, Тонской и КунгейАксуйской – в районе Кенсу. Все оставшиеся свободные кыргызские земли, незанятые дыйканами, с их согласия разрешалось раздавать желающим по поста новлению земельного комитета. По вопросу о заселении местности Тепке земельный комитет постановил: «Крестьянкиргизов, которые ранее имел и местожительство в Тепке – водворить на прежнее место согласно их требованию».[85] 26 февраля 1918 г. состоялось второе заседание земельного комитета, на котором обсуждался вопрос о расселении кыргызов уезда. Большинством в 17 голосов против одного заседание постановило: «Пос елить киргизов на свои старые места, за исключением земель, сданных земельным комитетом под посев на текущий 1918 г., которые, с согласия, выраженного представителями от киргизского комитета, оставлены за арендаторами». В состав земельного комитета были введены представители по одному из каждой волости, а 17 марта в его состав были включен ы равноправными членами комитета представители восьми кыргызск их волостей.[86] Решение вопросов, связанных с устройством беженцев и введение представителей кыргызских волостей в земельный комитет равноправными членами свидетельствует о некоторых сдвигах в сторону справедливого решения вопроса об устройстве беженцев. Однако в цел ом проблема беженцев почти не решалась.
Наряду с таким фактором как возмещение убытков населению, пострадавшему в период восстания 1916 года, немаловажное значение для воз вращения и устройства беженцев имело урегулирование межнациональ ных отношений. Эти отношения однако, характеризовались не только межнациональной враждой, происходившей в основном по вине колонизаторск их элементов, но и процессом возрождения взаимного уважения и сот рудничества, сложившихся как исторические традиции. О традиционно складывавшихся добрых отношениях между русским, кыргызским, казахс ким населением в дореволюционный период говорит выступление генер алмайора Я.И. Королькова: «На киргизов вообще я привык смотреть как на народ добродушный, незлобный, гостеприимный… Что касается отнош ения между русским населением и киргизами могу сказать, что вообще оно хорошее, хотя неустойчивость политики нашей по вопросу землепользования и даже неудачная постановка самого вопроса этого вплоть до времени издания Степного положения приводила к кровавым расправам, в которых страдальческой стороной являлись киргизы».[87] Таким образом, ког да эти добрые отношения осложнялись, то, как справедливо отмечал Я. И. Корольков, это происходило по вине царского правительства, прово дившего колониальную, угнетательскую политику. Поэтому процесс сближ ения и становления дружественных отношений между народами в до революционный период проходил в очень трудных условиях. Здесь еще сказывались и межнациональная вражда, посеянная царским самодер жавием и другими колонизаторами до и в период восстания 1916 г., а также после его поражения. Но значительная часть русского и кыргызс кого населения не забыла те добрые отношения, которые традиционно складывались между ними вопреки колониальной политике царизма, они питали друг к другу добрые чувства и стремились восстановить сотрудн ичество и дружественные отношения. Простые русские крестьяне старались помочь обездоленным беженцамкыргызам и казахам, спасали их от голодной смерти. В своем сообщении в Петроград Туркестанский ко митет Временного правительства отмечал: «Когда через Покровку пров одили партию киргизработников (беженцевД. Б.) русские и киргизские женщины, узнав друг друга, кинулись в объятия и плакали о погибших»[88]. Рядовые жители Богатырского, Липенского и ряда других русских сел Пржевальского и Пишпекского уездов настаивали на возвращении беженцамкыргызам их имущества, скота и земли, захваченных кулакамиколонизаторами.[89]
- мая 1917 г. на митинге солдат последние отнеслись с сочувствием к кыргызам, была выражена уверенность в том, что будет достигнуто умиротворение «если не встретим дальнейших препятствий Шкапского…», – указывалось в документе.[90] Межнациональные отношения в Кыр гызстане ярко характеризуются в отчете делегатов Ташкентского и крае вого Советов, побывавших в 1917 г. в крае. В них большей частью от мечаются добрососедские отношения между русскими и кыргызскими крестьянами. В сведениях по КараБулаку отмечалось, что «крестьяне с киргизами живут мирно».4 У русской бедноты села Быстрореченского, батрачившей у кулаков соседних сел, отношения с кыргызским населен ием были дружественными. «Отношения с киргизами хорошие», – от мечали депутаты Советов.5 Так, призыв депутатов Ташкентского и крае вого Советов к объединению русского и кыргызского населения на шел горячий отклик. Русское население охотно помогало беженцамкыргызам, оказавшимся в тяжелом положении. Это стремление к устан овлению добрых отношений и сотрудничества между народами проявлялось повсюду. На Пишпекском уездном продовольственном съезде, проходившем с 10 по 18 сентября 1917 г., многие выступавшие русские делегаты подчеркивали необходимость объединения с кыргызским на селением, установления с ним равноправных, дружественных отноше ний. Так, один из делегатов съезда в своем выступлении сказал, что «нужно уничтожить рознь киргизов с русскими». Он призывал «к объед инению с киргизами, ибо в единстве сила России»[91]. Призыв к объединению, взаимопомощи в тот трудный период, содержался также в выступл ениях других делегатов съезда.[92] В докладной записке Пишпекской груп пы депутатов Ташкентского объединенного Совета прямо указывалось: «Отн ошения крестьян Юрьевского села с киргизами, особенно с букарой (бед нота), весьма дружелюбные».[93] В этом же документе отмечаются дружественн ые отношения русского и коренного населения села Быстрорецкого: «Крес тьяне села Быстрорецкого жили дружно с киргизами, не обижали их и пото му не пострадали от восстания 1916 г.».[94] О глубокой заинтересованности русских тружеников в судьбах кыргызов свидетельствует тот, например, факт, что 9 апреля 1917 г. Ошский Совет солдатских депутатов принял решение направить своего представителя Александра Медведева в помощь делегатам коренного населения для поездки в Россию с целью ознакомления с положе нием рабочихтыловиков.[95] Важную роль в налаживании национальных отн ошений и устройству беженцев в1917 г. сыграли некоторые Советы, особ енно депутаты Туркестанского краевого Совета. Комиссия Ходжентского Совета солдатских депутатов совершила, специальную поездку по сёлам и аилам с целью установления добрососедских отношений между русским и кыргызским населением. 26 марта 1917 г. комиссия, обследовав поселок Кон ногвардейский, отметила, что «с мусульманским населением отношения дружелюбные…» В тот же день комиссия с представителями указанного по селка выехала в кыргызские аилы, где населению объяснили необходимость установления правильных межнациональных отношений.
Кыргызское население отнеслось к этому, как отмечалось в документе, «с доверием и радостью».[96] Ташкентский и краевой Советы направили в каждый уезд Семиречья по 7 депутатов с целью, как отмечалось в доку менте, «создать слияние туземного населения с русским и устройство общественных организаций на местах».[97] На депутатов возлагалось про ведение разъяснительной работы, разоблачение политики царизма, его девиза «Разделяй и властвуй».[98] Методами осуществления этой задачи являлись, как указано в наказе депутатам, ведение пропаганды, разъясне ние текущих событий, проведение митингов и т.п.[99] Депутаты Ташкентского и краевого Советов (они именовались еще депутатами объединенного Совета) выдвинули требование предоставить кыргызам равное с русскими коли чество мест в различных организациях. Направленные в Семиречье группы депутатов провели активную работу по урегулированию межнациональных отношений, по защите интересов коренного населения и организации помощ и беженцам, положение которых было очень тяжелым.
- мая 1917 г. депутаты краевого Совета организовали многолюдный митинг, на котором участвовало русское и кыргызское население Нарына и окрестных селений. В выступлениях депутатов, жителей Нарына, солдат гарнизона разоблачались старые порядки, отмечалось, что здесь еще упр авляют бывшие царские чиновники. Солдат Ковтун, например, сказал, что монархия Романовых и её наместник в Туркестане Куропаткин свергнуты, но их последователи бесчинствуют и грабят коренное население.[100]
Все выступавшие на митинге русские труженики гневно осуждали произвол и насилие над кыргызами, призывали к объединению русское и кыргызское население и к оказанию помощи беженцам. Когда ктото из присутствующих сказал, что в притеснении кыргызов участвуют и солдаты, то выступивший солдат Макаров заявил: «Касаясь положения беженцевкиргизов предлагаю не делать огульных обвинений и не пятнать чести русско го солдата вследствие выступления отдельных личностей, против которых сами солдаты принимают меры. Мы всецело идем навстречу инициативе ташкентских солдатских депутатов Нарынской группы об устройстве пи тательного пункта».[101]
Характерно, что в принятой на митинге резолюции отмечалась необхо димость полного единства всех национальностей, устройства питательно го пункта для беженцев. Для этой цели было собрано 919 рублей. «Мы подтверждаем необходимость полного единства всех национальностей», – отмечалось в резолюции митинга.[102] После митинга состоялась демонстр ация, прошедшая в духе единства и дружбы разных национальностей. В документе отмечалось, что «велико значение манифестации с участием трех национальностей».3 С целью разъяснения необходимости оказания помощи беженцам и установления справедливых межнациональных отн ошений Нарынская группа депутатов краевого Совета в мае 1917 г. выст упила с обращением ко всему населению Туркестана. В обращении объек тивно было отражено бедственное положение беженцев и содержался при зыв об оказании им помощи. «Граждане русские и мусульмане!.. Светлые лучи свободы дошли до вас, смели опричников Николая 2, освежили воз дух, проникли во тьму позорных дел прежнего правительства, открыли прес тупное натравливание киргизов на русских и русских на киргизов для осл абления мощи России. Но сброшены, граждане, оковы рабства, настало счастье, братство и единение среди нас. И мощный голос свободы докатил ся до наших братьевкиргизов, которых злая воля прежнего правительства угнала в Китай, но свобода открыла им двери в родную землю и пепелище. В тоске по родине ринулись тысячи голодных, обездоленных киргизов, в тоске по родине преодолевают снежные перевалы, теряют имущество, де тей, переживают призраки голодной смерти, но жажда родной земли под крепляет их, они напрягают последние силы, чтобы быть опять в своих родных долинах». Далее обращение призывало граждан не быть безучастн ыми, помочь «из чувства сострадания к голодным», чтобы спасти их от смерти. «Покажите же себя гражданами обновленной России, помогите беженцам братьямкиргизам. Жертвуйте щедрой рукой и помните, что жер тва ваша не будет забыта, она возместится вам в будущем сторицей», – го ворилось в заключении обращения.[103] Обращение депутатов и их деятельн ость в Нарыне имели большое значение в урегулировании межнациональных отношений, в оказании помощи беженцамкыргызам, находившимся на грани голодной смерти. На конец июня 1917 г. в Нарыне и прилегающих волостях было собрано около 1600 рублей, разные вещи и продовольствие для беженцев.[104] Выступивший на митинге депутат краевого Совета Конокотин, призывая русское и коренное население оказать помощь беженцам, очень образно сказал: «Россия по составу народностей, в ней обитающих, похожа на цветущий сад, в котором растут цветы различной окраски. Каж дый вид этих цветов имеет свои особенные прелести. Цветущий сад Росс ии запущен старым правительством. Случилось лихолетье, и цветы, раст ущие на окраине, завяли, необходима им поливка. Ваши пожертвования являются поливкой».[105] Для популяризации сбора средств в фонд помощи беженцам было выпущено воззвание на русском и кыргызском языках. Де путаты Ташкентского и краевого Советов, прибывшие в Нарын, устраивал и митинги в различных селениях, в которых участвовало русское и корен ное население. «Мы стараемся втолковать, – говорилось в докладе группы депутатов, – что русское население и туземное должны жить друг с другом мирно… и не должно быть места вражде и обидам».4
После этого население более активно вносило деньги в фонд помощи кыргызским беженцам. За оказание помощи беженцам и установление дружбы с кыргызским народом высказывались и другие ораторы. Несмотря на сопротивление колонизаторских элементов, депутаты краевого Совета проводили значительную работу по организации питательных пунктов и другие мероприятия по устройству беженцев. Продовольствие для питательных пунктов закупалось в Пишпеке. Пржевальске и других местах.[106] 20 мая 1917 г. к Дому свободы в Нарыне подошла делегация кыргызских детей и приветствовала депутатов. Воспользовавшись этим, депутаты краевого Совета при участии детей организовали денежные и продовольственные сборы для пит ательного пункта. Всего было собрано 1259 рублей.[107] Как указывалось в протоколе Нарынской группы депутатов краевого Совета от 28 июня 1917 г., «ежедневно через питательный пункт в Нарыне проходило от 100 до 300 беженцев».
Депутаты краевого Совета провели также обследование положения кыргызского населения Исенгуловской, Черикской, Шаркратминской, Шатынской и Атбашинской волостей Нарынского участка. Они организовали ми тинги, собрания, на которых в пользу голодающих беженцев собрали 1617руб., 150 баранов, 5 лошадей, 3 коровы, 3 верблюдов, много одежды и передали всё это питательному пункту.[108] Подобные митинги и сборы прово дили 13 июня в Шаркратминской волости, 15 июля в КашкаСу Черикской волости и в других.[109] Необходимо отметить, что в сборе средств и продо вольствия активное участие принимал местный гарнизон, а это в основ ном были русские солдаты, выходцы из рабочих и крестьян. Это позволяет сказать, что простые русские труженики старались оказать посильную по мощь кыргызским беженцам. Кыргызские дыйкане, составлявшие абсолют ное большинство коренного населения, также стремились к сближению с русскими крестьянами. Об этом свидетельствует приговор кыргызов Нурмамбетовской волости Пишпекского уезда от 21 января 1918 г. о присоедин ении к гражданам русского села Юрьевского. В то же время крестьяне этого села единодушно решили принять кыргызских дыйкан в свое общес тво. «…Граждане села Юрьевского предложили, что они желают принять наше население – 390 кибитков свою волость…».[110]
25 марта 1918 г. 80 хозяйств русских крестьян обратились к кыргызс ким дыйканам Кенсуйской волости Пржевальского уезда с просьбой принять их в свое общество. Кенсуйцы охотно приняли русских крестьян, выделив им земельные участки.[111]
Приведенный фактический материал свидетельствует, что несмотря на все препятствия, чинимые колонизаторами, им не удалось остановить проц есс восстановления добрососедских отношений между русским и кыр гызским населением, сотрудничества и единства между ними. Тенденция укрепления дружественных отношений между людьми разных националь ностей, преодолевая великодержавно – шовинистические и другие препон ы, все же прокладывала дорогу в этот сложный период. Это имело важное значение для создания благоприятных условий для возвращения и устройс тва беженцев. Однако это вовсе не означает, что межнациональные отнош ения в Кыргызстане были урегулированы. Этому, несомненно, мешало то, что проблема беженцев так и оставалась еще не решенной, что колониза торские элементы еще продолжали насилие и грабежи коренного населе ния. Несмотря на все трудности и невзгоды, сопротивление колонизаторск их элементов и Временного правительства к 1 мая 1917 г. возвратилось из Китая около 64 тысяч человек[112]*, а десятки тысяч беженцев всё еще остава лись за пределами родины.[113] Возвращение беженцев в этом году вначале происходило довольно активно. Однако, поток беженцев со второй поло вины 1917 г. уменьшился, а потом и вовсе остановился. Наблюдая тяжелое положение возвратившихся, оставшиеся на чужбине беженцы решили пов ременить с переездом на родину и просили китайские власти разрешить им остаться на зиму в пределах Китая.[114] О том, что возвращение беженцев в 1917 г было безуспешным свидетельствует заявление одного из дове ренных беженцевкыргызов Каламетдина Шабданова, адресованное Фер ганскому облисполкому. «Неудачно кончившийся так печально первый опыт переселения киргизов обратно в Семиречье, – писал он, – сильно по влиял на оставшихся в Китае беженцев и убедил их, что несмотря на широкие обещания (ВременногоД. Б.) правительства пути в Семиречье для них закрыты. Тем не менее, киргизы не теряли надежды так или иначе добиваться от правительства гарантий для свободного возвращения в Семиречье».[115]
Итак, Временное правительство ничего не сделало для решения про блемы беженцев. На наш взгляд, оно и не могло полностью её решить, так как было занято прежде всего внутренними проблемами в центре России, защитой своей власти от генерала Корнилова и большевиков, представлявш их для него серьёзную угрозу. Нельзя также не учитывать существования в стране двоевластия. Поэтому Временное правительство Туркестану уделял о мало внимания, оставив всё как есть и лишь с некоторыми изменениями. В органах власти и управления, за некоторым исключением, попрежнему заседали бывшие царские чиновники, в руках колонизаторов остались захв аченные кыргызские, казахские и дунганские земли, скот и имущество. Совершенно ясно, что решить проблему беженцев в этих условиях было невозможно. Да и некоторые члены Туркестанского комитета выражали ин тересы колонизаторских элементов и всячески избегали осложнений с ними. Следует отметить, что для решения этой проблемы у Временного правитель ства вообще не оставалось никаких шансов, так как оно просуществовало чуть более полугода. Конечно, и за это время можно было многое сделать, но оно почти ничего не сделало. Как известно, проблема беженцев в период Временного правительства не могла быть решена в силу ряда причин, основ ная из которых заключается в том, что были оставлены старые порядки, а в руках колонизаторов – захваченные земли коренного населения. С установл ением Советской власти положение стало меняться, начался процесс фор мирования социальноэкономических предпосылок решения проблемы беж енцев. Следует, однако, иметь в виду, что процесс формирования таких предпосылок и процесс возвращения и устройства беженцев происходили параллельно и во взаимосвязи. Исторически так случилось, что проблема беженцев была окончательно решена в советский период.
[1] ЦГА Республики Узбекстан, ф.44, оп.1, д.210, л.300
[2] Революция и национальности, 1936, №9, с.37
[3] Семиреченские областные ведомости, 1917, 24 марта; История Киргизской ССР, т.3, 1986, с.65
[4] Абаев Ш. Памятные дни/За власть Советов: Сб. воспоминаний. Фрунзе, 1966, с.98
[5] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.42, ч.1, л.37, 67–68
[6] ЦГВИА Российской Федерацин. ф.400, Азиатская часть д 42 ч 1 л 37.
[7] Там же, л.67–68.
[8] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, 181–181об 4 Там же.
[9] Тутлис В. П. Идейнополитический крах соглашателей Семиречья в период подготовк и и победы социалистической революции: Автореферат диссертации на соискание учен ой степени кандидата исторических наук. Фрунзе, 1967, с.147
[10] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.42, л.84–85
[11] Ильясов С.И. Первые шаги разрешения земельного вопроса в Киргизии/Юбилейная науч.сессия Академии наук Киргизской ССР. Фрунзе, 1958, с.59–60.
[12] Эта телеграмма была также адресована: военному министру, министрам юстиции, зем леделия и председателю Государственной Думы.
[13] Усенбаев К. Указ. соч., с.236; ЦГВИА Российской Федерации, Ф.400, Азиатская часть, д.42, ч.1, л.45–47.
[14] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.23; АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, с.17.
[15] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.248.
[16] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.55–56.
[17] Кацура Е. И. Указ. соч., с.16.
[18] ЦГАРеспублики Узбекистан, ф.25, оп.1, д.1, л.33; Победа Октябрьской революции в Узбекистане. Сб. документов, т.1. Ташкент, 1963, с.123–124
[19] ЦГА Республики Узбекистан, ф.25, оп.1, д.12, л.35 2 ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5„л.489.
[20] Усенбаев К. Указ. соч., с.245.
[21] Наша газета, 1917, 15 июля
[22] Абдрахманов Ю. 1916. Дневники. Письма к Сталину. Фрунзе, 1961, с.274.
[23] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.181–181 об.
[24] Ферганский областной государственный архив (в дальнейшем сокращенно–ФОГА), ф.1–21, оп.1, д.12, л.157.
[25] ЦГА Кыргызской Республики, ф.1283, оп.1, д.102, л.36
[26] Там же
[27] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.42, ч.1, л.76
[28] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.40 2 Там же. л.166 3 Там же.
[29] Там же.
[30] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, с.20
[31] Там же
[32] АОАПД, ф.666, оп.1, д.1171, л.7.
[33] Юсуров Х. Ю. Участие дунган в восстании киргиз в 1916г. /Труды ИЯЛИ КирФАН СССР, вып.2, 1948, с.94.
[34] ЦГА Республики Казахстан, ф.9, оп.1, д.86, л.282
[35] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.2–3
[36] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, с.46
[37] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.2–3
[38] Там же
[39] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии. Фрунзе, 1966, с.74
[40] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии. Фрунзе, 1966, с.74
[41] Семенков В. Н. Борьба большевиков Киргизии за власть Советов. Фрунзе, 1962, с.65
[42] Байбулатов Б. Борьба парторганизации Киргизии за проведение оседания кочевого населения. Фрунзе, 1965, с.18.
[43] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д, 236, л.17; ф.25, оп.1,д.5, л.15–16
[44] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1967, с.73
[45] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии. Фрунзе, 1966, с.146–147
[46] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.1, ч.1, л.23
[47] Алексеенков П. Указ. статья, с.118–119
[48] За власть Советов. Сб. воспоминаний, Фрунзе, 1976, с.29
[49] Наша газета. 1917, 2 июля
[50] Борьба классов. М., 1932, №5, с.94–96.
[51] ЦГА Кыргызской Республики, ф.21, оп.6, д.139, л.5–7
[52] Там же, д.130, л.8
[53] Алексеенков П. Указ. статья, с.118–119
[54] ЦГА Республики Узбекистан, ф.25, оп.1, д.1, л.61; Подготовка и проведение Беликов Октябрьской социалистической революции, в Узбекистане. Сб. документов, Ташкент, 1947, с.74 2 Там же.
[55] Абаев Ш. Указ. статья, с.98.
[56] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.9об.
[57] ЦГА Республики Узбекистан, ф.25, оп.1, д.14, л.336; ф.и1613, оп.1 д.5, л.33
[58] Житов К., Непомнин В. От колониального рабства к социализму. Ташкент, 1940, с.36
[59] Телеграмма была также адресовано военному министру, министрам юстиции, земледе лия и председателю Государственной Думы.
[60] Усенбаев К. Указ. соч., с.236; ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.42, ч.1, л.120
[61] ЦГА Кыргызской Республики, ф.1283, оп.1, д.102, л.22–24
[62] ЦГВИА Российской Федерации, ф.400, Азиатская часть, д.42, ч.1, л.120.
[63] Там же.
[64] Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане. Ташкент, 1967, с.285.
[65] Там же, с.270
[66] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.283.
[67] Там же
[68] Там же, д.1, л.179–179об.
[69] Малабаев Ж. Февральская революция 1917 г. в Киргизии, с.84
[70] Алексеенков П. Указ, статья, с.117
[71] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.72
[72] Там же, с.73
[73] ЦГА Республики Узбекистан, ф4 7, оп.1, д.236, л.9об.
[74] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.84.
[75] Там же
[76] Там же, л.85
[77] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.1, л.277 3 Там же, л.278.
[78] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.1, л.179–179об.
[79] Вестник Временного правительства, 1917, 6 октября.
[80] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны, с.36.
[81] Алексеенков П. Указ, статья, с.123.
[82] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.4, л.327–329.
[83] Российский центр хранения и изучения документов новейшей истории (в дальнейшемРЦХИДНИ), ф.122, оп.1, д.46, л.11.
[84] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.21, л.128
[85] Семенков В. Н. Указ. соч., с.107.
[86] Там же, с.108.
[87] Восстание 1916 г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов, М., 1960, с.300
[88] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, с.21.
[89] Усенбаев К. Указ. соч., с.243.
[90] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.81об. 4 Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии, с.68 5 Там же.
[91] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.2, л.16–20.
[92] Там же.
[93] ЦГА Республика Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.186; ф.25, оп.1, д.6, л.29–29об.
[94] Там же, ф.и1613, оп.1, д.5, л.186; д.6, л.32–33.
[95] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.42–43
[96] Там же, с.39.
[97] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.58–59.
[98] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.51.
[99] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.58–59.
[100] ЦГА Кыргызской Респрублики, ф.1283, оп.1, д.6, л.102
[101] ЦГА Рспублики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.485–486
[102] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.485–486 3 Там же
[103] Победа Октябрьской революции в Узбекистане. Сб. документов, т.1, Ташкент, 1963, с.123; ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.7, л.328
[104] Там же
[105] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.500–501 4 ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.500–501
[106] Там же, л.489
[107] Там же, л.500–501
[108] Там же, л.489
[109] ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1613, оп.1, д.5, л.500–501
[110] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.3, д5, л.143.
[111] Семенков В. Н. Указ. соч., с.108
[112] Следует отметить, что в литературе встречается другая цифра возвратившихся к маю 1917г. беженцев – около 70 тыс.человек См. : История кыргызов и Кыргызстана. Бишк ек, 2003, с.194. Однако разницы здесь почти нет.
[113] ЦГА Республики Узбекистан. Ф.17, оп.1, д.236, л.9об.
[114] Алексеенков П. Указ. статья, с.123
[115] ЦГА Республики Узбекистана, ф.17, оп.1, д.23б, л.17 об.
Г Л А В А 3 СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ РЕШЕНИЯ ПРОБЛЕМЫ БЕЖЕНЦЕВ В СОВЕТСКИЙ ПЕРИОД
1. Урегулирование национальных отношений – важное условие решения проблемы беженцев
Означении Октябрьского переворота 1917 г. существуют неоднозначные точки зрения. Одна из них подчеркивает его важное значение, другая – утверждает, что кроме бед он ничего не принес[1]*. Октябрьский переворот действительно прервал путь демократического развития России, на который она стала после Февральской революции 1917 г. Это, в конечном счете, привело к созданию деспотического государства, к нарушению прав челов ека и целых народов. Социальный эксперимент, который проводился в советский период, закончился полным провалом. Он осуществлялся с помо щью жестокого насилия, принуждения и принёс неисчислимые человечес кие жертвы, большие издержки в развитии экономики и культуры. Тем не менее, нельзя отрицать, что за годы Советской власти (при всех прочих не гативных моментах) ранее отсталые народы национальных окраин бывшей царской России достигли определенных успехов в социальноэкономическом и культурном развитии. Это объясняется тем, что Советская власть, бу дучи тоталитарным строем, стремилась заручиться поддержкой народа и вы нуждена была чтото сделать в его интересах. В первое десятилетие Советск ой власти имелось немало негативных моментов и ошибок в проведении национальной политики, однако в целом она имела определенное позитивное значение в деле раскрепощении народов, в урегулировании межнациональ ных отношений, в становлении их, хотя и неполной, национальной государ ственности. Действительно, Советская власть приняла ряд мер по раскрепо щению кыргызского и других народов и постепенному их возрождению. 2 (15) ноября 1917 г. была обнародована «Декларация прав народов России», в которой провозглашались равенство и суверенитет народов страны, их право на самоопределение вплоть до отделения и образования самостоя тельного государства, отмена всех национальнорелигиозных привилегий и ограничений, свободное развитие национальных меньшинств и этнических групп. 20 ноября (3 декабря) 1917 г. было опубликовано Обращение Советс кого правительства «Ко всем трудящимся мусульманам России и Востока» где указывалось: «Отныне ваши верования и обычаи, ваши национальные и культурные учреждения объявляются свободными и неприкосновенными. Устраивайте свою национальную жизнь свободно и беспрепятственно. Вы имеете право на это».[2]
Конечно, не все принципы национальной политики, провозглашенные Советской властью, были реализованы, некоторые из них носили деклара тивный характер. Тем не менее, в первые десять лет было осуществлено немало важных мероприятий по раскрепощению народов, что объяснялось стремлением новой власти привлечь народы на свою сторону и вовлечь их в так называемое строительство социализма. Народный комиссариат по делам национальностей РСФСР должен был обеспечить мирное сожительство и братское сотрудничество всех национальностей, оказывать содей ствие их экономическому и культурному развитию, а также вести «наблюд ение за проведением в жизнь национальной политики Советской власти».[3]
К моменту ее установления положение в Туркестане в области межнациональных отношений было сложным. Сказывалось тяжелое наследие ца ризма, более 50 лет державшего Туркестан на положении колонии и культивировавшего пренебрежительное отношение к инородцам, как колонизаторы именовали нерусские народы. Это порой вызывало негативное отн ошение к переселенцам со стороны коренного населения, которое в силу слабого политического сознания не отличало колонизаторов от рядовых русских тружеников, стремившихся к установлению добрых отношений с местными народами.[4] В то же время было немало колонизаторских элемент ов, не желавших отказываться от старой угнетательской политики, от при вилегий, которые они получали при царизме, и продолжавших насилие и ущемление интересов коренного населения. Немало таких реакционных элементов проникало в советские учреждения, искажало национальную по литику и провоцировало межнациональную рознь. Поэтому межнациональ ные отношения в первые годы после установления Советской власти ост авались обостренными, хотя она и осуществляла мероприятия, направ ленные на раскрепощение народов и установление справедливых межна циональных отношений. Об этом рассказали кыргызы Пишпекского, Пржев альского, Токмакского и Нарынского уездов в письме В. И. Ленину от 1 мая 1920 г. Отмечая своё тяжелое положение в досоветский период, они писали: «Мы стали искать какойнибудь выход в свет, желая выйти из бедственного положения. Как раз в то время появилась Советская власть. Но от этого кыргызам не стало легче. Это объясняется тем, что во главе Советской власти (некоторых советских органов – Д. Б.) появились какието тёмные личности (колонизаторские и шовинистические элементы, пробравшиеся туда – Д. Б.), пользовавшиеся и злоупотреблявшие именем её. Наступил 1919 г., за всё это время мы не заботились и не думали о своём имуществе, а дума ли, как бы спасти свою жизнь…».[5]
В первые годы при новой власти колонизаторы попрежнему преследова ли кыргызов, грабили их и насильничали. Особенно трудным их положение было в Пржевальском уезде, национальный антагонизм принял здесь самую острую форму: убийства и грабежи продолжались вплоть до начала 1920 года. «Киргизам же – писали они в указанном выше письме В. И. Ленину, – невозм ожно было думать ехать в город и подавать жалобы. Они сидели дома, проливая слёзы, проклиная свою судьбу».[6]
Колонизаторские элементы, захватившие кыргызские, казахские земли, и слышать не желали об их возвращении прежним владельцам. Естествен но, это вело к обострению межнациональных отношений, хотя все народы, имея общие экономические и другие интересы, стремились к установле нию мирных и дружественных отношений. Такое положение оставалось несмотря на то, что Советская власть сразу же после своего установления принимала необходимые меры для защиты коренного населения от грабе жей и насилия колонизаторских элементов и налаживала справедливые от ношения между народами. В Северном Кыргызстане, входившем в Семиреченскую область, где национальные отношения были сильно обострены, при советах создавались секции, деятельность которых была направлена на преодоление взаимного недоверия и установление нормальных отношен ий между народами. В Пишпекском уезде, например, была создана секц ия по возмещению убытков, причиненных населению в период восста ния 1916 г. В Пржевальском уездном совете имелась секция по урегулиро ванию русскотуземных отношений.[7] Секция по возмещению убытков Пишпекского совета сразу же начала заботиться о коренном населении, создава ла питательные пункты, обеспечивая их продуктами. Одновременно были приняты меры по возмещению убытков и русского населения. Так, получи ли помощь крестьяне с. Юрьевского.[8] В марте–апреле 1918г. в Кыргызста не организуются комиссариаты по урегулированию русскотуземных отн ошений, ставшие предшественниками комиссариатов по национальным делам. 12 марта 1918 г. Семиреченский военревком создал комиссию по регулированию русскотуземных отношений.2 Задача этих комиссий, ко миссариатов заключалась в том, чтобы изжить национальную вражду, осо бенно обострившуюся по вине царизма в 1916 г., установить нормальные взаимоотношения между русским и кыргызским населением и оказать материальную помощь возвращавшимся беженцам. Они разбирали спор ные вопросы, возникавшие между русскими и кыргызами, удовлетворяли нужды коренного населения в земле, в семенах, скоте, которые реквизировали у колонизаторских элементов, баев и манапов. На комнацы возлаг алась задача использовать «все зависящие меры к прекращению гонения и мести одной нации по отношению к другой», а также «объединить трудовые массы всех наций в одно целое…».3 Об этом, в частности, указыв алось в инструкции по урегулированию отношений русского и кыргызс кого населения от 11 апреля 1918 г., которая предусматривала меры по спас ению кыргызов и казахов от голода путём реквизиции излишков хлеба, скота и сельхозинвентаря, как у русского, так и коренного населения.4 Осо бенно большую работу провели комиссариаты по урегулированию рус скотуземных отношений в деле разрешения земельных тяжб, часто возн икавших между русским и кыргызским населением в связи с возвращением беженцев на свои места.[9]
Таким образом, Советская власть наметила и осуществляла целый комплекс социальноэкономических и политических мероприятий по урегулированию межнациональных отношений. Однако при проведении национальной политики в Туркестане она, хотя и провозгласила много верных принципов о равенстве, свободе и т.д., не всегда их реализовала. Провозг ласив право народов на самоопределение вплоть до отделения и образован ия самостоятельных государств, Советская власть, руководствуясь клас совым принципом, фактически не допускала его осуществления уже в перв ые годы её установления.[10] Правда, позднее были образованы хотя и неполн ые национальные автономии. К тому же в высшие и местные органы влас ти проникло немало лиц, зараженных великодержавным шовинизмом и колонизаторским духом, которые пренебрежительно и с недоверием относились к коренному населению, пытались проводить старую имперскую поли тику. Об этом свидетельствуют многочисленные факты. Так, в краевом комитете КПТ, где существовали группировки, – отмечалось в докладной зап иске Турккомиссии, – было существенным влияние группировки, которая весьма недоверчиво относилась к мусульманскому населению и старалась как можно меньше привлекать его к работе, ссылаясь на отсталость восточ ных народов.[11]
В резолюции 3го Пишпекского уездного съезда КПТ от 6 июля 1920 г. отмечалось, что в органы власти пробрались чуждые элементы и необход имо провести чистку советских и партийных органов.[12] Это подтвержда ется также сообщением одной из групп агитпоезда «Красный Восток», посетившей Пишпекский уезд. В докладе заведующего информационным отделом от 30 июня 1920 г. говорилось: «В Пишпеке страшная засорен ность всех советских учреждений. Бывшие царские чиновники, приставы, жандармы и другие занимали многие руководящие посты. Уземотдел – это бывшее Переселенческое управление, в народном суде – старые царские русские чиновники продолжают судить туземное население».[13] Ясно, что в этих условиях колонизаторские элементы продолжали ущемлять интерес ы коренного населения, еще больше накаляли межнациональную рознь, проявляли недоверие к коренному населению, даже в высших органах власти Туркреспублики были «деятели», которые с недоверием относились к коренному населению, считали его неподготовленным для вовлечения в органы власти и государственного управления.[14]* Этим объясняется тот факт, что в первом советском правительстве Туркестана не было предста вителей коренных народов. К тому же в части Красной Армии также попа дали колонизаторские, а то и просто уголовные элементы, которые в отд ельных районах Ферганы и Семиречья творили насилие и грабили корен ное население, провоцировали межнациональную рознь.[15] Колонизаторс кие элементы, открыто сопротивлявшиеся устройству беженцев, находили единомышленников и поддержку в воинских частях, зараженных такими враждебными элементами.[16]
По мнению профессора И. И. Грошева, исследователя национальных отношений, в Туркестане за первые дватри года Советской власти в обла сти межнациональных отношений не произошло какихлибо изменений и они оставались такими же обостренными, как в дореволюционный период в результате колониальной политики царизма. «За два с половиной года Советской власти, – пишет он, – находившейся фактически в руках небольшой про слойки русских рабочих, сильно зараженных колонизаторской психологией, положение не только не изменилось к лучшему, но еще больше обострилось вследствие своеобразных «коммунистических» действий, рассматриваемых коренным населением как продолжение действий агентов царской власти».[17]
Вот что писали члены союза Кирбедноты и батраков Георгиевского райо на Пишпекского уезда в 1921 г. Комиссии ВЦИК, характеризуя положен ие коренного населения и насилие над ним колонизаторских элементов в 19181920гг: «Настал 1918г. Вооруженные кулакиколонизаторы начали мстить нам за 1916 г., начали расстреливать нас, нам не продавали хлеба, а если и продавали, то продовольственники отбирали… Хотя с 1918 г. водворилась Советская власть, мы не видели улучшения положения. Причина этого: во главе власти… были выходцы из кулаковколонизаторов, баев и манапов. Наших представителей, наших сторонников отводили».[18] Естественно, это вызывало негативную реакцию со стороны кыргызов, казахов и других местных жите лей.
Несмотря на обостренные межнациональные отношенияв, в результате принятых Советской властью мер всё же шел процесс раскрепощения ран ее угнетенных народов, ликвидировались, хотя и не полностью, остатки колониализма, устанавливались равноправные отношения между народа ми. Принимались меры к прекращению колонизаторского насилия и гра бежей коренного населения. Такие меры принимались комиссариатами – (отделами) по национальным делам, комиссариатами по регулированию рус скотуземных отношений и другими советскими органами. Происходил процесс возвращения и устройства беженцевкыргызов, казахов и дунган, о чем подробно будет сказано ниже. Наряду с этим, в первые годы Совет ской власти в Кыргызстане сохранились обостренные межнациональные отношения, которые постепенно улучшались. В мае 1918 г. была образована Туркестанская АССР.
Она являлась одной из первых советских автономий и общим государственным образованием всех народов Туркестана.
Однако кыргызы, как и другие народы края, оставались разобщенными в рамках старых еще дореволюционных административнотерриториальных границ. Кыргызский народ так и не объединил свои земли в одно компактн ое целое и находился разобщенным в составе Семиреченской, Ферганской, СырДарьинской областей. Такое положение сохранялось до 1924 г., когда началось национальногосударственное размежевание Средней Азии.
Хотя Туркестанская АССР еще не давала народам этого края подлин ную автономию, она была первым шагом в создании их национальной государственности. В мае 1918 г. в Туркестанской республике учреждается народный комиссариат по делам национальностей. Организация наркомнаца была обусловлена многонациональным составом населения и слож ностью проведения национальной политики в республике. В Положении о наркомнаце отмечалось, что он является «представителем и защитником интересов трудящихся всех национальностей, населяющих территорию Туркестанской республики».[19]
Кроме отраслевых (издательский, статистический и др.) при наркомнаце в марте 1919 г. были созданы национальные отделы: кыргызский, таджикск ий, узбекский, туркменский, татарский, украинский, туземноеврейский и армянский. Создание этих отделов говорит о внимании, которое наркомнац уделял всем нациям и народностям республики. Функционировавший в его составе Кыргызский отдел занимался изучением положения кыргызов и казахов, содействовал улучшению их материального благосостояния и повышению культурного уровня, ликвидации колониального наследия. Наркомн ац существовал недолго, с перерывами с 1918 по 1922 г. Несмотря на это он проделал определенную работу по урегулированию межнациональных отношений.[20] Важную роль в урегулировании национальных отношений сыграло Бюро жалоб, учрежденное при наркомнаце.
15 мая 1918 г. ЦИК Туркестанской АССР принял постановление, которое предлагало образовать при областных и уездных советах комиссариаты по национальным делам.[21] В начале июня 1918г. советские и другие организации Семиречья организовали мусульманский комиссариат, который по сущ еству выполнял функции комиссариатов по урегулированию русскотузем ных отношений. В декабре того же года он был преобразован в Семиреченский областной отдел по национальным делам при облисполкоме, а в период с августа по декабрь 1918 г. почти во всех уездах Кыргызстана при уездных исполкомах были созданы отделы по национальным делам.[22] Как указывал ось в докладе Наркомнаца Туркестанской республики (июнь 1918 г.), одной из важнейших задач комиссариатов по национальным делам является «прек ращение того ужасного и недопустимого положения, каковое установил ось в Семиреченской и части СырДарьинской областей между киргизами (кыргызами, казахами–Д.Б.) и крестьянами. Порожденная бывшим им ператорским правительством на почве отобрания «излишков» находившихс я в их пользовании земель и обостренная в 1916 г. принудительным набо ром туземных рабочих; вражда между кыргызами и крестьянами продол жается до сего времени и необходимо принять немедленные меры к уми ротворению враждующих сторон, к устранению тех причин, которые вызв али эту вражду и продолжают её питать».[23]
И эта важная задача действительно решалась. Проводя линию на рас крепощение народов, ЦИК Туркестанской АССР 21 августа 1918 г. принял декрет «О равноправных языках в крае». На языках местных националь ностей начали издаваться газеты, книги, брошюры, на эти языки перево дились важнейшие документы правительства.[24]
Для учета нужд каждой национальности в состав областных и уездных отделов по национальным делам вводились представители разных национальностей. Так, в состав Семиреченского областного отдела по национальным делам в декабре 1918 г. были введены представители: от кыргызов – Керимбек Раимбеков, от уйгур – Абдулла Розыбакиев, от дунган – X.Сул ейманов, от русских – Пётр Шустиков, от татар – К. Габитдинов, от узбеков – А.Хальмухамедов.[25] В составе уездных отделов и комиссариатов по национ альным делам также создавались коллегии и секции, куда входили предс тавители разных национальностей. Так, при Пржевальском уездном отд еле по национальным делам была образована коллегия из представителей кыргызов, узбеков, татар и сарткалмаков. Среди мер, принятых Семиреченским отделом по национальным делам, важное место занимало улуч шение материального положения коренного населения, а также культурное строительство.[26][27] Он начал организацию выездных комиссий по обследова нию социальноэкономической жизни коренного населения. Однако ввиду недостатка работников они были созданы только в Нарынском и Верненском уездах.[28] Эти комиссии обследовали положение кыргызского и ка зах ского населения с целью оказания помощи и улучшению его материального положения, быта и т.д. Они отстаивали интересы дыйкан, защищали их от насилия колонизаторских элементов. Нарынский уездный отдел по национ альным делам проводил работу, как отмечается в документе, «по устройс тву социальноэкономической и политической жизни киргиз на местах». Он интересовался положением местного населения, оказывал ему практическую помощь в наделении землей и т.д.[29]
Созданные специальные органы по урегулированию национальных отношений вели упорную борьбу с великодержавными шовинистами, колонизаторскими элементами, защищали интересы коренного населения. Так, Президиум ТуркЦИКа по представлению советских органов Пишпека решил привлечь к ответственности бывшего пристава Грибановского, изв естного своими злодеяниями, кулаков Лузгина, Свинобаева, Попенкова, Знаменского, учинивших жестокую расправу над кыргызским населением в период восстания 1916 г.[30] Принимались срочные меры по урегулирован ию межнациональных отношений. В телеграмме командующего войскам и Семиреченской области от 30 марта 1918 г. Пишпекскому Совету говорилось: «Приказываю принять самые решительные меры к установлению добрых отношений между русским и коренным населением. Отнюдь, не допуская насилий, притеснений и самосудов. Виновные в этом [подлежат] преданию революционному суду».[31]
Отделы по национальным делам защищали интересы коренного населения. Когда, например, Пишпекский уездный исполком принял решение отобрать скот у кыргызов, имевших его на одну душу свыше трёх баранов и две лошади, а остальной скот распределить мусульманской бедноте, то Семиреченский областной отдел по национальным делам опротестовал его перед областным исполкомом, так как считал, что это подорвёт жизнен ный уровень местного населения, поскольку оно занимается исключительн о животноводством, являющимся основным источником существования.[32]
Мероприятия в области национальных отношений в первое десятилет ие Советской власти находили понимание и поддержку всего населения. Как указывалось в докладной записке выездной комиссии по устройству социальноэкономической жизни кыргызов Нарынского уездного отдела по национальным делам, население «действительно чувствует себя равноправн ыми и свободными гражданами…».[33] Важное значение в преодолении ко лониального наследия имела радиограмма ЦК РКП(б) от 10 июня 1919г., направленная ЦК КПТ и ТурЦИКу «О пропорциональном представительстве». В ней указывалось, что «необходимо широкое пропорциональное прив лечение туркестанского туземного населения к государственной деятельно сти, без обязательной принадлежности к партии, удовлетворяясь тем, что канд идатуры выдвигались мусульманскими рабочими организациями».[34] По всей Туркреспублике, в том числе в Кыргызстане, представители местных национальностей стали более широко вовлекаться на службу в различные струк туры власти. Так, уже во второй половине 1919 г. в 17 волостных и сельских ревкомах Кыргызстана они составляли 80%.[35]
В октябре 1919 г. была образована Комиссия ЦК РКП(б), ВЦИК и СНК РСФСР по делам Туркестана (Турккомиссия), которой были даны большие полномочия представлять высшие правительственные и партийные инстан ции и действовать от их имени в пределах Туркестана и во взаимоотношен иях с сопредельными странами. Она должна была способствовать ликвид ации остатков колониализма, ошибок, допущенных в области национальных отношений, усилить хозяйственное и культурное строительство. Турккомиссия приняла решительные меры по ликвидации засилья колон изаторов, проявлений великодержавного шовинизма, укреплению дружественных отношений между народами. Осуществляя указания Турккомиссии, Пишпекский, Токмакский, Пржевальский и Ошский уездные исполком ы и другие организации выпустили листовку «Долой национальную вражд у!» и провели инструктажи агитаторов (русских и кыргызов), работавших в сёлах и аилах. В марте 1920 г. из Ташкента была направлена телеграмма Реввонсовета и командующего Туркфронтом М. В. Фрунзе органам власти Пржевальского уезда, в которой резко осуждались действия колонизаторск их элементов, творивших насилие над коренным населением и разжигавш их национальную рознь. В ней отмечалось, что «преступная шайка контрреволюционеровкулаков, свившая гнездо в Пржевальском уезде, явно умышленно распространяет в массы преступную провокацию, сеет национальную рознь… Пусть знают те, которые хотят нарушить порядок, что рас права с ними будет коротка».[36] Затем в Семиречье была направлена Чрезвы чайная комиссия в составе членов Реввоенсовета Туркфронта, ТуркЦИКа и крайкома КПТ. В частности, в Пржевальский уезд был направлен военк ом Семиреченской области и член Реввоенсовета Шигабудинов с чрезвычайными полномочиями. В его мандате указывалось, что ему «поручается в связи с событиями в Пржевальском уезде, вылившимися в форму острых трений и вражды между национальностями, личным непосредствен ным руководством и мероприятиями водворить порядок и урегулировать взаимоотношения между народностями Пржевальского, Джаркентского и Нарынского уездов…»[37]
В марте 1920 г. Турккомиссия и ТурЦИК выступили с обращением к многонациональному населению Семиреченской области с призывом покон чить со всякими национальными распрями. Для пресечения действий колонизаторов в Семиречье сохранялось военное положение, было орга низовано смешанное военногражданское управление. В обращении подч еркивалось, что Советская власть будет «беспощадно карать, включительно до применения расстрела, на основании законов военного времени [тех, кто чинит] всякие насилия, притеснения и произвол в области национальных взаимоотношений».[38] На заседаниях Турккомиссии неоднократно обсужд ались вопросы, связанные с жизнью и бытом кыргызского и казахского народов (тогда он именовался киргизским вопросом). Так, 8 мая 1920г. на совместном заседании Турккомиссии, Малого Совнаркома, Президиума ТуркЦИКа и Исполбюро было принято специальное постановление по кыр гызскому вопросу, в котором говорилось: «Признать ударной задачей ТуркЦИКа устранение кулацкого засилья в Семиречье в области земельной, прод овольственной, правовой, культурнопросветительной и проч…».[39]
В постановлении намечалось также приступить к подготовке кыргызскоказахского съезда в АулиеАте, направить землеустроительных работ ников для проведения земельной политики с целью возвращения земель кыргызам и казахам, которых они лишились в период восстания 1916 г. и бегства в Китай, принимались меры по вовлечению коренного населения в органы власти и управления. Так, в Семиреченском облревкоме было 3 кыргыза, 2 казаха, 4 русских, 1 уйгур, 1 татарин. Национальный состав уездногородских ревкомов области на 1 января 1921 г. характеризовался такими данными: кыргызов и казахов – 53%, русских – 33, татар – 8, уйгур – 4, дунган – 2%.[40] С приездом Турккомиссии положение коренного населения стало улучшаться, она осуществила ряд мер в его защиту. В указанном выше письме В. И. Ленину отмечалось, что с «прибытием в Ташкент из центра Туркко миссии стало гораздо легче и спокойнее нашим киргизам в сравнении с прежней жизнью».[41] Однако мрачное наследие царской колониальной по литики не могло рассеяться само собой, стихийно, для этого необходима была длительная и терпеливая практическая работа государства и народ ных масс по решению национального вопроса.
24 мая 1920 г. М.В. Фрунзе выступил с обращением к мусульманскому населению Ферганской области, в котором указывалось, что Советская власть защищает интересы трудящихся всех национальностей и что если гдето и были нарушены права трудового народа, то это в результате того, что в советские органы пробрались колонизаторские элементы. «…С вос становлением связи с Центральной Россией в политике Советской власти в Туркестане, – говорилось в обращении, – наступает резкий перелом… . Начинается привлечение к власти широких кругов мусульманского населения города и кишлака. Устанавливается полное равноправие национальностей».[42] Решения X и XII съездов РКП(Б) по национальному вопросу активизиро вали борьбу за ликвидацию остатков колониализма, шовинизма и национал изма в Туркестане и других районах страны, была выдвинута задача ликв идации фактического неравенства народов. Для оказания помощи местн ым работникам в проведении национальной политики, советской и хозяй ственной работы направляется уполномоченным Реввоенсовета Туркфронта в Семиречье Д. А. Фурманов. Изучая положение в области, он особое вни мание уделяет национальному вопросу. «Одной из своих центральных задач считаю зоркое наблюдение за национальными взаимоотношениями…», – писал Д. А. Фурманов.[43] С этой целью по его инициативе проводилось об следование Пишпекского и Пржевальского уездов для урегулирования меж национальных отношений.[44]
Комиссия ТуркЦИКа, обследовавшая в 1920 г. Пишпекский уезд, отметила, что события 1916 г. оставили тяжелый отпечаток у русского и коренного населения и привели к обострению межнациональных отношений, но виновником этого является царское правительство и другие колонизато ры.3 Обострились межнациональные отношения и в связи с приездом в Пишпекский уезд Джанузакова, возглавлявшего Особую комиссию ТуркЦ ИКа по оказанию помощи беженцам, и инициировавшего различные про вокации.[45]
В связи с этим Комиссией ТуркЦИКа были проведены собрания, на которых разъяснялась национальная политика, направленная на установление равноправия и дружественных отношений между народами, и разобл ачались провокации колонизаторских и местных националистических элементов. Комиссия ТуркЦИКа провела также 6 митингов, на которых обсуждались вопросы межнациональных отношений, хозяйственного стро ительства, роли женщин в развитии общества и др.
Проведенная разъяснительная работа способствовала урегулированию межнациональных и установлению дружественных отношений между разными национальностями.[46]
Определённые трудности в работе создавало незнание местного языка. Д.А. Фурманов принимает меры к его изучению русскими работниками, чтобы сблизиться с массами коренного населения.[47] В то же время для предс тавителей коренного населения, поступающих на командные курсы, было открыто подготовительное отделение по изучению русского языка. Несом ненно, что эти мероприятия способствовали улучшению межнациональ ных отношений.
Осуществляя в целом важные мероприятия по урегулированию межнациональных отношений, Д. А. Фурманов, как и все большевистские лидеры, подходил к проблеме национальных отношений с классовых позиц ий, что в свою очередь привело к чрезмерной их политизации, притупля ло национальное самосознание, под видом борьбы с национализмом не учитывались или слабо учитывались национальные особенности и т.д.[48]*
Но в целом принятые меры сыграли важную роль в урегулировании межнациональных отношений в Семиречье. В целях приближения орга нов власти к коренному населению делопроизводство в советских органах и других государственных учреждениях переводилось на местные языки, а наиболее грамотная часть населения выдвигалась на ответственную работу.
В 1922 г. Наркомнац Туркреспублики был упразднен и регулированием национальных отношений стал непосредственно заниматься ЦИК ТАССР. Национальные отделы были переданы ТуркЦИКу. При нём были образован ы Киргизский (кыргызскоказахский), Узбекский, Туркменский нацио нальные отделы и Отдел национальных меньшинств, что было необходи мо для более дифференцированного учета всех нужд и потребностей мест ных и других народов. Киротдел, как сокращенно именовался кыргызскоказахский отдел, осуществлял важные мероприятия в области национальной политики, хозяйственного и культурного строительства. Он координировал деятельность различных учреждений в связи с проведением среди кыргызов и казахов тех или иных мероприятий, контролировал их выполнение. Вопро сы ликвидации остатков колониализма, улучшения материального положен ия, землеустройства и многие другие были в центре внимания и практичес кой деятельности Киргизского отдела. Он, например, образовал комиссию по изучению важнейших событий в жизни кыргызского и казахского народоввосстания 1916 г., земельноводной реформы 1921–1922 гг. и др.[49] Важную роль Киротдел играл и в решении проблемы беженцев. Такой же Киргизский отдел был образован и функционировал при Ферганском облисполкоме.[50] Таким образом, созданные в первые годы Советской власти специальн ые органы для проведения национальной политики осуществляли важные мероприятия по урегулированию межнациональных отношений и укрепле нию единства и сотрудничества всех национальностей. Большое значение имела коренизация аппарата, которая должна была способствовать созданию такого аппарата власти, который обслуживал бы местное население, отвечал его нуждам и интересам, способствовал развитию экономики и культуры края. Важнейшим средством реализации этой задачи служило также административ нотерриториальное деление с учетом национального состава населения, подгот овка национальных кадров и ведение делопроизводства на родном языке ме стных народов. В 19231924гг. делопроизводство во многих волостных и сельс ких учреждениях велось на родном языке местных народов, был учрежден институт практикантов для подготовки работников из коренного населения. Организовывались курсы по изучению местных языков русским населением.[51]
Национальногосударственное размежевание Средней Азии в 1924 г. и образование Кыргызской автономной области имело большое историческое значение. Впервые исконные территории кыргызов, разделенные административными барьерами в период царизма, воссоединились в единой автоном ной области. Это способствовало не только развитию национальной государ ственности, экономики и культуры кыргызского народа, но и возвращению и устройству беженцев. Важное значение в проведении национальной политик и имело проведение районирования с целью более глубокого учета хозяй ственного уклада, национальных особенностей, экономических связей и особенно интересов нацменьшинств.
6 декабря 1926 г. Президиум ВЦИК принял постановление об админист ративном устройстве Кыргызстана, признав целесообразным разделить его по территориальноадминистративному признаку на 7 кантонов, 52 волости и 454 сельсовета, взамен существовавших тогда 4 округов и 72 волостей. Кроме того, образовался Фрунзенский европейский кантон, состоявший из 5 во лостей, 46 сельсоветов. В составе других кантонов были образованы административные единицы для национальных меньшинств: 18 волостей, 103 сельс овета, где проживали русские, узбеки, немцы, дунгане, уйгуры, калмыки и татары. Когда русские селения были выделены в составе русских волостей, а последние объединены во Фрунзенский (европейский) кантон, прежняя неуверенность в землепользовании после районирования была изжита. Зе мельноводные споры, потравы, притеснения совершенно исчезли. Это способствовало расширению посевных площадей в кантоне на 21,8%, резко увеличилось поголовье скота и т.д. Значение районирования заключалось прежде всего в том, что оно способствовало изжитию национальной розни.[52]
Важнейшим историческим событием в жизни кыргызского народа было образование 1 февраля 1926 г. Кыргызской АССР. Это был новый этап в развитии национальной государственности несмотря на то, что суверенитет республики был . конечно, ограниченным и, в основном, носил формальный характер. Профессор Т. С. Ожукеева, исследовавшая развитие национальной государственности Кыргызстана, писала: «Национальный суверенитет как основа государственного суверенитета, как полновластие наций в её реаль ной возможности решать вопросы, касающиеся её государственноправов ой организации, взаимоотношений с другими нациями, развития всех стор он национальной жизни, были только декларированы».[53]
Большое внимание уделялось культурному строительству. В 1920 г. был созван съезд акынов и началась подготовка к записи эпоса «Манас» и других народных сказаний кыргызов и казахов. Были созданы условия для творче ства старшего поколения кыргызских акынов, созданы уездные отделы нар одного образования, открывались школы, культурнопросветительные уч реждения. Повсеместно велась борьба с неграмотностью, широко развернул ась работа по подготовке педагогических кадр ов. Уже в 1927/28 учебном году функционировали 543 школы, в том числе первой ступени – 504 (из них 322 кыргызских), повышенного типа – 26 и детских домов – 13. Развивалось профессиональное образование.[54] В 1926 г. была создана Кыргызская музыкальнодраматическая студия, сыгравшая большую роль в становлении теат рального искусства. Определённые сдвиги произошли в области экономики.
Итак, в течении первого десятилетия после установления Советской вла сти были достигнуты определённые успехи в решении национального вопроса. Проанализировав многочисленные источники, можно сказать, что к 1926 году были ликвидированы основные причины межнациональных конфлик тов и вражды. В основном исчезли межнациональные трения, началось медл енное, но последовательное становление дружественных отношений и сотрудничество всех наций и народностей. Примером становления дружествен ных отношений между кыргызским и русским населением стало вступление в кыргызский союз «Кошчи» русских крестьян. Так, в январе 1922г. в Пиш пекском уезде в этот союз вступило 300 русских крестьян.[55]
В 1918–1927гг. были проведены важные мероприятия по ликвидации ос татков колониализма, межнациональной розни, уравнению в правах русског о и кыргызского населения, вовлечению последнего в государственное управление и многое другое, что имело большое значение для возвращения и устройства кыргызских и других беженцев.
Разумеется, в первые годы Советской власти сказывались еще остаточ ные явления прошлого, мешавшие урегулированию межнациональных от ношений, пережитки национальной отчужденности и былого недоверия, порожденные колониальной политикой царизма. Вот почему, подводя ито ги решения национального вопроса, секретарь Средазбюро ЦК ВКП/б/ Зеленский, выступивший на 2ой кыргызской партийной конференции, сказал: «Мы разрешили национальный вопрос только вчерне. Нашу работу по национальному вопросу пока что можно назвать плотницкой; мы создал и здание, мы построили это здание очень хорошо, но в этом здании еще очень много углов, о которые можно ушибиться…»[56]
В достижении определенных успехов в урегулировании межнациональных отношений и в решении проблемы беженцев важное значение имело проведение аграрных преобразований и уравнение в земле – и водоп ользовании коренного и русского населения, о чем речь пойдет ниже.
[1] Такие полярные точки зрения в оценке Октябрьского переворота 1917г. нашли отражен ие в книге «Кыргызы и Кыргызстан. Опыт нового исторического осмысления» Биш кек, 1999.
[2] Декреты Советской власти. Т.1, М., 1957, с.114.
[3] Власть Советов, 1918, №27, с.11.
[4] Архив общественнополитической документации Республики Узбекистан дальнейшем – АОПД), ф.60, оп.1, д.750, л.13.
[5] АлмаАтинский областной архив общественнополитической документации дальнейшем – АОАОПД), ф.666, оп.1, д.1171, л.8.
[6] Там же.
[7] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии. Фрунзе, 1966, с.278.
[8] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.), д.6, л.46. 2 Заря свободы, 1918, 15 марта. 3 АОГА, ф.340, оп.1, д.17, л.44 4 Там же, л.44.
[9] Формирование и развитие киргизской социалистической нации. Фрунзе, 1957, с.97.
[10] См.: Бегалиев С. Басмачество: новый взгляд; Курманов З. Этапы становления государственности в Кыргызстане. / Кыргызы и Кыргызстан. Опыт нового исторического осмысления. Бишкек, 1994, с.139–140, 154. В этих статьях приведены конкретные факты, как под различными предлогами не допускалась реализация права народов Средней Азии на создание национальной автономии.
[11] РЦХИДНИ, ф.17, оп.1, д.407, л.35.
[12] АОАПД, ф.666, оп.1, д.28, л.600.
[13] АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.785, л.48.
[14] Как отмечает Т.Рыскулов, многие даже видные европейские работники тогда недооце нивали роль коренного населения. Так, Тоболин в полемике договорился до того, что не нужно спасать кыргызов и казахов от голода, всё равно, мол, они не выживут, а лучше эти средства ассигновать на поддержку фронтов. «Конечно, с таким в корне неправиль ным и вредным взглядом, – писал Т.Рыскулов, – нужно было бороться и пришлось выступ ать против товарищей, которые являлись заслуженными руководителями Октябрьского переворота в Туркестане»/Рыскулов Т.Революция и коренное население Туркестана. – Ташкент, 1925, с.12.
[15] Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925, с.24.
[16] Малабаев Дж. М. Революционные комитеты Киргизии (1918– 1923 гг.) Фрунзе, 1985, с.45.
[17] Грошев И. И. Сущность национальной политики КПСС.М., 1982. с.45.
[18] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.190, л.123.
[19] ЦГА Республики Узбекистан, ф.36, оп.1, д.143, л.38.
[20] Ланда Л.М. Создание Народного комиссариата по национальным делам Туркестанской АССР и его деятельность в 1918–1919гг. /Из истории Советского Узбекистана. Сб. статей, вып.9, Ташкент, 1956, с.977.
[21] Там же, с.96.
[22] АОГА, ф.489, оп.1, д.155, л.6
[23] ЦГА Республики Узбекистан, ф.34, оп.1, д.387, л.18.
[24] Там же, ф.17, оп.7, д.7, л.5.
[25] ЦГА Республики Казахстан, ф.370, оп.1, д.11, л.2.
[26] Будянский Д.М. Деятельность специальных советских органов по осуществлению ле нинской национальной политики в Киргизии (1918–
[27] гг.)/Известия Академии наук Киргизской ССР, 1982, №5, с.71, 75.
[28] АОГА, ф.370, оп.1, д.11, л.116, 118.
[29] АОГА, ф.489, оп.1, д.223, л.94.
[30] Кацура Е. И. Борьба КПСС за создание основ национальной государственности кир гизского народа. Фрунзе, 1957, с.15.
[31] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.192.
[32] АОГА, ф.489, оп.1, д.25, л.168–169.
[33] АОГА, ф.370, оп.1, д.11, л.110.
[34] РЦХИДНИ. ф.17, оп.6, д.119, л.4
[35] История Киргизской ССР, т.3, Фрунзе, 1986, с.233.
[36] АОПД Кыргызскай Республики, ф.14, оп.14, д.7, л.39.
[37] ЦГА Республики Казахстан, ф.109, оп.1, д.15, л.173.
[38] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.6, л.44.
[39] РЦХИДНИ, ф.122, оп.1, д.13, л.52–53; д.131, л.35–36.
[40] История Киргизской ССР, т.З, Фрунзе, 1986, с.217.
[41] АОАОПД, ф.666, оп.1, д.1171, л.12.
[42] М. В. Фрунзе на фронтах гражданской войны. Сб. документов, М., 1941, с.310.
[43] ЦГА Республики Казахстан, ф.109, оп.1, д.8, л.124–125.
[44] Там же, л.148. 3 Там же.
[45] Там же
[46] ЦГА Республики Казахстан, ф.109, оп.1, д.8, л.151
[47] Там же, л.12, 38
[48] Между прочим, на заседании Пишпекской партийной организации 11 июня 1920г. от мечалось понимание общности национальных интересов независимо от классовой прин адлежности. Так, в тезисах, принятых указанным заседанием по национальному воп росу подчеркивалось, что до революции коренное население было угнетено царизмом: «В одинаковой мере были политически бесправны, подвергались давлению и репресси ям манап и бедняк. Интересы манапа и бедняка в отношении сохранения национальной самобытности и освобождения от гнёта царских генералов, чиновников и прочих держ иморд одни и те же. Путь их был один».
В то же время в документе снова подчеркивалось, что интересы баев, манапов и беднот ы после установления Советской власти разошлись, и необходимо «защищать не всю нацию, а только киргизскую бедноту».
(АОАОПД, ф.666, оп.1, д.28, л.9.)
[49] Будянский Д.М. Указ. статья, с.78–80.
[50] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.277, л.20
[51] История Киргизской ССР, т.3, Фрунзе, 1986, с.322.
[52] Правда Востока, 1927, 27 июля.
[53] Ожукеева Т.С., ХХ век: Возрождение национальной государственности в Кыргызстане. Бишкек, 1993, с.29.
[54] История Киргизской ССР, т.3, Фрунзе, 1986, с.444.
[55] Батманова Н. И. Создание предпосылок социалистического переустройства сельского хозяйства в Киргизии. Фрунзе, 1974, с.28.
[56] Стенографический отчет второй киргизской областной партийной конференции (1–5 ноября 1925г.), с.1.
2. Урегулирование аграрных отношений, уравнение в пра вах земле- и водопользования русского и коренного населения – важная предпосылка решения проблемы возвращения и устройства беженцев
Земельные отношения в Туркестане к периоду установления Советс кой власти были довольно запутанными и несправедливыми, что мешало установлению дружественных отношений между населением края. Наркомнац Туркреспублики в отчете за 1918 г. отмечал: «Во многих случаях согнанные со своих родных мест киргизы целыми аулами оставались без земли, без садов, без крова. Конечно, при таком положении ни о каком мирном сожительстве обиженных киргизов и новых пришельцев не могл о быть и речи. Вражда всё время подогревалась и стремлением пересел енцев эксплуатировать впавших в бедственное положение киргизов».[1] Неравноправие в распределении земли, пастбищ и воды служило одной из причин противоречий между переселенцами и коренным населением. Об этом, например, свидетельствовали события в Пржевальском уезде в 1920 г., когда в споре изза земли дело дошло до убийства. Как справедл иво отмечено в одном из документов «яблоком раздора между нацио нальностями и группами является землица».[2] Следовательно, чтобы до биться урегулирования межнациональных отношений требовалось урав нять в правах земле – и водопользования русское и других инонациональностей крестьянство и, конечно же, возвратить захваченные у коренного населения земли, вернуть беженцев на свои старые места. Уже в первые месяцы после победы Советской власти были предпри няты важные меры для решения земельного вопроса и ликвидации последствий колониальной политики царизма. 3 (16) января 1918 г. Совнарком Туркестанского края принял решение аннулировать переселенческие организации, служившие орудием прове дения колониальной политики в крае, были ликвидированы также зе мельные комитеты.[3]
Второй Всероссийский съезд Советов принял Декрет о земле, согласно которому все помещичьи земли конфисковывались, ликвидировалась част ная собственность на землю, она объявлялась государственной собствен ностью. Земля по этому декрету передавалась тем, кто трудился на ней на принципах уравнительного землепользования. Однако ликвидация частной собственности в условиях Кыргызстана имела еще одно значение, кото рое заключалось в том, что колонизаторы, захватившие землю у кыргызов, казахов, уже не могли считать её своей собственностью. А это в дальн ейшем вело к ликвидации колонизаторского землевладения. Однако его реализация в Кыргызстане растянулась на многие годы.
Как отмечалось на 2ой сессии Семиреченского областного земельного комитета в феврале 1918 г., в Пишпекском уезде ряд кыргызских волостей «фактически пребывает без земли».[4] По решению Совнаркома Туркестан ского края от 6 декабря 1917г в крае, в том числе в Кыргызстане, для проведения в жизнь Декрета о земле организуются земельноводные ком итеты. К середине сентября в Пишпекском уезде, например, уже функ ционировало 26 земельноводных комитетов[5], которое проводили национ ализацию земли, распределяли земли, пастбища, инвентарь и воду меж ду крестьянами. По неполным данным, в 1918 г. в Северном Кыргызстан е было экспроприировано у хозяйств крупных промышленников и ку лаков более 5 тыс. десятин земли.[6] Образованный в процессе конфискац ии земельный фонд использовался для наделения безземельных дыйкан и крестьян землёй, а также для землеустройства возвращающихся из Китая беженцев. В Пржевальском уезде в 1919 г. было наделено землёй 15300 хозяйств, однако 500 хозяйств осталось без посевов, так как не имели сельхозинвентаря.[7]
Конфискация земли проводилась и в южной части Кыргызстана. Од нако в первые годы Советской власти она коснулось только крупных землепользователей из числа русских и узбеков, кыргызских же феодалов конфискация не затронула.[8] Земельноводные отделы, засоренные колонизаторскими элементами, не везде принимали достаточные меры по лик видации засилья таких элементов и наделения местного населения зем лёй. Массовые просьбы кочевников о наделении их землёй и организа ции оседлых селений не выполнялись под надуманным предлогом отсутствия техников, землеустроителей.[9] Однако наделение землёй крестьян разных национальностей всё же проводилось. Принимались меры по подъёму сельского хозяйства. Уже 17 мая 1918 г. был издан «Декрет СНК РСФСР об ассигновании 50 миллионов рублей на оросительные работы в Туркестане и об организации этих работ», которым, в частности, предусм атривалось проведение ирригационных работ в Чуйской долине и на юге Кыргызстана. 27 августа того же года СНК РСФСР направил откры тое письмо начальнику Управления работ по орошению долины реки Чу, находившемуся в Пишпеке, в котором предусматривались организацион ные и другие меры помощи данной организации в выполнении ею ирриг ационных работ. Развитие орошения, урегулирование водопользования между русским и коренным населением, проводившееся в первые годы отношений.
Большой вред урегулированию аграрных и национальных отношений причиняли продолжавшиеся в 1918–1920 гг. захваты колонизаторскими элементами кыргызских земель и скота. Этому способствовали пробравшиеся в советские органы бывшие колонизаторы, бывшие уголовники продолжавшие насилие над кыргызским населением. Как указывалось в докладной записке делегатов Пишпекского уезда председателю ТуркЦИКа «отобрание земли, садов, скота, денег, лошадей было делом обычным, хозяевакиргизы душевно страдали, но ни слова не говорили. Неравенство существует до сих пор. Киргиз обижали, оскорбляли кулаки».[10]
В связи с этим принимались экстренные меры по защите коренного населения, возвращению ему захваченных колонизаторами земель уравнению в правах земле – и водопользования крестьян всех национальностей. Так, по ходатайству Семиреченского областного комиссариата по регулированию русскотуземных отношений Семиреченский облисполком 31 мая 1918 г. принял постановление о выселении казаков самовольно захвативших в 1916– 1917 гг. кыргызские и дунганские земли и имущество в Пржевальском уезде и о возвращении захваченного бывшим владельцам.[11]
Решительная борьба велась также с колонизаторскими элементами, которые под видом возмещения убытков от восстания 1916 г. продолжали захватывать у кыргызов землю, скот и другое имущество. В тех случаях, когда кулакиколонизаторы пытались попрежнему заниматься грабежом и насилием, местные Советы решительно пресекали такие действия. Ярким примером этого является принятые Пишпекским Сов депом меры против казаков станицы Кегетинской Пишпекского уезда. После отказа казаков вернуть скот, Совдеп направил военный отряд, который вернул пострадавшим скот, а виновные были наказаны.[12] В связи с грабежами и насилиями, которые чинили колонизаторские элементы, последние привлекались к уголовной ответственности.[13]
Деятельность Пржевальского уездного земельного отдела в 1918–1919 гг. была направлена на возвращение захваченных кыргызских земель, на уравнение в землепользовании русского и кыргызского крестьянства. Как отмечалось в докладной записке Пржевальского подотдела обобществления сельского хозяйства о работе за 1919 г., «…благодаря усилиям уездного отдела земледелия все граждане были удовлетворены, землёй и водой более или менее равномерно, не только русская, но кыргызская часть населения провела в этом году большие посевы». Это не означало, что работа по уравнению крестьян и дыйкан в правах землепользования завершена. Земельный вопрос еще требовал его решения.[14]
В одной из статей, опубликованных в газете, отмечалось: «Земельный вопрос, служивший прямым поводом восстания 1916 г., не решен; наоборот, он ещё более обострён и в настоящий момент является двигателем недоверчивого и враждебного отношения киргизов к европейскому населению».[15]
30 октября 1919 г. Семиреченский областной отдел земледелия издал приказ, запрещавший захваты кыргызских и казахских земель, как и зе мель трудового населения всех национальностей. Такое положение объяснялось тем, что кыргызскоказахское население Семиречья в 1919 г., как отмечалось в материалах Турккомиссии, осталось почти без земли.
Около 90% пахотной земли находилось в руках кулаков, а кыргызы вынуждены были селиться в горных местностях.[16] В документе указывалась, что «всякий самовольный захват земли будет считаться непризнанием Советской власти и виновные будут привлечены к ответственности…».[17]
Благодаря вмешательству советских органов коренному населению Беловодского участка были возвращены 600 голов скота и 10 тысяч рублей, захваченныx кулаками. Однако аграрные преобразования в тот пер иод еще не затрагивали глубоко колонизаторов, баев и манапов, в руках которых попрежнему оставалось много земли и пастбищ. Неравномерное распределение земли было источником межнациональных трений. Об этом правдиво отмечалось в прессе тех лет. «Старый антагонизм киргизов к русским… ни на минуту не прекращается потому, что раны и язвы царского прошлого не извенчались, так как кулаки в действительности возобновляют их, а истинно советская жизнь, от которой они ждут помощи, еще не пришла. Земельный вопрос, служивший прямым поводом восстания 1916 г., не решен, наоборот, он еще больше обострён»,[18] это служило обострению межнациональных отношений. Сильное обострение земельных и межнациональных отношений в 1920г. наблюдалось в Пржевальском уезде изза бесчинств колонизаторских элементов. В связи с этим Турккомиссия и ТуркЦИК направили теле грамму руководству уезда, в которой указывалось, что главной задачей является ликвидация межнациональной розни.[19]
Несмотря на все принимаемые меры, колониальное наследие в земельн ых отношениях в Северном Кыргызстане еще сохранялось долгое время. Особенную остроту приобрёл земельный вопрос в крае, когда значитель ная часть беженцев вернулась на родину. Советская власть сделала немало для их хозяйственного устройства, возвращения захваченного у них иму щества, обеспечения беженцев скотом, инвентарём, продовольствием и одеждой. Однако положение беженцев, как и всего коренного населения, оставалось крайне тяжелым. Колонизаторские элементы, как уже отмечал ось, всячески сопротивлялись возвращению земли, награбленного ими скота и имущества. В некоторых случаях имели место даже новые захваты земель, хотя Советская власть принимала решительные меры для ликвида ции последствий колонизаторской политики царизма в земельных отношен иях. Значительную работу в этом направлении проводила Турккомиссия. В декабре 1919 г. она совместно с другими обсудила вопрос о положении в Семиреченской области. В принятом решении подчеркивалась «необходи мость искоренения колонизаторства в земельном вопросе и ослабления мощи кулачества».[20] Эта задача была далее конкретизирована в совместном решении Турккомиссии, Малого Совнаркома и Президиума ТуркЦИКа от 8 мая 1920 г. по киргизскому (кыргызскоказахскому) вопросу, в котором приз навалась ударной задача ликвидации кулацкого засилья в Семиречье в зе мельном, правовом и других вопросах, а также принимались меры по нап равлению землеустроительных групп для проведения аграрной политик и, в первую очередь для возвращения земли, захваченной у кыргызов, ка захов, дунган после восстания 1916 г. и недопущению притеснений их в дальнейшем.2
IХ съезд Советов Туркестанской республики/19–25сентября 1920г./ уделил особое внимание аграрному вопросу. Снова подтвердив, что зем ля является государственной собственностью, съезд указал, что пересел енческое крестьянство уравнивается в правах на землю и воду с коренным населением, а «все излишки земель, за оставлением переселенцам наделов по трудовой норме, отбираются и поступают под землеустройство, в первую очередь коренного населения, которое возвращается к прежним местам жительства и обеспечивается пастбищами, скотопротонными дорогами, ему оказывается содействие в оседании».[21] Съезд принял следующее решение: 1) В целях пресечения захватнических тенденций все русские поселения, созданные колонизацией, должны быть уравнены в правах на пользование землей и водой с коренным населением. 2) Все излишки земли, оставленные переселенцами после надела по трудо вой норме, отбираются и поступают под землеустройство в первую очер едь для коренного населения.
3)Коренное население, подвергшееся гонению царского правительства за восстание, возвращается к прежнему своему местожительству и обеспеч ивается наделом в первую очередь на землях, захваченных самовольно русскими переселенцами во время событий 1916–1918гг. и на землях, под лежащих отобранию у переселенцев.[22] Таким образом, были разработаны детальные мероприятия по проведению аграрных преобразований, по уравн ению коренного и переселенческого населения в правах землепользова ния. Обращает на себя внимание тот факт, что в решениях съезда намеча лось вернуть беженцев на свои старые места жительства и обеспечить их наделом в первую очередь на землях, захваченных самовольно переселен цами в период восстания 1916 г., а такие подлежащих изъятию у них, если они имели излишки земли сверх трудовой нормы.
Возвращение захваченной у кыргызов земли занимало важное место в аграрной политике советской власти в Кыргызстане. В решениях IХ съезда Советов Туркреспублики и в других документах по аграрному вопросу была утверждена программа уравнения местного и переселенческого крестьян ства в правах на землю и воду. Семиреченский облвоенревком и облвоенсовет в телеграмме от 3 ноября 1920 г. советским уездным органам Пишпека, Нарына, Пржевальска и других городов дал указание руководствоваться решениями краевого съезда Советов и вести беспощадную борьбу со всяк ими проявлениями колонизаторства и национализма. Принимать меры для улучшения положения и обслуживания коренного населения.[23]
Исключительно важную роль в урегулировании аграрных и межнациональных отношений сыграл краевой съезд кыргызскоказахской бедноты, проходивший в январе 1921 г. в г. АулиеАта, который подчеркнул необходимость ликвидации остатков колониализма, уравнения в правах земле и водопользования переселенческого и местного крестьянства, урегулирова ния межнациональных отношений. Съезд признал «насущным требовани ем момента решительную и беспощадную борьбу с кулацкоэксплуататорским элементом…» и, подчеркнул, что «без возврата кыргызских (кыргызских и казахскихД.Б.) земель, захваченных переселенцами, без советского землеустройства кыргызской бедноты, улучшения положения закабалён ного киргизского трудового народа быть не может».[24] Съезд бедноты выс казался за быстрейшее проведение земельноводной реформы, возвращен ие всех самовольно захваченных колонизаторами у кыргызов и казахов земель, изъятия излишков земли у тех, кто имел её сверхтрудовой нормы.[25] Земельные отношения в тот период в Кыргызстане оставались обострен ными и несправедливыми. В результате захвата колонизаторскими эле ментами земель коренного населения, несмотря на принимаемые Советс кой властью меры по их возвращению. Создалась объективная необходим ость проведения земельноводной реформы.
29 июня 1920 г. ЦК РКП/б/ принял постановление «Об основных задачах РКП/б/ в Туркестане», предусматривавшее уравнение в землепользовании русского и коренного населения и ликвидацию колонизаторского засилья.
- февраля 1921 г. Семиреченский облревком, руководствуясь решением кыр гызскоказахского съезда бедноты, состоявшегося в январе того же года, издал прик аз, обязывавший всех самовольцев возвратить кыргызскому, казахскому, дунганс кому и уйгурскому населению имущество и инвентарь, захваченные у него при царизме. Одновременно облревком издал приказ, согласно которому коренному населению возвращались все захваченные и отчужденные в 1916–1920 гг. земли. В целях создания нормальных условий для развития кочевых скотоводческих хо зяйств облревком предложил восстановить все кочевые дороги.[26]
- февраля 1921 г. Семиреченский облревком издал приказ о проведении земельноводной реформы. Возвращение земли коренному населению предусматривалось в порядке передачи ему излишков землепользования переселенческих сёл и станиц. Предлагалось также возвратить земли, отмеже ванные переселенческим управлением, но не заселенные, путём ликвида ции заимок, хуторов и посёлков, возникших после подавления восстания 1916 г. Крестьян из селений указанного типа предлагалось вернуть на старые ме ста жительства, разрешить им взять с собой живой и мёртвый инвентарь в пределах трудовой нормы. Остальное имущество изымалось по твёрдым ценам и передавалось в фонд помощи беженцам, возвратившимся из Китая. Согласно приказу, местные Советы и ревкомы обязывались провести конф искацию крупных кулацких хозяйств, а кулаков выселить за пределы област и.[27] Принятый до перехода к новой экономической политике приказ от 4 февраля 1921 г., имевший большое значение в ликвидации колониального наследия, как правильно отметил членкорреспондент Академии наук Республики Казахстан Г. Ф. Дахшлейгер «в ряде своих положений еще нёс на себе отпечаток эпохи военного коммунизма, а отдельные пункты его были сформулированы недостаточно ясно. Неудачным оказалось употреблённое в приказе понятие «захватчики», которое могло быть отнесено чуть ли не ко всему переселенческому крестьянству… Всё это сказалось на проведении реформы, дало повод для ошибок и перегибов».[28]
Директивы о проведении реформы предусматривали также урегулирование водопользования, русское и коренное население получили одинаковые права на пользование водой для орошения. В первую очередь реформа дол жна была проводиться в районах, подвергшихся ранее усиленной царской колонизации. К таким районам относились Пишпекский, Пржевальский, Верненский уезды Семиреченской области, АулиеАтинский, Чимкентский и Таш кентский уезды СырДарьинской области, ДжалалАбад ский и Мархаматский районы Ферганской области.
В Кыргызстане реформа должна была охв атить Чуйскую, Таласскую, ИссыкКульскую и Кочкорскую долины, Базар Курганский, ДжалалАбадский и частично Узгенский районы.[29] Уже в конц е 1920 г. начались подготовительные работы к реформе. В ней участвовали сотни и тысячи батраков, бедняков и середняков, а также землемеры, техни ки и другие специалисты. 5 февраля 1921 г. ЦИК Туркестанской республики призвал крестьян и дыйкан к активному участию в земельноводной рефор ме и заявил об обязательном возвращении кыргызскому населению самовольно захваченных у него земель.[30] В 1921 г. из пределов Туркестанской респ ублики, в основном из ударных районов проведения реформы, было высел ено более 1000 человек бывших царских прислужниковжандармов, охранн иков, полицейских, кулаков и др.[31] Это были именно те царские прислужни ки, которые проводили колонизаторскую политику, всячески препятствовал и возвращению беженцев и захваченных земель коренного населения. Выс елению подлежали посёлки с кулацкоколонизаторскими элементами в Пржевальском, Пишпекском и Лепсинском уездах.
В апреле 1921 г. во всём Каракольском уезде в основном завершилось выселение самовольцев. Из 13 посёлков, возникших на захваченных у кыргызов землях, и трёх ликвидированных старожильческих селений было переселено 963 хозяйства, куда вселили 1578 кыргызских семей, обеспечив их жилыми и надворными постройками.
В Нарынском уезде, выселенных самовольцев селили в один посёлок, в результате чего высвободилось около 15 тыс. десятин земли, предусмот ренной для устройства кыргызов.[32] На севере Кыргызстана в 1922 г. продолжалось выселение из поселков крестьян, препятствовавших нормальному земле – и водопользованию коренного населения.
Высвободившиеся земли передавались кыргызской бедноте. В Базар Курганском районе было дополнительно упразднено 9 кулацких хуторов, а прежде занимаемые ими 1099 дес. земли переданы в фонд землеустройс тва. В Ошском уезде в 1921–1922 гг. несмотря на выступления басмачей, было землеустроено 500 дыйкан.
В результате земельноводной реформы 1921–1922 гг. в фонд землеустройства (от упразднения самовольческих посёлков, хуторов и заимок, выселения крупных кулацких хозяйств, изъятия излишков переселенческих наделов) поступило более 198 тыс. дес. удобной земли. В этот фонд было также перед ано более 200 тыс. дес. свободных госу дарственных пахотных земель, сено косов и пастбищ. Полученные в ходе реформы земли и пастбища получили 5970 безземельных и бедняцких хозяйств, было землеустроено около 11 тыс. хозяйств кочевников и полукочевников. Только в Пишпекском и Пржевальском уездах образовалось более 50 кыргызских оседлых селений.[33] Реформа разрешила и вопрос о восстановлении жизненно важных для кочевниковживотноводов скотопрогонных дорог.
Реформа стала важным социальноэкономическим мероприятием, которое способствовало уравнению в землепользовании и водопользовании русского и коренного населения, создавало базу для возвращения и устройства на старых местах кыргызских, казахских и дунганских беженцев, перехода кочевников на оседлость. Она способствовала укреплению добрых отношений между русски ми крестьянами и кыргызскими дыйканами. Секретарь Союза «Кошчи» Семиреченской области Джандосов, выступая на третьем областном съезде союза 8 июля 1923 г. проходившем в Пишпеке, и оценивая итоги земельноводной реф ормы 1921–1922 гг. сказал: «… результаты работ, которые здесь проводили, нач иная с 1921 г., налицо в деле равенства трудящихся всех народов, в деле раскрепощения кыргызов и казахов (Д.Б.), в деле национального самоопределения тру дящихся масс… уже сейчас никто не скажет, что на территории Джетысуйской об ласти не было проведено равенства между русским крестьянством и кыргызским крестьянством».[34]
Однако в проведении реформы были и недостатки: она проводилась чрезвычайно ударными темпами и методами, что приводило к несправедливому ущем лению отдельных крестьян. Но в дальнейшем эти недостатки были устранены.
В период проведения этой реформы осуществлялся комплекс землеуст роительных работ, которые продолжались и в дальнейшем. 10 мая 1923 г. ВЦИК утвердил «Положение о землеустройстве в кочевых и полу кочевых районах Туркестанской Автономной Советской Социалистическ ой Республики».[35] Согласно этому документу землеустроительная работа должна была проводиться за счет государства, иметь сплошной и обяза тельный характер и охватить все кочевые и полукочевые районы, за ис ключением оседлоземледельческих, в которых население получило земель ные наделы по земельной реформе 1921–1922 гг. В районах, намеченных к землеустройству, было явное неравенство в землепользовании между по сёлками и аилами, в которых проживало русское, кыргызское и дунганское население. В результате землеустроительной работы ставилась цель лик видировать неравенство в землепользовании и водопользовании, устранить чересполосицу, вклинивание, дальноземелье, неправильность очертания границ земельных участков и т.д. Наделение землёй и пастбищами прово дилось по земельным нормам, которые устанавливались, исходя из при родных условий и потребностей хозяйств; землеустраиваемым хозяйствам выделялся долгосрочный государственный кредит скотом и сельхозинвентарём, выдавались семенные ссуды и давались другие льготы.[36]
В связи с национальногосударственным размежеванием Средней Азии, когда полукочевые районы отошли в состав Киргизстана и Казахстана, возн ик вопрос о дальнейшем продолжении работ по межселенному землеустройству. Было решено проводить такие работы специально учрежденным государственным аппаратом в районах, вошедших в состав Киргизской автономной области и Казахстана. В декабре 1924 г. была образована Особая комиссия ВЦИК по землеустройству южных губерний Казахстана и Кыр гызской автономной области «Особкомзем».[37] Эта комиссия должна была обследовать природные и топографические условия Кыргызстана и Казах стана, организовать и проводить сплошное межселенное землеустройство и регулирование водопользования как за счет госбюджета, так и землеустраиваемого населения. Резуль таты осуществленной в Кыргызстане реформ ы позволили наделить землей 91814 хозяйств, сгруппировав их в 590 земельных обществ на общей площади 2869567 га.[38]
Государство оказывало землеустраиваемым хозяйствам различную помощь: выдавало кредиты, отпускало стройматериалы, семена. В результате землеустройства земледельческие русские и кыргызские хозяйства были полностью выравнены в плане землепользования.
Таким образом земельноводная реформа 1921–1922 гг. и государственн ое землеустройство, проведенное в 1923–1926 гг., имели решающее знач ение в решении сложнейшей проблемы наделения землёй и устройстве возвращавшихся из Китая беженцев. Осуществленные Советской властью целенаправленные мероприятия позволили ликвидировать остатки колониализма, урегулировать межнациональные, аграрные отношения, что явл ялось необходимым условием решения проблемы возвращения и уст ройства беженцевкыргызов, казахов и дунган. Только установив равно правие народов в земельном вопросе, ликвидировав колониальное наслед ие прошлого, урегулировав межнациональные отношения можно было решить сложную и трудную проблему беженцев. В этом направлении была проделана очень большая работа. В результате земельноводной реформы 1921–1922 гг. в земельный фонд поступило около 200 тыс. дес. земли, мно го инвентаря и скота, отобранных у колонизаторских элементов. А из этог о фонда землёй и инвентарём наделялись и возвращавшиеся на родину беженцы. Важное значение для преодоления сопротивления колонизатор ов имела высылка из районов земельноводной реформы более 1000 цар ских прислужников и других колонизаторских элементов, являвшихся пря мыми проводниками царской колониальной политики. Ликвидация колон иального прошлого, урегулирование межнациональных отношений, уравн ение в правах земле – и водопользования русского и коренного населения способствовали становлению и развитию дружественных отношений, дов ерия между ними, что активизировало помощь представителей других наций беженцам. Однако нельзя не отметить тех недостатков и перегибов, которые были допущены при их проведении: середняков зачисляли в кулак и и у них противозаконно изымали земли, в отдельных местах в так назыв аемые «захватчики» огульно зачислялись все русские.
Среди некоторых шовинистически настроенных работников проявля лась тенденция к пересмотру итогов земельноводной реформы 1921–1922 гг. особенно в связи с новой экономической политикой. Немало отрицатель ных моментов было и при проведении национальной политики. Советс кая власть прибегала к силовым методам и в области национальных отношений. Ради так называемых «интересов социализма» она пренебрег ала национальными интересами народов. Не до конца и непоследовательн о проводила национальную политику, которую сама же декларировала. Исходя, например, из тезиса, что при решении вопроса о самоопределении наций следует прежде всего руководствоваться интересами рабочего класс а, социализма, Советская власть фактически не предоставила им права на самоопределение. Образованные советские автономии носили формальный, ограниченный характер, хотя сыграли определённую роль в консолидации народов, в развитии их экономики и культуры. ЦК КПСС и Союзное пра вительство фактически решали все кардинальные вопросы развития всех автономных и союзных республик. Последние насильственно удерживал ись в составе СССР. Классовый подход к явлениям общества постепенно занял господствующее положение и в сфере национальной жизни, что тормозило развитие национального самосознания. Выдвигая на передний план классовый признак, недостаточно учитывались общечеловеческие ценности, национальные особенности народов Средней Азии, их стремле ние к свободному и независимому развитию. Поэтому людей, которые хотя бы в малейшей степени пытались говорить об учете какихто национальных интересов относили к разряду националистов и подвергали репрес сиям. Как пишут авторы введения к сборнику «Тридцать седьмой год в Кирги зии» «…трагедия состояла в том, что национализмом тогда называлось любое проявление консолидирующего самосознания, любой протест прот ив его унижения и игнорирования национальных интересов так или ина че затрагивающий унитаристски централизованную систему…». [39]
Медленно и непоследовательно проводилась коренизация госаппарата и выдвижение на руководящую работу представителей коренного населе ния, а также перевод делопроизводства на кыргызский язык. К 1 мая 1925 г. среди 2950 сотрудников аппарата областного и местного значения кыргызов было всего 319.[40] Конечно, это объяснялось и острым дефицитом гра мотных людей и другими объективными причинами. Председатель правит ельства Киргизской АО Ю. Абдрахманов в письме к Сталину в мае 1925 г. указывал: «…киргизы вплоть до национальногосударственного размеже вания Средней Азии не имели на своём родном языке, не говоря уже о книг ах и учебниках, даже газеты, 95 процентов населения безграмотны. Среди них нет ни одного человека с высшим образованием…».[41] По данным пере писи 1926 г. среди 510 тысяч кыргызов, проживавших в Кыргызстане, гра мотных было 18999, или 3,7%.[42] Это отнюдь не умаляет того, что за первые 10 лет Советской власти были достигнуты определенные успехи в разви тии культуры, просвещения, в решении национального и аграрного вопро сов, что способствовало решению сложной и трудной проблемы возвраще ния и устройства беженцев.
[1] ЦГА Российской Федерации, ф.1318, оп.1, д.627, л.24.
[2] АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.685, л.56
[3] Подготовка и проведение Великой Октябрьской социалистической революции в Узбекистане. Сб. документов, Ташкент, 1947, с.245; АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны, с.78.
[4] АОГА, ф.136, оп.1, д.13, л.113–114.
[5] ЦГА Кыргызской Республики, ф.353, оп.1, д.8, л.11–13;д.4, л.62–63.
[6] Ильясов С. Первые шаги по решению земельного вопроса в Киргизии/Юбилейная научная сессия Академии наук Киргизской ССР, Фрунзе, 1938, с.65–66.
[7] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.21, л.127 об.
[8] Шерстобитов В. П. Новая экономическая политика в Киргизии.
Фрунзе, 1964, с.78.
[9] АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.685, л.51об.
[10] РЦХИДНИ. ф.122, оп.1, д.114, л.83.
[11] Там же.
[12] АОГА, ф.489, оп.1, д.33а, л.32–24.
[13] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.103об.
[14] ЦГА Республики Узбекистан, ф.136, оп.1, д.21, л.129
[15] Шельнец Ш. Спасайте киргизскую бедноту Семиречья/Известия (Ташкент), 1919, 2ноября.
[16] РЦХИДНИ, ф.122, оп.1, д.88, л.3.
[17] АОГА, ф.136, оп.1, д.11, л.45.
[18] Известия (Ташкент), 1919, 2 декабря.
[19] АОПД Кыргызской Республики, ф.14, д.7, л.39
[20] РЦХИДНИ, ф.122, оп.1, д.25, л.27 2 АОГА, ф.350, оп.1, д.104, л.41.
[21] Съезды Советов СССР, союзных, автономных советских социалистических республик в документах. 1917–1936гг., т.1, М., 1959, с.433
[22] Там же
[23] АОГА, ф.350, оп.1, д.47, л.156
[24] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, ч.1, с.137
[25] Образование и деятельность Коммунистической партии Туркестана. Летопись событий. Ташкент, 1966, с.232–233
[26] РЦХИДНИ, ф.17, оп.13, д.1167, л.68–69
[27] ЦГА Кыргызской Республики, ф.327, оп.1, д.40, л.123–124; Известия (Ташкент), 1921, 12 февраля
[28] Дахшлейгер Г. Ф. Социальноэкономические преобразования в ауле и деревне Казах стана. АлмаАта, 1965, с.139
[29] История Киргизской ССР, т.3, Фрунзе, 1986, с.260
[30] РЦХИДНИ. ф.61, оп.1, д.37, л.1–3
[31] Там же, д.82, л.1–3
[32] История Киргизской ССР, т.3. Фрунзе, 1986, с.262–263
[33] Там же, с.286, 288
[34] ЦГА Республики Узбекистан, ф.44, оп.1, д.57, л.57
[35] Сборник документов по земельному законодательству СССР и РСФСР. М., 1954, с.185–188.
[36] Шерстобитов В. П. В. И. Ленин и крестьянство Советского Востока. Фрунзе, 1969, с.310.
[37] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.132, л.1.
[38] Ильясов Д.Социалистическое землеустройство в Киргизии. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата истор. наук. Фрунзе, 1983, с.16
[39] Тридцать седьмой год в Киргизии. Фрунзе, 1991, с.194.
[40] Джунушалиев Дж., Семёнов И. Е. Верный сын народа. Введение к книге «Абдрахманов Ю. 1916. Дневники. Письма к Сталину», с.62.
[41] Тридцать седьмой год в Киргизии. С.194.
[42] Джунушалиев Дж., Семёнов И. Е. Указ. введение к книге: Абдрахманов Ю. 1916 г. Дневники. Письма к Сталину, с.63
Г Л А В А 4
РЕШАЮЩИЙ ЭТАП ВОЗВРАЩЕНИЯ И УСТРОЙСТВА БЕЖЕНЦЕВ В СОВЕТСКИЙ ПЕРИОД. ОКОНЧАТЕЛЬНОЕ РЕШЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ БЕЖЕНЦЕВ (1918–1927 гг.)
В результате колониальной политики царизма, жестокого подавления восстания 1916 г. кыргызский народ оказался на грани вымирания. Часть кыргызов, после восстания, скрывавшиеся в горах и других укромных ме стах, чувствовали себя изгоями общества, лишенными элементарных прав, и влачили нищенское существование. Другая часть кыргызского нар ода, спасаясь от царских карателей и колонизаторских элементов, вы нуждена была бежать в соседний Китай, чтобы спасти свою жизнь. Поло жение беженцев на чужбине было катастрофическим.[1] Начавшееся после Февральской революции 1917 г. возвращение беженцев ввиду негативной политики Временного правительства фактически приостановилось, а кол онизаторские элементы продолжали насильничать и не допускали бежен цев на свои старые места жительства. Так уж случилось, что, несмотря на провал социального эксперимента по строительству социализма, проводившегося с помощью жестокого насилия и принуждения, именно Советской власти удалось спасти кыргызский народ от вымирания и в конечном счёт е решить проблему беженцев. Это являлось не только одной из особенно стей осуществления национальной политики в республике, но важнейш им условием консолидации кыргызского народа.
Установление Советской власти вселило в несчастных беженцев, находившихся в тяжелом положении на чужбине, новую надежду на спасение и скорое возвращение на Родину. Как только установилась Советская власть, представители беженцевкыргызов стали обращаться к ней с просьбами о помощи. Однако, декларировав равноправие наций, ликвидацию сословий, свободу слова, неприкосновенность жилища, право на землю Советская власть не смогла надежно гарантировать претворения хороших законов в жизнь. Так, представители кыргызских беженцев Бакагинской, Курткамергенской и КунгейАксуйкой волостей Пржевальского уезда Токтобай Толегенов, Байбосун Кашкаратов и Ахун Талканбаев в своём прошении от 17 марта 1918 г. рассказали, что переселившись из Китая, они также подвергал ись насилию и грабежам со стороны казаков Джаланашской станицы «…вследствии чего мы, беженцы, в числе 207 кибиток, принуждены были со своими голыми, босыми, голодными, полуживыми и бесприютными семействами переселиться в горы на местности «ТауЧилик» Чиликской волости Джаркентского уезда, отстающую от названной станицы в 70 верстах».[2]
Наступила весна, но беженцы, лишенные земли, семян, сельхозинвентаря не имели возможности приступить к севу. Они просили уладить отно шения с крестьянами, принять меры к ограждению их от грабежей и насил ия. Своё горестное прошение беженцы заключили следующими словами: «Если при существующей желанной нами, бессильными, твёрдой советс кой власти мы не достигнем выполнения на деле нашей сказанной просьбы, к которой мы имеем обратиться нравственное и юридическое право, то пусть о нашем бесконечном и нечеловеческом страдании будут знать единственный Бог и бесстрастный историк»2, т.е., будущие поколе ния. Подобные заявления от беженцев, находившихся в Китае, поступали ив 1918–1921 гг. Так, в заявлении доверенного беженцев Каламетдина Шабданова указывалось: «Мы надеемся, что Советская власть услышит голос нас исстрадавшихся в невольном изгнании, выведет нас из создавшегося невозможного положения и даст нам возможность снова вернуться к стар ым насиженным местам».[3] Это заявление беженцы передали члену Фер ганского облисполкома И.Т. Хохлову, находившемуся в Китае с целью озна комления с положением беженцев, которые просили об их тяжелом поло жении довести до сведения ЦИК Туркреспублики и подтвердить, что все они могут вернуться на старые места, где им будет гарантирована полная безопасность от насилия колонизаторских элементов, оказана материальн ая помощь как для возвращения на Родину, восстановления их хозяйств, так и выкупа проданных детей. Беженцы также просили ТуркЦИК вступ ить в переговоры с китайскими властями о выкупе детей и о беспрепят ственном возвращении в Кыргызстан.[4] Беженцы Пишпекского и Пржеваль ского уездов, находившиеся на чужбине, писали: «В 1916 г. от жестокос тей администрации Николая мы, бросая свои дома и инвентарь, бежали в Китай из Семиреченской области, Пишпекского и Пржевальского уездов. Около 300000 душ поместились в окрестностях китайских городов УчТурфан, Аксу, Кашгар… Мы, жители вышеупомянутых местностей, прож или все свои средства до самой копейки и, в конце концов, остались в критическом положении и пришлось даже продавать своих жен и детей китайцам. В настоящее время слыхали, что в России создалась власть, лозунг которой гласит – спасение всем угнетённых народам мира, а в свете нет народов, угнетённее как мы. Мы убедительно просим от власти свободы принять всякие меры о возвращении нас на родину… нами было продано китайцам около 30000 человек».[5] Детей продавали за лошадь, за 3–5 пудов пшеницы, за 20–35 юаней. Порой китайские крепостники силой отбирали девушек.[6] Находясь в таком критическом положении, кыргызские и казахск ие беженцы в большинстве случаев вынуждены были еще и отдавать посл еднее, что у них было, китайским чиновникам, чтобы остаться в Китае, так как боялись расправы со стороны колонизаторских элементов Семиречья.[7]
О чрезвычайно тяжелом положении беженцев сообщалось также в докладной записке председателя комиссии, командированной в Китай для оказ ания помощи беженцам, от 3 мая 1918г., в которой отмечалось, что кроме угрозы голодной смерти среди беженцев стали распространяться на почве недоедания эпидемия сыпного тифа, цинга и другие болезни.[8]
Несмотря на все трудности, Советская власть с первых месяцев своего существования осуществила ряд мероприятий по возвращению и устрой ству беженцев: официально объявила о прекращении преследования учас тников восстания 1916 г., устранении недоверия и национальной вражды между кыргызами, русскими и представителями других национальностей. Так, на заседании Семиреченского военревкома 7 марта 1918 г. была оглаш ена телеграмма из Петрограда от комиссара по делам мусульман при Совнаркоме РСФСР с просьбой «сообщить, какие меры… принимались и будут приниматься Советом» для ликвидации гонений на кыргызов и каз ахов в связи с восстанием в 1916 г. В ответ на запрос была направлена телеграмма о том, что организован Военревком, который и принимает все зависящие от него меры к предотвращению гонений в Семиреченской об ласти.[9] Одновременно было решено широко оповестить кыргызское и ка захское население области о том «… что впредь не будет угнетения и что трудовой народ без различия наций должен слиться в одно ядро и идти рука об руку».4 Несмотря на многие недостатки и ошибки, Советская власть проводила национальную политику, направленную на раскрепощение наро дов, установление равноправных и справедливых межнациональных отно шений, хотя затем, особенно в период сталинизма, она становилась всё более и более реакционной.
Обращение новой власти к беженцам с призывом вернуться на Родину произвело на них огромное впечатление. Вот как пишет об этом Д . Фурман ов в своей документальной повести «Мятеж»: «Вдруг к ним, в стан изну рённых, безнадёжных, вымирающих, – … примчалась весть удивительная, почти невероятная. – Киргизыстрадальцы, мученики и жертвы царского прои звола, возвращайтесь в родное Семиречье, к своим кишлакам, к забытым, любимым, тысячу раз оплаканным предгорьям тяньшаньских перевалов! Семиречье свободно. Там ждут вас ваши братья. Там всё поновому. И не дадут теперь насильникам чинить над вами произвол, жестокую расправу. Идите на старые гнёзда, живите новой, свободной жизнью… Идите – там ждут вас, там обещана помощь… Скорей же, скорей! И как только эта чу десная, неожиданная, почти сказочная весть коснулась киргизских полей, они рванулись с голодных пустынь на запад, к родным краям… И потянулись тощие, голодные обозы с голодными, полумёртвыми людьми…».[10] Для оказания помощи беженцамкыргызам, казахам и дунганам, возвращавшим ся из Китая, были открыты бесплатные питательные и медицинские пунк ты, а на границе – приёмные пункты. Государство выделило денежные сред ства, продовольствие, одежду для возвращенцев. Заботу о беженцах прояв ляли уездные исполкомы советов, комиссариаты но урегулированию русскотуземных отношений, отделы (комиссариаты) но национальным делам при уездных исполкомах и другие учреждения.
В связи с неурожаем и потерей скота, недосевом, первой мировой вой ной в Туркестане в 1918 году разразился голод, который в первую очередь коснулся возвращенцев. Голодных, больных, разутых беженцев нужно было в полном смысле слова спасать от гибели. Уже в июне 1918 г. Нарынский уездный съезд Советов обсудил вопрос о возвращении беженцев и об обес печении их хлебом. В частности, были приняты меры для ускоренной пе ревозки зерна со станции Тюлькубас. Например, с помощью Кочкорской волостной комиссии по устройству беженцев нуждавшемуся населению волости было распределено 300 голов крупного рогатого скота, свыше 1000 пудов хлеба, около 100 юрт.[11] В борьбе с голодом народы Средней Азии, в том числе и Кыргызстана, получали помощь из Центральной России. Из Москвы прибывали эшелоны с продовольствием и промтоварами, которые распределялись среди населения, в первую очередь среди беженцев. Так, в мартеапреле 1918 г. в Туркестан прибыло из Центральной России 464 ваг она муки и зерна, а в Западной Сибири было заготовлено еще свыше двух тысяч вагонов хлеба.[12]
Летом 1918 г. из продовольственных фондов РСФСР было выделено для Туркестана 100 вагонов пшеницы и 15 вагонов ячменя. Такая непосредствен ная продовольственная и иная помощь поступала и в дальнейшем. Это по могло спасти десятки тысяч людей от неминуемой смерти.
После установления Советской власти начался новый решающий этап возвращения и устройства беженцевкыргызов, казахов и дунган на Родину. В 1918 г. Пишпекский Совет народных депутатов принял специальное постановление о том, что беженцыкыргызы могут вернуться на свои земли и заняться мирным трудом, а тем, кто нуждался, была оказана материальная помощь и выделены земельные участки.[13]
В северных районах Кыргызстана, где особенно голодали возвратившиес я из Китая беженцы, первейшей задачей являлось спасение их от голодной смерти. Пишпекский, Пржевальский, Нарынский Советы народных депута тов, Семиреченский областной комиссариат по урегулированию русскоту земных отношений и другие проводили активную работу по организации питательных пунктов, где находили пищу сотни и тысячи беженцевкыргы зов, казахов и других.[14] Они привлекали к этой работе и широкие массы. В связи с тем, что в районе Токмака скопилось большое количество голодающ их беженцев, которых необходимо было обеспечить продовольствием Се миреченский областной совнарком направил туда своего представителя Токаша Бокина. 14 марта 1918 г. он провёл собрание кыргызского и казахского населения, на котором было принято решение реквизировать скот у баев и манапов и организовать добровольную сдачу скота населением в пользу го лодающих с условием, что малосостоятельным гражданам скот будет впос ледствии возвращен за счет изъят ого у баев поголовья. Собрание также решило провес ти сбор хлеба среди всего населения для помощи голодающим. Каждая волость обязывалась устроить питательные пункты и оказать пом ощь беженцам в их устройстве на старые места жительства, а также продо вольствием, рабочим скотом и инвентарём.[15] Таким образом, в конце марта 1918 г. развернулась работа по организации питательных пунктов и снабжен ию продовольствием голодающих кыргызов Токмакского участка Пишпекского уезда. Наряду с организацией питательных пунктов создавались прию ты для голодающих беспризорных детей.
В марте 1918 г. в Пишпеке был открыт приют для 300 кыргызских детей. В постановлении Пишпекского уездного Совета народных депутатов по этому поводу говорилось: «Немедленно организовать для киргизских и вообще мусульманских детей приют, чтобы спасти от гибели нацию, сред ства на приют взыскать с состоятельных мусульман».[16]
8 апреля того же года Совнарком Семиреченской области заслушал доклад комиссара по регулированию русскотуземных отношений области Т. Бокина, командированного в Токмакский участок, о работе по спасению голодающих кыргызов. Он сообщил, что последние находятся в нищенском положении и что приняты меры по их устройству по волостям с обеспече нием на местах продовольствием, землёй и скотом. Были приняты меры по устройству кыргызов Атекинской, Сарыбагышевской и других волостей и оказана им материальная помощь. Каждая волость должна была получить от состоятельных кыргызов безвозмездно скот и открыть питательные пункты, а в случае сопротивления предлагалось его реквизировать. От малосо стоятельных граждан скот принимался с обязательством возвратить его впоследствии.[17] В мае 1918 г. Семиреченский облисполком, обсудив вопрос о положении в области и, в частности, о положении беженцев, принял реше ние об оказании им широкой помощи и об обеспечении голодающих прод овольствием.[18] 29 октября 1918 г. он принял решение об отпуске 100 ты сяч рублей Токмакскому уезду на создание питательного пункта для беж енцев. 6 ноября 1918 г. Совет народных депутатов Пишпекского уезда принял решение об открытии питательного пункта. Часть расходов на его содержание предлагалось взыскать с байманапских хозяйств. В конце де кабря Пишпекский Совет народных депутатов снова осуществил конкретн ые меры по оказанию помощи возвращенцам.[19] Одним из источников обесп ечения беженцев и другого населения всем необходимым было обложе ние кулаков, баев, манапов налогами.[20]
Советская власть одновременно наметила и осуществила действенные меры к прекращению насилий колонизаторских элементов над коренным населением. В Пишпекский уезд с этой целью направлялись военные отря ды, принимались меры против колонизаторских элементов, насильничав ших и грабивших коренное население.[21]
Важное значение имела организация комиссий по делам беженцев, занимавшихся их возвращением и устройством. На оказание помощи бежен цам выделялись необходимые средства. Это означало, что работа по воз вращению и устройству беженцев стала носить организованный, последо вательный характер, что, конечно, не исключало в отдельных случаях стих ийного возвращения беженцев.
Решение проблемы беженцев стало делом государственной важности. Возвращение и устройство десятков тысяч людей было довольно трудной задачей. Все земли, имущество беженцев были захвачены колонизаторск ими элементами, которые и слышать не хотели о возвращении беженцев на свои прежние места. Более того, пользуясь сложившимся положением в связи с гражданской войной, колонизаторы еще продолжали бесчинствов ать, грабили коренное население. Они встречали беженцев с чувством оз лобления и мести, всячески сопротивлялись мероприятиям органов власти по их возвращению и устройству.[22] Измученные и истощенные беженцыкыргызы «возбуждали целый ряд ходатайств о водворении их на свои волостные земли».[23] Характеризуя реакционную роль колонизаторских элем ентов, Д. А. Фурманов, являвшийся уполномоченным РВС Туркфронта в Семиречье, писал: «Как сословие, господствующее в Семиречье, …захва тив во время восстания 1916 г. земли скрывшихся в горы и Китай, крестьяне (кулацкоколонизаторские элементы – Д.Б.) возмущены, с одной стороны, необходимостью передачи захваченных земель, возвращающимся киргиз ам и с другой – общей политикой советского строительства, которая декре тами и распоряжением умаляет их кулацкие аппетиты и не дает им возм ожность продолжать старую эксплуататорскую линию поведения по отн ошению к мусульманскому населению. Вследствие этого кулаккрестьянин, которого затронули, готов с оружием в руках отстаивать то, что счита ет своей собственностью, хотя бы она досталась ему не совсем честным захватным путем».[24] В то же время простые крестьяне стремились к устан овлению добрых отношений с коренным населением. Если с колониза торскими элементами вопрос решался в административном порядке, то значительно труднее складывалось положение с простыми русскими кре стьянами, которые, не имея земли, иногда селились на землях, оставлен ных беженцами. В этих случаях проводилась разъяснительная работа, кре стьяне добровольно возвращали землю, а им выделялись земельные уча стки в других местах.
Некоторые из находившихся в безвыходном положении в Китае беженцы, попадали в кабалу к крупным землевладельцам, ростовщикам, торговц ам, так что их возвращение было связано с погашением долговых обязат ельств, уплатить которые они не были в состоянии. Китайские чиновник и, ростовщики и другие, пользуясь безвыходным положением беженцев, не имевших возможности вернуть долги, получив в их лице дешевую рабоч ую силу, которую они беззастенчиво эксплуатировали, всячески препятствовали возвращению этих людей на Родину.[25]
Нужно учесть также и то, что в стране в связи с гражданской войной было довольно сложное внутриполитическое положение. В этих условиях решать проблему беженцев, впрочем, как и другие, было очень трудно. Беженцы возвращались в Семиречье без всяких средств к существованию, голодные и раздетые.[26] Комиссии по возвращению беженцев проводили сбор одежды, обуви, кошм, скота, продовольствия среди населения для обеспеч ения ими возвращенцев. В Пишпеке, Пржевальске, Кольцовке, Нарыне, Токмаке, местностях Каркаре, Тон, Кутемалды были открыты питательные и медицинские пункты.[27] Всего в Семиреченской области было создано 24 питательных пункта.[28] В селениях Тон, Кочкорка, Нарын, Кутемалды, Ат Баши были открыты пункты по приему беженцев.5 В кампании по оказан ию им помощи участвовал и Кыргызский общественный комитет, находивш ийся в Пишпеке. В мае 1918 г. он проводил сбор пожертвований в фонд помощи беженцам, рассылал в волости подписные листы с призывом об оказании им помощи.[29] В подписном листе говорилось: «Возвращающиеся из Кульджинского и Чугучакского районов кыргызы, бежавшие туда после прошлогодних беспорядков, находятся в ужасном положении, умрут от гол ода, лишились детей, скота, юрт, домашней утвари. Если не помогут им добрые люди, положение их плачевное и им угрожает полная гибель. При нимая это во внимание, Семиреченский областной киргизский съезд по становил открыть подписку на сбор пожертвований на нужды этих несчас тных людей. Помогите, граждане, кто чем может. Пожертвования просят направить в Семиреченский областной комитет в г. Верном».[30]
В процессе сбора средств в фонд помощи беженцам были допущены некоторые ошибки. Так, для проведения этой работы в некоторые волости были назначены бывшие царские прислужники, которых население не люб ило. Вот почему население Чумышевской, Калгутинской и других волостей не доверяло таким сборщикам и ничего не дало в фонд помощи бежен цам.[31] Для спасения голодающих, было реквизировано в Пржевальском уез де у зажиточного населения 9000 голов скота и бесплатно роздано наибол ее нуждавшимся кыргызам для продовольственного обеспечения, а также для их хозяйств. Кроме того, наиболее бедным кыргызским дыйканам и русским крестьянам было распределено около 1000 баранов и более 100 голов крупного рогатого скота для ведения хозяйства. Значительную часть этого скота получили и беженцы.[32]
С установлением Советской власти в Китай, как уже отмечалось, направл ялись комиссии для ознакомления с положением беженцев и оказания им помощи в возвращении на Родину. Так, уже в апреле 1918 г. Семиреченский военревком направил в Китай комиссию для установления торговых отноше ний также возвращения беженцев.[33] Спустя 3 месяца после установления нов ой власти в Пржевальском уезде оттуда в Китай направляется уполномоченн ый по оказанию помощи беженцам в их возвращении в родные места.[34]
В 1919 г. из Пржевальска в Китай снова была направлена комиссия, в которую вошли Кендырбаев, Чимжиев и другие. Она посетила Учтурфан и провела большую работу по возвращению беженцев.[35] Только в течение лета 1918 г. в Кыргызстан возвратились тысячи кыргызов Кенсуйской, КунгейАксуйской, Курментинской, Тюпской, 3ападноДжетыогузской и Барскаунской волостей. Им в том же году было возвращено 80 тыс. десятин земли.[36]
Уездные комиссии по устройству беженцев (укомбежи) проводили большую работу по возвращению и устройству возвращенцев. Они посылали свои х представителей в Китай, знакомились с положением беженцев, вели переговоры с китайскими властями, учет кыргызов, оказывали им материальную помощь. Большую помощь беженцам предоставляли центральные и местные органы власти, спасавшие их от голода и вымирания.
Для этой цели Советское правительство отпустило 63000 рублей в зол отом исчислении.[37] Когда, например, в Семиреченский облсовнарком пос тупило заявление от возвратившихся беженцев Сарыбагышевской и дру гих волостей об их устройстве на старых местах в Пржевальском уезде, выдачи семян и оказания продовольственной помощи голодающим, он постановил принять срочные меры для удовлетворения их просьбы.4
Семиреченский областной отдел по национальным делам отмечал, что кыргызы и казахи находятся на грани вымирания т. к. голод, болезни подорвали их здоровье и в связи с чем он просил облздравотдел принять срочные меры.5 В начале февраля 1919 г. Семиреченский областной совет народного хозяйства начал разрабатывать мероприятия по устройству беженц ев из Пишпекского, Токмакского и Пржевальского уездов, поселившихся в Нарынском уезде на свободных землях.[38] Совещание облсовнархоза 10 сентября 1919 г. констатировало, что желание беженцев поселиться на преж них местах может быть удовлетворено только при условии, если они в настоящее время не заняты.[39] Дальнейшим проявлением заботы о возврат ившихся беженцах стало принятие специального постановления Турккомиссии ВЦИК и СНК РСФСР и ТуркЦИКа в ноябре 1919 г. о бесплатном обеспечении хлебом беженцев за счет запасов, изъятых у кулаков и осво бождении их от трудовой повинности.[40]
В ноябре 1919 г. председатель Центральной комиссии по борьбе с голо дом ходатайствовал перед краевым мусульманским бюро об оказании помо щи кыргызским беженцам, находившиеся в тяжелом положении.
«Представленное представителем киргизского населения при китайск ой границе в Краевое бюро и переданное, наконец, в Центральную комис сию по борьбе с голодом прошение ясно характеризует несчастное положе ние киргизского населения, которое, испытывая те же бедствия, очевидно не удовлетворилось продажей своего достояния, распродает своих детей в Ки тае».[41] Центральная комиссия по борьбе с голодом предложила Краевомув мусульманскому бюро войти с ходатайством в ЦИК Туркреспублики о немедленной организации комиссии по возвращению и устройству беженцев, отпуске из кредитов республики 96 млн. рублей на нужды беженцев.5 Надо отметить, что это обращение Центральной комиссии по борьбе с голодом не осталось без внимания правительства Туркреспублики и других, что активизировало работу по возвращению и устройству беженцев.
В ноябре 1919 г. Президиум ЦИК Туркреспублики принял постановлен ие о выделении 90 млн. рублей для возвращения и устройства беженцев, т.е. фактически той суммы, о которой ходатайствовала Центральная комиссия по борьбе с голодом.[42]
24 января 1920 г. Семиреченский облревком объявил всем органам влас ти, что все беженцы могут беспрепятственно возвращаться из Китая,[43] а спустя три дня кыргызские и казахские делегаты Всетуркестанского съезда Советов от Семиречья обратились с заявлением в Президиум ТуркЦИКа, в котором выдвинули ряд мер по решению вопроса о беженцах. Они отмети ли, что несмотря на принятые органами власти меры, коренное население Семиречья все еще продолжало угнетаться и подвергалось гонению со сто роны колонизаторских элементов, продолжавших держать в своих руках его земли и имущество.[44] Делегаты съезда просили возвратить на Родину оставшихся на чужбине, в том числе 4000 проданных беженцев, изыскав для этого средства, создать в каждой волости комиссию из двух человек и направить в Китай, чтобы получить информацию о попавших в кабалу людях. Кроме того, они просили возвратить беженцам их земли и имущес тво, вернуть их на старые места СырДарьинской, Ферганской областях и других местах, а также обезоружить колонизаторские элементы и для за щиты беженцев выделить военные части.4 Почти все эти предложения дел егатов съезда были приняты к реализации и постепенно проводились в жизнь. Об этом свидетельствует, например, приказ правительства Туркес танской республики от 3 февраля 1920 года о ликвидации последствий ко лониальной политики царизма и о возвращении и устройстве беженцев – кыргызов и казахов на их прежнее местожительство. Этот документ настолько важен, что нельзя не привести выдержку из него. «Считать первейшей обязанностью рабочекрестьянского правительства принять все меры к устранению вредных для киргизского народа последствий хищнической колониальной политики царского правительства, заключающейся в систематическом и беспощадном обезземеливании кыргызского народа с целью передачи исконных кыргызских земель его поработителямэксплуататорам и достижения подобными варварскими средствами полного исчезновения кыргызской национальности, а в особенности гибельных последствий кро вавого и жестокого подавления царской администрацией народного вос стания кыргызов против насилия, …повлекшего за собой бегство кыргызов в пределы Китая, где многие из них не только были вынуждены продать весь свой жалкий скарб, но и отдать в рабство китайцам своих жен и де тей…» [45]
В связи с этим ТуркЦИК приказал провести в Семиреченской области следующее:
Принять все меры для свободного возвращения всех беженцев из Кит ая на свои старые места жительства, где они могли бы свободно пользоваться своими землями и усадьбами;
Всеми имеющимися в распоряжении правительства средствами прекратить в корне всякие действия, направленные на продолжение прежних насилий над кыргызским и казахским населением, особенно над возвращающимися на свои места беженцами.[46]
Для проведения работы по возвращению и устройству беженцев Семиреченской области 2 февраля 1920 г. по решению ЦИК Туркестанской АССР была образована Особая комиссия ТуркЦИКа по устройству беженцев Семиреченской области. Таким образом, если раньше не было специального руководящего и координирующего органа по возвращению и устройству беженцев, а работа проводилась волостными, уездными исполкомами, облисполкомом и другим организациями и учреждениями, то в начале 1920 г. он был учрежден. Создание Особой комиссии ТуркЦИКа по устройству беженцев было обусловлено той обстановкой, которая сложилась в Семир ечье после восстания 1916 г. и продолжалась в первые годы Советской власти: колонизаторским насилием, грабежами коренного населения, со противлением колонизаторов мероприятиям власти по возвращению и уст ройству беженцев, их гибелью от голода и болезней и т.д. Именно с целью оказания практической помощи и координации всей работы по возвращению и устройству беженцев и защиты их интересов была создана эта ко миссия, а на местах уездные комиссии.
Создание Особой комиссии по делам беженцев как органа ТуркЦИКа свидетельствовало, что правительство республики еще больше усилило помощь беженцам и приняло более кардинальные меры по их возвраще нию и устройству. Насколько большое внимание придавалось работе по решению проблемы беженцев видно из того, что некоторых членов этой комиссии возвратили из армии и освободили от военной службы.[47] Прези диум ТуркЦИКа предложил комиссару земледелия, Центральному совету народного хозяйства, комиссару продовольствия снабдить комиссию сельхозинвентарем, продовольствием, одеждой для оказания помощи беженцам.
ЦИК Туркреспублики обязал все ревкомы и исполкомы, а также воен ные власти оказывать Особой комиссии самое широкое содействие и при влекать лиц, сопротивлявшихся выполнению стоящих перед ней задач, к суду ревтрибунала.[48]
Для установления полного контакта с органами местной власти, председатель Особой комиссии был введен в состав Семиреченского облревкома, а председатели уездных комиссий – в угоревкомы.
Особая комиссия ТуркЦИКа должна была вести через отдел внешних сношений переговоры с китайскими властями о свободном возвращении беженцев на Родину, выплачивать долговые обязательства беженцев, по скольку это служило препятствием к их возвращению; оказывать им мате риальную помощь деньгами, продовольствием, сельхозинвентарем, строи тельными материалами; устраивать как на прежних местах, так и на учас тках, отводимых местными земотделами; возвращать их земли и имущество; входить с предложениями в местные совнархозы об организации ма стерских и предприятий, необходимых для организации помощи бежен цам, используя для этой цели имевшиеся у комиссии денежные средства и материалы. Кроме того, комиссия должна была производить через органы торговли закупку сельхозинвентаря, предметов домашнего обихода, лоша дей, мануфактуру и т.п.; вести через совнархозы в пределах Семиречья за готовку и распределение среди беженцев зерновых для семенного фонда и стройматериалов для строительства жилищ. Особая комиссия параллель но с работой по устройству беженцев должна была проводить разъяснит ельную работу (беседы, митинги и т.п.) для сплочения людей разных наци ональностей и проводить другие мероприятия.[49]
Комиссии вменялось в обязанность также проводить регистрацию беженцев и выдачу соответствующих регистрационных карточек, являвшихс я до их устройства на место жительства удостоверением личности.
Особая комиссия имела право в случае необходимости создавать подкомиссии и уездные комиссии, кооптируя по согласованию с Семиреченским облревкомом соответствующих лиц. Все требования комиссии, должн ы были немедленно исполняться.[50] Таким образом, на комиссию возлага лись большие задачи, которые всесторонне охватывали все вопросы воз вращения и устройства беженцев. Это позволяет говорить о наличии дет ально спланированной программы решения проблемы беженцев и о том, что она решалась на государственном уровне. Для проведения мероприя тий Особой комиссии были образованы уездные комиссии в Пишпекском, Каракольском, АлмаАтинском, Джаркентском уездах и назначен уполном оченный по устройству беженцев в Нарыне. Функции этих комиссий так же заключались в обследовании экономического положения беженцев, их регистрации, оказании помощи продовольствием, одеждой. Уездные комис сии имели право в случае необходимости создавать волостные комиссии, проводить разъяснительную работу по ликвидации межнационального недоверия и укрепления дружественных отношений между народами. Одним словом, комиссии должны были заниматься возвращением и устройством беженцев, проводя свои мероприятия в контакте с местными органами вла сти.[51]
Важное значение в наделении беженцев землей и в урегулировании меж национальных отношений имел декрет №241 ЦИК Туркестанской АССР от 4 марта 1920 г. «О возвращении земель трудовым дехканам». Согласно декрету, земли, захваченные у кыргызов и казахов и попавшие в пользован ие крестьянпереселенцев, после наделения последних землей по трудо вой норме, поступали в государственный фонд для предоставления в пользов ание нуждающемуся коренному населению. В декрете указывалось, что «земли, конфискованные царским самодержавием, (карательная мера за восс тание в Семиреченской, Ферганской и других областях), подлежат немед ленному возвращению прежним владельцам с оставлением переселенным на них переселенцам установленной трудовой нормы».[52]
Реализации этого декрета способствовало обращение Турккомиссии и ТуркЦИКа в начале марта 1920 г. «Ко всему населению Семиреченской области», в котором содержался призыв покончить со всякими межнациональными спорами и укрепить добрые отношения между народами. В нем указывалось, что Советская власть объявила великодержавношовинистическим и националистическим элементам беспощадную борьбу и что она защищает права коренного населения.[53] В начале 1920 г., несмотря на экономические и другие трудности, правительство выделило для оказания помощи беженцам на приобретение одежды, обуви, на строительство жи лых домов 100 млн. рублей. Тысячам беженцев, возвратившимся в родные места, были выданы денежные пособия. Достаточно сказать, что только в Пишпекском уезде их получило более 250 кыргызских семей.[54]
16 марта 1920г. Туркомиссия и ТуркЦИК обратились к населению с воззванием, в котором сообщалось, что для беженцев в порядке помощи выделено денежное пособие и отведено 40 тыс. десятин земли и 80 тыс. десятин пастбищ, а также возвращены некоторые земли, захваченные коло низаторами во время восстания 1916г. и что беженцы освобождаются от уплаты налогов.[55] В марте 1920 г. в Пишпекский и Пржевальский уезды была направлена Особая комиссия ТуркЦИКа по устройству беженцев.[56] После прибытия в Верный, она опубликовала приказ, в котором предлагала всем гражданам, захватившим земли и постройки кыргызов и казахов, начиная с 1916 г. как самовольно, так и по разрешению не имевших на то право лиц и учреждений, освободить таковые вместе с живым и мертвым инвента рем, который был оставлен беженцами, и посевами, если такие произведен ы, в месячный срок со дня объявления приказа и передать законным вла дельцам.[57] В случае, если в указанный в приказе срок беженцы не возвращ ались на старое место, то теперешние его владельцы могли находиться до их возвращения. Всем беженцамкыргызам, казахам, уйгурам, дунган ам по истечении месячного срока предоставлялось право занять свое пре жнее жилище, земли, летовки и зимовки и потребовать от захватчиков выд ачи им живого инвентаря, ранее им принадлежавшего. Приказ предлагал областному, уездному, волостным земельноводным отделам приступить к установлению нормальных границ землепользования между крестьянами и дыйканами, не допускать злоупотреблений в получении сверх нормы водопользования, самовольного захвата арыков, проведенных кыргызами и казахами и находившихся ранее в их пользовании.[58]
Беженцев, возвратившихся на старое место, необходимо было в первую очередь обеспечить всем необходимым, инвентарем и семенами для посев ов. Спорные вопросы, касающиеся земли и водопользования между рус ским и коренным населением должны были решаться в присутствии пред ставителя Особой комиссии ТуркЦИКа с одинаковым числом представит елей от заинтересованных сторон. Причем, если стороны не приходили к соглашению, то дело передавалось на рассмотрение Особой комиссии Турк ЦИКа. Предлагалось принять все меры к обеспечению бедноты коренног о населения и беженцев продуктами первой необходимости, но беженцы подлежали обеспечению продовольствием в первую очередь. Отделу тру да и социального обеспечения предлагалось принять все меры для материа льного обеспечения и открытия приютов для нетрудоспособных старик ов и детейсирот, оставшихся после поражения восстания 1916 г.[59] Как известно, в силу чрезвычайно тяжелого положения беженцев многие женщин ы и дети были проданы китайским землевладельцам, торговцам… Особая комиссия ТуркЦИКа приняла решение выкупить их за счет государства. Всем советским, военным, общественным учреждениям и организациям предлагалось оказывать всяческое содействие в решении этих задач и удовл етворить в первую очередь нужды беженцев. Выполнение решений о возвращении беженцам их земли и имущества было довольно трудным делом. Вот как об этом рассказывает Д. Фурманов в документальной пове сти «Мятеж»: «… Ведь они там, беженцы – то эти, четыре года провели в ужас ающей нищете, много вымерло из них голодной смертью; какой был скарб – все это прожито или разбито, никуда не пригодно. Они идут сюда изму ченные, изголодавшиеся, нищие в буквальном смысле стова. И что же на ходят? Или черные пепелища сожженных кишлаков, или постройки и земл и, давнымдавно занятые кулаками. Попробуйте теперь этого кулака выб ить с ухваченной им земли. Это – новая война. Это – новое восстание, только уже кулацкое, – на защиту отнятой у кыргызов земли, защиту своих привилегий, своего богатства…».[60] Колонизаторские элементы всячески со противлялись мероприятиям комиссии по устройству беженцев, призыва ли крестьян выступать против её решений, распространяли провокацион ные слухи о якобы готовившейся резне кыргызами русских, выступали на сельских сходах с различными клеветническими заявлениями. Пржевальс кий угорревком и уездный военком вынуждены были 11 февраля 1920 г. издать приказ о привлечении к ответственности за распространение провокационных слухов. В связи с этим Особая комиссия призвала все ревко мы и исполкомы Семиречья вести борьбу против таких провокаторов.[61]
Если кулакипереселенцы противились добровольно возвращать захваченные ими земли и имущество, то совершенно иначе поступали про стые русские крестьяне. Во многих случаях землеустройство беженцев осуществлялось на основе добровольного соглашения между русскими крестьянами и беженцами. Так, в селах Сазановское, Большие Урюкты и других Пржевальского уезда вопрос о землеустройстве решался путем добровольного согласия между трудовыми крестьянами и возвратившимися беженцами.[62] В отдельных районах между ними устанавливались добрососедские отношения. Так, 8 апреля 1920 г. собрание граждан села Атайского Токмакского уезда, обсудив предложение Особой комиссии по устройству безземельных кыргызов Сарбагышевской волости в количестве 57 юртовладельцев, постановило принять их в сельское земельное общество и наделить пахотной землей и усадьбами. Земельный отдел Токмакского уезда издал приказ об образовании восточного селения Подгорное и поселении в нем 1225 беженцевкыргызов.3 Как отмечалось в докладной записке Осо бой комиссии ТуркЦИКа от 25 апреля 1920 г., «само русское население в этом отношении шло навстречу, возвращая немедленно беженцам скот и имущество, захваченные насильственно в 1916г.».4 Русские крестьяне, понимая важность и справедливость решения о возвращении коренному населению захваченных у него земель, имущества, в своем большинстве поддержали его. Они принимали постановления, в которых осуждались колонизаторы, шовинистические элементы и национ альная вражда, порожденные царизмом.[63]
«Мы граждане села Липенского, – говорится, например, в постановлен ии общего собрания жителей села от 24 апреля 1921г., – не поминая старог о прошлого, похоронив корень зла, национальную вражду, идем навстре чу киргизской бедноте, …готовы отдать добровольно, что имеется у нас принадлежащее им», т.е., кыргызам.[64] Такое же решение приняло собрание крестьян села Богатырского 25 марта 1921 г., «Старый монархический строй убивал темнотой трудовой народ, не считаясь с нациями и под давлением жестокого гнета… коренные жители были доведены до полной нищеты. Поэтому, учитывая все это, мы, граждане села Богатырского, постановили: какое есть имущество сдать в свой сельский ревком, а после этого просить уполномоченного от комиссии по устройству беженцев произвести в наш ем селе осмотр».[65] Добровольный возврат имущества беженцев многими крестьянами, стало, как указано Особой комиссией ТуркЦИКА от 31 марта 1920 г., «первым плодами работы нашей комиссии».4
По данным представителя ТуркЦИКа, командированного в мае 1920 г. в Китай, в Кульджинском и Учтурфанском районах имелось 4000 кыргызских семейств, поголовное большинство которых (90%) не могли без помощи государства вернуться на Родину. К середине года увеличился поток возвращенцев из Китая. Они поверили, что спецкомиссии, выделявшие средства на выкуп беженцев из долгового рабства, подтверждали тем самым, что Советская власть понастоящему заинтересована в справедливом решении их проблем.
После поражения восстания 1916 г., с кыргызами и казахами, спасаясь от царских карателей, бежало в Китай более 500 семейств дунган из Пржевальского уезда. Находясь в Китае, беженцыдунгане, также, влачили жал кое существование. Желая скорее возвратиться в родные места, они направ или в 1920 г. в Верный своего представителя Лягира Яншансинова, который рассказал представителям Пржевальской уездной комиссии по устройству беженцев о тяжелом положении его земляков в Китае. Эта комиссия совместно с местными органами власти, руководствуясь декретом ТуркЦ ИКа, приняла решение возвратить дунганам все пахотные земли, усадьбы, клеверники и все дома.[66] Особая комиссия Совнаркома Семиреченской области 11 ноября 1920г., заслушав заявление этих представителей беженцевдунган, подтвердила решение уездной комиссии и решила направить двух дунганских представителей в Китай для ведения агитации за возвращение бежен цев на старые места.
Практическая реализация этого решения была, как отмечалось ранее, свя зана с большими трудностями: открытым и скрытым сопротивлением самовольцев, распространием провокационных слухов, что всех русских решено выселить, искусственным занижением размеров самозахвата, выражением недовольства в отдельных в воинских частях. Так, гарнизон г.Пржевальска, в котором служило много родственников самовольцев, встал на стор ону последних и начал рассылать письменные запросы: на каких, мол, осн ованиях выселяются русские и наделяются землей кыргызы и т.п. На этой почве были случаи насилия над коренным населением.[67] Особая комиссия ТуркЦИКа по устройству беженцев, рассмотрев вопрос о землепользовании на весенний период 1920 г. по Пржевальскому уезду, решила, что прово дить в жизнь немедленно решения о возвращении земель невозможно по техническим причинам, так как началась пахота и та и другая сторона могут остаться без урожая. Выселение самовольцев также не могло быть проведен о немедленно, так как многие из них имели родственников, служивших в армии. Решить этот вопрос на скорую руку было невозможно, поскольку это привело бы к путаницей.[68] В связи с этими трудностями 16 апреля 1920 г. в Пржевальском уезде, например, было установлено временное землепользо вание: все прирезки земель, сделанные после 1916 г. к разным селениям, возвращались кыргызам как прежним владельцам, а земля государственного фонда также предоставлялась в их распоряжение на 1920 г. Жителям самовольческих поселков предоставлялся пятимесячный срок на выселение и передавалось им во временное пользование по 3 дес. земли на человека, а излишки возвращались кыргызскому населению. Все дома, принадлежав шие беженцамдунганам в Пржевальске, должны были немедленно возвращ ены прежним владельцам, однако осуществлялось это весьма медленно, так как колонизаторские элементы оказывали сильное сопротивление. По данным Пржевальской уездной комиссии самовольческими поселками в 12ти местах было захвачено 24 тыс. десятин земли и сделаны прирезки русским поселкам около 10 тыс. десятин из самых лучших поливных земель. Однако, несмотря на различные противодействия решению Особой ком иссии ТуркЦИКа, все же беженцамкыргызам были возвращены все при резки и половина захваченных самовольцами земель, за исключением зе мель, находившихся у самовольческих поселков.[69] Кроме того, в распоряжение кыргызского населения на 1920г. была предоставлена земля запасн ого фонда около 39 тыс. десятин, в основном, пастбища. Таким образом, на июль 1920 г. беженцамкыргызам (в количестве 10267 хозяйств) было возвращено 123879 дес. земли.[70] Оставшись без скота после восстания 1916 г., кыргызы вынуждены были заниматься земледелием и переходить на осед лость.[71]
Однако еще не было достигнуто равноправие в землепользовании. Дальнейшее регулирование земельных отношений проводилось в ходе земельноводной реформы 192!1922гг. Между беженцами и переселенцами часто возникали споры по вопросам, касающимся приказа Особой комиссии о возвращении имущества. Для разрешения таких спорных вопросов, во всех уездах были организованы конфликтные комиссии, в состав которых вход или представители комиссии, угорвоенревкома, военкомата и др.[72]
Особая комиссия ТуркЦИКа по устройству беженцев в 20х числах марта 1920 г. прибыла в Пишпек, избрав его местом своего пребывания. Она проделала большую работу по возвращению и устройству беженцев: образовала две подкомиссии. Одну с районом деятельности, охватывающем Верненский, Джаркентский, Копальский и Лепсинский уезды и китайскую провинцию Кульджу, другую – для работы в Пржевальском, Нарынском и в пределах Китая – в районах Кашгарском, Аксуйском, Учтурфанском. 30 марта 1920 г. была образована подкомиссия для Токмакского района, а такж е действовала отдельная подкомиссия в Пржсвальске.[73] 20 апреля, в связи с тем, что в Пишпекском уезде имелось небольшое количество беженцев, местопребывание Особой комиссии было перенесено из Пишпека в Токмак, в ее состав вошла и Токмакская подкомиссия. Особая комиссия ока зала помощь беженцам кыргызам, проходившим через пишпекский район в другие места. На 547 юрт было выдано 2876000 рублей, в большинстве случаев на каждую семью было выдано по 5 тыс. рублей, 16 семьям – по 10 тыс., четырем – по 8100 рублей. В Токмакском районе на 22 мая 1920 г. насчитывалось около 6000 семейств беженцев, из них оставались неземлеустроенными 600.[74]
Наделение землей беженцев в Токмакском районе проводилось через местный земотдел. Русские крестьяне были уплотнены, случаев их полного выд ворения не было. Причем как беженцам, так и русским крестьянам земли рас пределялись на равных началах по трудовой норме. Беженцы уже в 1920 г. произвели посевы. Денежные пособия выдавались наиболее нуждавшимся. Для возвращения беженцамкыргызам самовольно захваченного у них живого и мертвого инвентаря Токмакской подкомиссией были образованы две врем енные конфликтные комиссии – одна для разрешения конфликтов между кор енным населением, другая – между коренным и русским населением.[75]
Было много случаев добровольного возвращения потерпевшим захваченного инвентаря, минуя конфликтные комиссии. Свои ресурсы для по мощи беженцам Особая комиссия увеличивала и за счет добровольных пожертвований. Так, на начало мая 1920г. поступило от добровольных сбо ров 300000 рублей. Кроме того, дунгане за свой счет произвели посевы пшеницы для беженцевкыргызов. Таким образом, даже в это трудное вре мя проявлялись дружественные отношения и сотрудничество народов.
В Пржевальском районе подкомиссией было принято и устроено око ло 150 семейств, которым было выдано 1587 пудов пшеницы, 80 кусков маты циновок и 46 тыс. рублей. Кроме того, детямсиротам беженцев было вы дано 353500 рублей.[76]
В Токмакском уезде весной 1920 г. русская беднота оказывала «громадную поддержку беженцам хлебом и обеспечением полей для них в эту вес ну». Русские крестьяне собрали и передали кыргызам 1195 плугов, 1037 борон, 816 лошадей, 1000 быков, 471 лопату, 2048 хомутов, 268 плужных ключей, 489 пил, конскую упряжь и многое другое. Русские, узбеки, уйгуры, казахи и кыргызы Пишпекского уезда собрали в фонд помощи кыргызск им беженцам 1500 плугов, 135 серпов, 500 быков, 600 лошадей, 890 верб людов, 145 баранов и много необходимых в быту вещей: ковров, одеял, юрт, кошм.[77] Все это было распределено среди прибывших беженцев. Эти факты свидетельствуют, что, несмотря на все негативные явления, имев шие место в межнациональных отношениях, тенденция, взаимопомощи и сотрудничества между народами с каждым годом укреплялась.
Известный кыргызский писатель Касымалы Баялинов, сам испытавший «счастье» быть беженцем, в своей повести «Трудный переход» рассказал о том, как он, оборванный и голодный, вместе с толпой возвращенцев при шел из чужбины в Нарын. Здесь им сообщили, что в России нет больше Временного правительства и что новая власть поможет бедствующим беженцам. Действительно, в тот же день им бесплатно раздали муку. Гол одные и измученные люди до слез были тронуты этой заботой.
25 мая 1920 г. объединенное заседание Президиума ТуркЦИКа, Совнаркома и Турккомиссии приняло решение Особую комиссию по делам бежен цев ТуркЦИКа ввести в состав Семиреченского облревкома на положении отдела. Председателем этой комиссии назначался один из членов облрев кома. Работа комиссии увязывалась с местными органами власти – ревкомам и, которые должны были сообщить, какое количество беженцев они мог ут принять на подведомственной им территории. Решением этого заседа ния образовывалась комиссия при Совете народных комиссаров из пред ставителей заинтересованных ведомств по оказанию материальной помо щи беженцам в их устройстве.[78] Отделу внешних сношений предлагалось начать переговоры с китайскими властями о положении беженцев и их воз вращении на родину. Комиссии по делам беженцев было ассигновано 50 млн. рублей для оказания помощи беженцам в их возвращении и устрой стве.2 Были назначены уполномоченные Семиреченского областного отде ла по устройству беженцев в Токмакский, Пишпекский уезды – Качкимбаев, в Пржевальский уезд – Муратов, в Нарынский – Нигматулин. По реше нию Совнаркома прибывшие беженцы должны были обеспечиваться хлеб ом в количестве от трёхмесячной до годовой потребности в зависимости от семейного положения и срока необходимого для их устройства на новом месте жительства.[79]
Пишпекский уездный военревком и Особая комиссия по устройству беженцев 15 июля 1920 г. приняли постановление об образовании ряда сель ских исполкомов в составе Токмакской, Быстрореченской, Каракунузской и Загорной волостей для возвратившихся беженцев.[80] Однако, негативную роль в деле возвращения беженцев сыграл Т. Джанузаков, назначенный в 1920 г. уполномоченным Особой комиссии ТуркЦИКа по устройству бежен цев.[81] Он искажал национальную политику, агитировал за изъятие земель у русской бедноты, а не только у кулаков – колонизаторов, захвативших земл и дыйкан, провоцировал национальную рознь.[82] В связи с этим крестьяне даже не могли приступить к севу, так как попавшие под его влияние неко торые дыйкане препятствовали этому. При Джанузакове каждый беженец должен был приходить к нему и просить у него помощь, что могло привест и к злоупотреблениям. В связи с приездом Джанузакова – отмечается в документе, – провокации усилились во всех отношениях».4 Скрывая от бе женцев, что помощь им оказывает государство, Джанузаков представлял эту акцию как благодеяние манапов и лично своё. Выступивший на пленарном заседании ЦК КПТ с докладом Д. А. Фурманов показал, что комиссия, возгл авляемая Джанузаковым в Семиречье, и в частности, в Пишпекском уезде, сознательно сеяла национальную рознь.[83]
В этот трудный период в регион прибыла Особая комиссия ТуркЦИКа по устройству беженцев Семиречья и совместно с местными органами власти провела большую разъяснительную и организаторскую работу, что улучшило межнациональные отношения.6 Из села Беловодское на имя уполномоч енного РВС Туркфронта в Семиречье пришла телеграмма, в которой сод ержалась просьба освободить Джанузакова от должности, так как насе ление его боится, «иначе Джанузаков со своими единомышленниками на делают много для спокойствия населения плохих дел», – говорилось в док ументе.7 Благодаря активной и плодотворной работе указанной комиссии в Пишпекском и АулиеАтинском уездах удалось восстановить добрососедские отношения между русским и кыргызскоказахским населением.[84]
19 июля 1920 года на основе решения СНК Туркестанской республики Отдел по устройству беженцев Семиречья облревкома был реорганизовав Особую комиссию при Совнаркоме Туркестанской республики по устрой ству беженцев Семиреченской области[85], повысился статус этой организации, расширились её возможности по оказанию помощи беженцам.
Проблема беженцев стояла на повестке дня высших органов государственной власти и управления Туркестанской республики. Так, 8 ноября 1920 г. объединённое заседание Турккомиссии, Малого Совнаркома и Пре зидиума ТуркЦИКа приняло решение ассигновать специальные средства в фонд помощи беженцам, попавшим в кабалу в Китае, чтобы они могли расторгнуть кабальные контракты, которые они в силу сложившихся обс тоятельств вынуждены были подписать. Отпускались деньги для заку пок товаров в Китае и выкупа там закабаленных и проданных беженцев. Выделялось также необходимое количество сельхозинвентаря и машин за счет Семиреченской и других областей. Комиссариату продовольствия Туркреспублики было предложено создать семенной фонд для беженцев из расчета 5 пудов на посевщика и выделить для них рабочий скот, получен ный по разверстке. В распоряжение комиссии было выделено 1 млн. 100 тысяч аршин мануфактуры для беженцев, они освобождались от всяких повинностей и разверсток. Учитывая трудности в связи с массовым прито ком в Семиречье кыргызских и казахских беженцев, Совнарком РСФСР выделил 2 млн. аршин мануфактуры.[86]
Особая комиссия по устройству беженцев и уездные комиссии значительное внимание уделяли возвращению беженцевдунган. Направленные в Китай два представителя дунган – Яншансинов и Чижинов, проводили большую работу по возвращению соотечественников.[87] Однако, когда эти представители с семью беженцамидунганами возвращались из Китая, то произошло недоразумение: пограничники задержали их и не отпускали 6 суток, отобрав 6 лошадей. Такое отношение пограничников и негативное поведение некоторых представителей местной власти к беженцам оказало на последних неблагоприятное впечатление, и многие из них стали ошиб очно рассматривать это как продолжение старого дореволюционного произвола. Поэтому многие дунганские беженцы все еще продолжали ос таваться в Китае. Впрочем, некоторые беженцыдунгане будучи не увере ны в возвращении своих земель и имущества, прибыли в Пржевальский уезд одни, оставив пока свои семьи в Китае. Неожиданно Пржевальский уездный отдел земледелия принял решение о том, что возвращать усадь бы, дома только тем беженцамдунганам, которые возвратились с семьями. Всё это разочаровало тех, кто вернулся первым и они стали возвращаться в Китай. Однако 24 июля 1920 г. Пржевальский угорвоенревком издал при каз, о немедленном выполнении требований уездной комиссии по устройс тву беженцев, возвращении домов беженцамкыргызам и дунганам, за иск лючением домов, занятых советскими учреждениями.[88] Это способствов ало тому, что дунганские беженцы постепенно стали снова возвращать ся. В период земельноводной реформы Пржевальская уездная комиссия по проведению реформы решила для 200 семей дунганбеженцев передать 600 десятин земли, бывших в пользовании города Пржевальска и часть земли, занятой казаками, а также незанятые усадьбы. Правда, выселение самовольческих поселков было временно отложено до уборки урожая зерновых.[89] Из 50 тысяч дунганского населения Семиреченской области 20 тысяч были беженцами, возвратившимися из Китая.[90]
Для решения главной целевой задачи: возвращения беженцев из Китая на Родину – в Кыргызстан Особым комиссиям помимо глобальных задач (возврата земли, жилья, имущества, трудоустройства) необходимо было решать ряд побочных проблем: ошибки на пропускном пункте через гран ицу, обеспечение транспортом и пищей на время проезда и т.п. Опыт на капливался в процессе работы, ошибки преодолевались на месте. Так, на пример, 11 ноября 1920 г. Особая комиссия Совнаркома Семиреченской области по устройству беженцев обсудила доклад представителей дунган Пржевальского уезда Айсы Калимова и Лягыр Яншансинова, которые со общали, что решение Особой комиссии о возвращении домов, усадеб и клеверников в селении Мариинском и в г. Пржевальске не выполнено Прже вальским уездногородским военревкомом, в силу чего дунгане остава лись на зиму буквально под открытым небом и вынуждены возвращаться в Китай.[91]
В связи с этим Особая комиссия Совнаркома Туркреспублики, предложила Пржевальскому угорвоенревкому: 1) принять срочные меры к освобож дению домов, усадеб и клеверников в селении Мариинском, насильно захваченных казаками станицы Николаевской, подлежащих возврату прежним владельцамдунганам на основании декрета ТуркЦИКа № 241; 2) освобо дить в г.Пржевальске все дома, принадлежавшие дунганам, которые были проданы коммунальным отделом частным лицам; 3) просить облревком дать распоряжение командиру пограничной части о беспрепятственном проезде дунган, возвращающихся из Китая; 4) привлечь к ответственности одного из работников милиции, распространявшего провокационные слу хи; 5)командировать в пределы Китая пользующихся доверием дунганског о населения двух представителей – Айсы Калимова и Лягыр Яншансинов а, которых ранее уже направлялись для агитработы по возвращению беженцевдунган.2 Эти меры, принятые Особой комиссией по делам бежен цев и Семиреченским облревкомом, способствовали ограждению беженцевдунган от произвола местных чиновников, колонизаторских элемент ов в результате чего усилилось возвращение их в Кыргызстан.3 Мероприятия Советской власти по ликвидации последствий колонизаторской политики царизма и в особенности принятие декрета о водвор ении беженцев на их старые места, с которых они были изгнаны в 1916 1918гг., вызвали взрыв озлобления колонизаторских элементов.[92]
Следствием их недовольства социальноклассовой и национальной политикой Советской власти стал вспыхнувший в июне 1920 г. Верненский мятеж. «Верненский мятеж явление не случайное – писал Д. А. Фурманов, – оно имело глубокие социальноэкономические корни… Это было движение зажиточных крестьянских слоёв против основных принципов Советской власти – движение, к которому примешивались элементы сословной и нац иональной борьбы».[93] Несмотря на сопротивление колонизаторских элементов, коренное население, возвращавшееся на свои прежние места, обесп ечивалось наделами земли в первую очередь за счет участков, самоволь но занятых переселенцами и за счет излишков сверх трудовой нормы, подл ежащих изъятию на основании декрета.[94] Так, для устройства беженцев в Пржевальском уезде приказом Семиреченского облземотдела от 20 сен тября 1920 г. предлагалось организовать землеустроительный отряд.[95] В том же году ТуркЦИК принял решение о том, что пустующие участки земель, занятые и освоенные переселенцами, должны быть им оставлены по тру довой норме, а излишки земель передать безземельным. Самовольно же захваченные земельные участки должны быть немедленно возвращены прежним владельцам. Пржевальской уездной комиссии было выделено 9800 баранов для распределения беженцам, по установленной норме им выдав алось также денежное пособие для переезда, и лес на строительство жи лья. В Пржевальском уезде, куда больше всего возвращалось беженцев, успешно работала уездная комиссия, имевшая своих представителей в соп редельных районах Китая, где оставались беженцы. Она проводила рабо ту по возвращению и устройству беженцев, руководила ликвидацией самовольческих посёлков и справедливым распределением земли между ко ренным и русским населением. В дореволюционный период самовольческими посёлками было захвачено 24 тыс. десятин земли и, кроме того, из са мых лучших поливных земель сделаны прирезки русским посёлкам около 10 тыс. десятин. Все прирезки и половина захваченных самовольцами земель были возвращены дыйканам. Землеустройство возвратившихся беж енцев происходило на основе Положения ТуркЦИКа от 17 ноября 1920 г. «О землепользовании и землеустройстве в Туркестанской республике», в котором предусматривался порядок наделения землей беженцев.
Кыргызскому населению Пржевальского уезда были предоставлены на 1920 г. земли запасного фонда в размере 39 тыс. десятин, в основном пастби ща. Всего к июлю 1920 г. в распоряжении беженцевкыргызов (около 10 тыс. человек) имелось примерно 120 тыс. десятин, из них 40 тыс. десятин пашни. Проводилась большая работа по заготовке и распиловке леса для строительс тва домов возвращающимся беженцам.[96] Только в течении февраля–мая 1920 г. Пржевальский уездный отдел по национальным делам, занимавшийся «главным образом объединением разбросанных по всему уезду после бунта киргизов», организовал 10 кыргызских волостей с волостными исполкомами. В новых волостях насчитывалось до 30 тыс. человек.[97] Несмотря на сопротивление колонизаторских элементов, в 1920 г. беженцам была возвращена зах ваченная у них половина земель, за исключением находившихся в самовольческих посёлках. Пржевальская уездная комиссия по устройству беженцев заготовила лес, собрала необходимые строительные инструменты у населения для сооружения жилищ, организовала столярные, кузнечные и дру гие мастерские для нужд беженцев.[98] В течение 1920 г. эта комиссия выдели ла возвратившимся наиболее нуждавшимся кыргызам деньги в сумме 700000 рублей, 4360 аршин мануфактуры, 1300 кусков маты, 8 тыс. пудов пшеницы, 50 лопат и кетменей. Кроме того, было выдано самым неимущим беженцам 120 лошадей, 140 голов крупного рогатого скота, 5 ослов, 75 баранов.
В начале 1921г. было распределено 25 плугов.[99]
Если с колонизаторами вопрос об освобождении захваченных земель, как отмечалось, решался в оперативном порядке, то с беднотой это нужно было както отрегулировать, представить им взамен другие участки, что значительно осложняло работу по устройству беженцев. Вот почему Токмакская подкомиссия по устройству беженцев, как и другие комиссии, вплоть до 1920 г., устраивали возвращенцев, в основном, на свободных землях на равных началах с русской беднотой.[100]
В трудное время, когда население Туркреспублики испытывало острую нужду в промтоварах, сельхозинвентаре и многом другом, ему пришла по мощь из центральных районов РСФСР. Так, 31 декабря 1920 г. было отправл ено из Ташкента в Семиречье, полученные из Российской Федерации 15 тыс. серпов, 13 тыс. кос, 120 плугов, 100 омачей, 5 жатоксенокосилок, 10 железных борон, 200 тыс. аршин мануфактуры, 200 пудов мыла 100 пудов чая, 50 ящиков спичек. «Всё это только малая часть того, – говорилось в газетном сообщении, – что изготовили и прислали герои труда – рабочие центра, не получив от нас еще ни одного фунта хлеба». По решению ЦИК и СНК Туркреспублики большая часть этой продукции была выделена для оказания помощи беженцам.[101]
Важное значение имело привлечение широкой общественности к оказанию помощи беженцам.[102] С этой целью по инициативе Семиреченского областного военревкома и других организаций в Семиреченской облас ти проводились «недели» и «двухнедельники» сбора добровольных пожер твований в пользу беженцев. 24 мая 1920 г. Семиреченский облвоенревком образовал областную комиссию по проведению «недели», в состав которой вошли представители Особой комиссии ТуркЦИКа по оказанию помощи беженцам и других организаций. Такие же уездные комиссии были обра зованы в городах Пишпеке, Нарыне, Токмаке, Пржевальске, Джаркенте.[103] Неделя проводилась с 1 по7 июня 1920г. и имела большой успех.[104] 29 мая 1920 г. Семиреченский облвоенревком и областная комиссия по проведе нию «Недели помощи беженцам» выступили с обращением «К населению Семиречья». «Теперь эти дети горя и тьмы – наши обездоленные младшие братья, – возвращаются на освобожденные пепелища. Полунагие, без вся ких средств к жизни, пришли они в опустошенные места: всё разрушено, уничтожено. Где же преклонить измученную голову».[105]
«К вам, население Семиречья, к вашему сознанию своих гражданских прав и обязанностей, к вашему сердцу обращается Советская власть в полн ой уверенности, что вы в «Неделю сбора» для разорённых голодающих беженцевмусульман, вашей отзывчивостью докажите на деле свою гражданскую зрелость и заставите замолкнуть гнусную провокацию, пытающуюся возбудить национальную рознь. «Неделя сбора» – неделя усилен ной борьбы с разрухой, борьбы за общую, мирную, с спокойную жизнь, за светлое будущее трудового народа».[106] Семиреченская областная комиссия также выступила с обращением «К служащим советских учреждений», в котором работники учреждений призывались к активному участию в ока зании помощи разоренным и голодным беженцам, возвращающимся в родн ые места. «Пусть каждое учреждение примет постановление об отчисле нии определенного процента от заработка в эту неделю (с 1 по 7е июня 1920 г. включительно), что в общем составит очень существенную поддержку.[107]
В период «недели» проводилась разъяснительная работа, в том числе и печатная, где раскрывалось значение помощи беженцам, реакционная колониальная политика царизма.2
6 июня в городском парке Верного были устроены народное гуляние, лот ерея с целью привлечения населения к оказанию помощи беженцам.3 Только в г. Верном было собрано в помощь беженцам 12 млн. руб. и много продуктов.[108]
Представители разных национальностей оказывали посильную помощь возвратившимся беженцам. В Токмаке уйгуры, дунгане, татары собрали беженцам семена для посева полей. После разъяснительной работы устанавливались добрые отношения между русским и кыргызским населением.[109]
«Недели» и «двухмесячники» оказания помощи беженцам проводились и позднее. Так, с 1 декабря 1923 г. по 1 февраля 1924 г. также проводился двухмесячник, в результате население оказало существенную помощь беженцам.[110]
2 апреля 1924 г. Каракольский уездный исполком обсудил вопрос о про ведении двухнедельника помощи прибывающим из Китая беженцам. Была образована специальная комиссия по его проведению. На митингах и собраниях, организованных комиссиями помощи беженцам, русские крестья не единодушно принимали решения об оказании помощи возвращенцам. В период проведения «недели» простые русские крестьяне для переходив ших на оседлость кыргызских беженцев запахивали и засевали земли, ст роили дома, передавали им во временное пользование сельхозинвентарь, рабочий скот и оказывали иную помощь.
В урегулировании национальных отношений и, в частности, в оказании помощи беженцам важную роль сыграл Д. А. Фурманов, уполномоченный РВС Туркфронта в Семиречье. Являясь одним из большевистских лидеров и проводя работу с классовых позиций так называемого социалистическо го строительства, он, тем не менее, во многих случаях сумел объективно оценить положение и принять правильные решения. Уже на пути в Верн ый, т.е., к месту своей работы, он проводил митинги, собрания, оказывал помощь местным работникам. Так, в Беловодске было проведено собра ние, на котором обсуждались вопросы: о весенней пахоте, о межнациональн ых отношениях, о возвращении беженцев и другие. Эти же вопросы обсуждались в Пишпеке, где группа работников во главе с Д. А. Фурмановым задержалась на несколько дней.[111] При его участии проводилась работа по сбору пожертвований в пользу беженцев. В частности, были проведены концертымитинги, «использованы, как отмечается в документе, все агитац ионные силы, местная печать. Выпущены специальные листовки».[112]
Отдельные шовинистически настроенные работники, относились пассивно к организации помощи беженцам и даже не выполняли распоряжен ий Особой комиссии ТуркЦИКа. В связи с этим 4 мая 1920 г. на заседании Семиреченского облвоенревкома с участием председателя Особой комиссии ТуркЦИКа, уполномоченного Реввоенсовета Д. А. Фурманова, предсе дателя Реввоентрибунала и других было обсуждено создавшееся положе ние и принято решение: «Считая работу комиссии чрезвычайно важной, предписывается в категорической форме всем местным органам власти бе зоговорочно выполнять все указанные требования Особой комиссии Турк ЦИКа, её подкомиссий и уполномоченных согласно имеющихся у них инс трукций. Предлагается всем советским органам власти немедленно прес ечь в корне всякого рода провокации, … каковые сеют вражду между тру дящимися на национальной почве». Все лица, не выполняющие этот при каз, должны были привлекаться к суду.[113]
В тот же день был издан приказ Семиреченского облвоенревкома «О коренной перестройке работы советских учреждений Пишпекского и Пржевальского уездов по устройству беженцевкиргизов». В приказе вновь подчеркивалось, что работа Особой комиссии ТуркЦИКа по устройству беженцев является «чрезвычайно важной» и что все местные органы власти дол жны безоговорочно исполнять все её требования.
Проявлялась забота об обеспечении возвращенцев квартирами или временн ыми жилищами, продовольствием до получения своего урожая, сельхозинвентарём и семенами, стройматериалом, гужевым транспортом и многим друг им. В связи с наличием огромных трудностей в нормальном обустройстве огромного числа возвращенцев, решить эту сложную проблему в короткий срок не представлялось возможным, и она растянулась на долгие годы.
Важное значение в ликвидации колониального наследия, решения аграрного и национального вопросов и возвращения беженцев имело постановление ЦКРКП(б) от 25 июня 1920 г. «Об основных задачах РКП(б) в Туркестане». В этом документе признавалась необходимость отобрать все земли, запроектированные к изъятию Переселенческим управлением или самовольно захваченные кулаками у коренного населения. Изъятые земли предлагалось передать в фонд наделения кыргызских и казахских обществ, артелей и бедноты и в первую очередь беженцев, вернувшихся из Китая. Согласно данному решению, в Семиречье захваченные у коренного насе ления земли в первую очередь возвращались беженцам. Правительство Турк естанской Республики в первой половине 1920 г. выделило Особой комисс ии по устройству беженцев в Семиреченской области 435 млн. рублей. Беженцев снабжали хлебом, а для обеспечения семенами был создан особ ый фонд; специальная экспедиция заботилась о снабжении их мануфак турой и другими товарами.[114] Их снабжали сельхозинвентарём, для переходящих на оседлость беженцев строились дома. Заготовили лес для 6000 хоз яйств и подвезли к местам будущих посёлков. Кроме того, тем беженцам, кто вернулся в свои дома, возвращали постройки и усадьбы, отобранные колонизаторами. По Пишпекскому уезду были построены дома для 1000 хозяйств, в Пржевальском – для 3000, в АлмаАтинском – для 2000 хозяйств. В Пржевальском уезде беженцам предоставили инструменты для заготовки леса.[115] Для посевов беженцам было роздано в Каракольском уезде 60000 пудов семян, в Пишпекском – 20000, Нарынском – 5000, АлмаАтинском – 20000, Джаркентском – 7800, в Копальском – 20000, Лепсинском – 7000 пудов.[116] Беженцы вовлекались в культурнопросветительную работу, в школы и на различные курсы.
1 мая 1920 г. кыргызы Пржевальского, Пишнекского, Токмакского и Нарынского уездов, как уже отмечалось, обратились с письмом к В. И. Ленину, в котором рассказали о своём тяжелом, голодном существовании, о том, что колонизаторские элементы по возвращении беженцев из Китая, зачас тую встречают их с дикой злобой и ненавистью, творят насилие. Они про сили дать особые полномочия соответствующим органам власти и необходимые средства для возвращения и устройства беженцев, не имеющих возм ожность вернуться на Родину, а также предоставить им право занимать свои прежние места и земли, защитить их от колонизаторов, а также возвратить земли дунганам. Понимая необходимость развития народного образования, кыргызы указанных уездов просили также оказать помощь в открытии школ, постройке школьных зданий, издании книг и учебников. «Мы твёрдо верим, что теперь голос наш будет услышан, что откроется для нас путь свободы и развития…».[117]
Разносторонняя забота государства о беженцах ускорила их возвращен ие из Китая в 1918–20 годах. К 20 ноября 1920 г. только в Пржевальский уезд возвратилось 48178 человек, из них перешло на оседлость 2609.[118] В результате возвращения беженцев к концу 1920 г. количество хозяйств по сравнению с 1917 г. в уезде увеличилось на 132%, численность населения – на 195%, а в Нарынском уезде – соответственно на 101 и 46%.[119]
Важную роль в ликвидации остатков колониализма, уравнении прав переселенческого и коренного населения на землю – и водопользование, урегулировании межнациональных отношений и возвращении беженцев сыграл 1й краевой съезд кыргызской и казахской бедноты, проходивший в январе 1921 г. в АулиеАте. Съезд принял резолюцию по докладу Особой комиссии ТуркЦИКа об устройстве беженцевкыргызов и казахов, в кото рой, в частности, говорилось: «Признать, что первоочередной задачей Осо бой комиссии является эвакуация беженцев, находящихся в пределах Кит айской республики, как следствие царского гонения за восстание в 1916 г. так и колонизаторской политики последующих годов».[120] В резолюции намеча лись такие мероприятия, как отпуск денежных средств Особой комиссии для выкупа попавших в кабалу беженцев, оплата их долговых обязательств, что служило препятствием их возвращению, перевозка беженцев и другие расходы; переброска из хлебных районов Семиречья в северную часть Копальского, Лепсинский и пограничную часть Джаркентского уездов значит ельного количества хлеба для беженцев; освобождение последних от всех видов обложения и повинностей, пока беженцы не окрепнут в хозяйственном отношении, бесплатный отпуск леса для постройки жилья; открытие при ютов, интернатов для детей сирот, создание семенного фонда и проведение месячника сбора пожертвований для возвращающихся.
Съезд констатировал, что работа комиссии по устройству беженцев должна быть рассчитана на дол гий срок, до окончательного устройства всех беженцев.[121]
В решении аграрного вопроса и проблемы беженцев, как уже отмеча лось, большое значение имела земельновод ная реформа 1921–1922гг. в Кыргызстане. Дело в том, что в условиях Средней Азии, где крестьянство составляло подавляющее большинство населения, национальный вопрос в значительной мере был и крестьянским, хотя нельзя их полностью отождествлять. Конечно, объём и содержание национального вопроса намного шире аграрного, так как включает наряду с аграрным вопросы государственности и другие. Тем не менее, проведение аграрных преобразований способ ствовало и решению национального вопроса и проблемы беженцев. Так, зем ельноводная реформа 1921–1922гг. была направлена против остатков колониализма, на ликвидацию засилия колонизаторских элементов, возвращ ение коренному населению захваченных у него земель. О том, какая связь существовала между земельноводной реформой и возвращением и устройством беженцев можно судить на основе следующих данных. В февра ле 1920 г. состоялась конференция представителей коренного населения Пржевальского уезда, принявшая решение о переходе на оседлость, так как не было возможности заниматься скотоводством. Поэтому кыргызское на селение требовало срочного возвращения принадлежавших ему земель. С переходом на оседлость 70 тысяч недавних скотоводов – кочевников зе мельный вопрос еще более обострился, так как 23,5 тысяч десятин земли после восстания 1916г. были заняты самовольцами. Естественно возник воп рос об их немедленном выселении, т.к. посевная была на пороге. Переселить же 10 посёлков в короткий срок было очень трудно. К тому же 12 тысяч беженцев находилось в Пржевальском уезде без средств к существованию, их надо было землеустроить.[122] Вот почему земельноводная реформа имела большое значение в плане устройства возвращающихся из Китая беженцев. Однако в период проведения реформы колонизаторские элементы и кыргыз ские баи тормозили её проведение, распуская всякие провокационные слу хи, что все русские крестьяне в результате реформы будут лишены земли и выселены, а аилы кыргызов, как и в 1916 г., будут разгромлены, если они возьмут землю, предоставленную им по реформе.[123]
Кыргызские дыйкане и русские крестьяне, осмыслив необходимость реформы, поддержали её. Возвратившиеся беженцы заявили, что считают необходимым объединиться с русской беднотой для решения аграрного и других вопросов, борьбы с кулацкоколонизаторскими и байскими элементами.[124] Уже к весне 1921 г. самовольные захваты в трёх уездах, намеченных к проведению земельноводной реформы, были ликвидированы. Полученные в итоге земельноводной реформы земли и пастбища были распределены 5970 безземель ным, бедняцким хозяйствам, в том числе и беженцам. В результате проведения аграрной реформы, как говорится в документе, было «сломлено кулацкое нас троение русской деревни, произведена значительная социальная нивелиров ка деревни. Кулачество получило экономически почти непоправимый удар».3
На наш взгляд, кулаки в Кыргызстане, как и в других районах Средней Азии, где особенно сильно проводилась колонизация края, отличались, скажем, от русского кулачества Центральной России тем, что своё богатое хозяйство они создавали не только личным трудом или эксплуатацией бед ноты, но и путём захвата земель и пастбищ коренного населения, ущемле нием его интересов, порабощением дыйкан с применением насилия. Иначе говоря, это были кулакиколонизаторы – опора царизма в проведении его колонизаторской политики. Следовательно, земельноводная реформа по дорвала колонизаторское засилие в Семиречье. В отчете Джетысуйского обкома КПТ от 17 апреля 1924г. отмечалось, что эта реформа «развязала узел между русским и коренным населением. Коренному населению нужно было дать возможность свободно жить».[125]
И действительно, возвращение кыргызскому населению, в том числе и беженцам, принадлежавших ему земель и имущества, уравнение русского и коренного населения в правах землепользования и водопользования, справедливое урегулирование национальных отношений способствовали ликви дации причин межнациональных трений и становлению дружественных отн ошений между народами, решению проблемы беженцев.
Пржевальская уездная комиссия по устройству беженцев организовала в феврале 1921 г. 8 волостных комиссий по делам беженцев, которые в кратчайший срок провели регистрацию и в за период с мая 1920 г. по апрель 1921г. оказала беженцам следующую помощь: деньгами – 700 тысяч руб лей, мануфактурой4360 аршин, матой1300 циновок, пшеницей – 8 тысяч пудов. Было также выделено 50 штук лопат и кетменей. Кроме этого, было выдано самым неимущим беженцам во временное пользование 120 лоша дей, 140 голов рогатого скота, 5 ослов, 75 баранов. Распределено также 25 плугов, школаминтернатам выдано бельё.
9 марта 1921 г. в Верном (ныне Алматы) состоялось совещание беженц ев Семиреченской области, которое одобрило проводимую Советской влас тью политику борьбы с колонизаторскими элементами, захватившими кыр гызские и казахские земли. «Мы обещаем полную поддержку бедноты в проведении этой борьбы», – указывалось в принятой резолюции.[126] Совеща ние заслушало также доклад о работе Особой комиссии по устройству беж енцев. В принятой по этому вопросу резолюции указывалось, что бежен цы находятся в тяжелом положении и вследствие отсутствия скота лишены возможности заниматься отгонным скотоводством. Совещание одобрило план, в основу которого был положен перевод беженцев на оседлость и организация оседлых поселений с отводом усадебных мест и земли для запашки. В резолюции совещания было указано, что на местах должны функционировать уездные, районные, волостные комиссии по устройству беженцев, а в небольших аилах и аулах – по одному уполномоченному. Со вещание предложило комиссиям произвести учет беженцев и обследовать их материальное положение и утвердило основные мероприятия по обесп ечению беженцев жильём, одеждой, обувью, сельхозинвентарём и т.п.[127] Реализуя решение Семиреченского областного совещания беженцев, для вовлечения в производство и развитие активности возвращенцев на уездн ом совещании беженцев в Пржевальске было решено мобилизовать имею щихся специалистов для организации кустарного производства для бе женцев по разным отраслям, а также столярных и кузнечных мастерских.[128]
С каждым месяцем помощь беженцам усиливалась. В апреле 1921 г. Семиреченский облкомпрод передал Каракольскому и Пишпекскому уезд ам 80 тысяч пудов семян для помощи беженцам. Всего же кыргызам и казахам Семиречья было передано 200 тысяч пудов хлеба.[129] Каракольский укомбеж выделил прибывшим в августе 111 семьям кыргызов 20 голов скот а, 65 пудов пшеницы, 120 тыс. рублей. Для них предназначался фонд мануфактуры в 35 тыс. аршин. Кроме того, беженцам были розданы полученн ые из Ташкента, 22200 кос и серпов.[130] Пржевальский уездный комиссариат продовольствия раздал беженцам около 53 тысяч пудов различных семян, в том числе 47 тысяч пудов пшеницы. Им предоставлялись во временное пользование скот и инвентарь, изъятые у кулаков.[131]
Каракольская уездная комиссия по устройству беженцев, как и преж де, большое внимание уделяла обеспечению беженцев жильём, она кон тролировала работу по заготовке строительных материалов и постройке жилищ для беженцев. На объединенном заседании уездной комиссии по делам беженцев, угорревкома, земельной тройки в августе 1921 г. было принято решение о мобилизации 22х десятников на строительство жи лищ для беженцев.[132] Благодаря уездному комбежу в Пржевальском уезде для беженцев было построено 557 домов, заготовлено 741 тысяча штук кирпич а; по его заказу строительные артели изготовляли окна и двери для строящихся домов.
Значительную помощь получили беженцы, возвратившиеся в Пишпекский уезд, где к концу мая 1921г. было зарегистрировано 5,5 тысяч семей. Им было выдано: 20116 аршин мануфактуры, 329 лошадей, 26 верблюдов, 305 голов рога того скота, 329 баранов и коз, 110 юрт, 31 кошма, 99 плугов, 5 борон, около 400 тыс. рублей и т.д.[133] Для ускорения возвращения беженцевкыргызов и казахов 1 мая 1920 г. в Китай был направлен в качестве уполномоченного Семиреченской об ластной комиссии по устройству беженцев Исаметдин Шабданов, сын извест ного манапа, участвовавший в восстании 1916 г. и бежавший от преследования царских палачей в Китай. В своём сообщении от 10 октября 1921г. в Семиреченское областное бюро батраков он отмечал, что в Кашгарском районе находится много беженцев, но они не могут возвратиться на родину, так как не имеют транс портных средств, продовольствия, закабалены долговыми обязательствами, прод али детей и что они работают у местных богатых людей, «для пропитания зало жили свои головы и работают в пользу своих кредиторов».[134] Кашгарский даотай (правитель) заявил, что беженцы могут вернуться на родину при условии, что рассчитаются с долгами, но у уполномоченного, как и у беженцев, не было на это средств. В приказе Кашгарского даотая Джинжуши Ямын говорилось: «…Пор учаю русскоподанному Вам, Исамедину Шабданову, так как Вы, прож ивая много лет в Кашгаре, знаете местожительства массы киргизов, и Вам, Исаметдин, поручаю призвать всех беженцев и отправиться в Россию к своей родине вместе с ними».[135] И. Шабданов проводил большую работу по возвращению беженцев, вёл переговоры с китайскими властями и т.п. «А беженцы, недовольные, находящиеся в Кашгаре, – писал И. Шабданов, – все много плачут. Даотай обещал оказать покровительство беженцам в их возвращении на родину и уплатить их долги». И. Шабданов просил органы власти Семиреченской области собрать лисьи шкуры и мёд, чтобы это использовать для оплаты долго вых обязательств беженцев и переправки их в Кыргызстан.[136]
Для возвращения беженцев в 1921 г. в Китай был также направлен брат И. Шабданова Калемедин Шабданов, который также провёл там большую работу, вёл переговоры с китайскими властями о беспрепятственном возвращении беженцев.[137] Об этой своей поездке в Китай в качестве уполномоченного по устройству кыргызских беженцев Калеметдин Шабданов рассказал о своём письме от 29 сентября 1921 г. в котором отмечал, что «выезжал за границу для освобождения 3000 рабовкиргизов и 7000 находившихся там в зависимости от китайских граждан. Он сообщал, что беженцы лишены средств передвижения и по сие время находятся в рабстве и нищете, что за них требуют выкупа деньгами, золотом, серебром и натурой, живым добром и пр.». Не скрывая своей радости патриота, К. Шабданов сообщал, что «он лично освободил из рабства выкупом у китайцев 15 юртохозяев и 400 семей переправил с территории Китая в Российскую республику».[138]
Уездные комиссии по устройству беженцев стремились удовлетворить их просьбы и оказывали возвращенцам всестороннюю помощь. Для обеспечения беженцев предметами домашнего обихода, приступили к организации различных мастерских: по изготовлению деревянной и гончарной посуды, обуви, сед ел, упряжи, омачей, борон и т.п. Одна из таких мастерских по изготовлению посуды для беженцев была открыта в Загорном районе Пишпекского уезда. Более 4000 единиц посуды передали в Токмак для раздачи беженцам.[139] По ходатай ству Пишпекского укомбежа Семиреченский облревком еще ранее издал приказ о добровольной сдаче имущества, награбленного у коренного населения. После этого добровольная сдача такого имущества увеличилась. На 25 апреля 1921 г., т.е., на день окончания срока добровольной сдачи, четырьмя приёмными ком иссиями было принято лошадей – 461, рогатого скота – 329, баранов – 947, бричек и телег – 100, плугов – 36, молотильных камней – 30, самоваров – 55, ковров – 232, кошм – 29, сёдел – 24 и многое другое.[140] В селе НовоПокровском было выделено 20 тысяч рублей на продовольствие для беженцев, размещенных в этом селении.[141] В Нарынском уезде на июнь 1921 г. насчитывалось 4338 семей беженцев; они были освобождены от общей развёрстки и натуральных повинностей, им были отпущ ены семена. Для возвращающихся беженцев в местностях Босого, Ташрабат и Каракуджур были открыты пограничноприёмочные, питательные пункты; в пользу беженцев было посеяно 50 тыс. десятин пшеницы.[142] В Токмаке вернувш ихся беженцев устроили в 12 аилах. В Джаркенте было принято 17 тыс. человек беженцевказахов, которые направлялись в различные уезды на старые места жительства.[143] Приведённый фактический материал показывает, что органы власти и население оказывали большую и всестороннюю помощь кыргызским и другим беженцам. А Особые комиссии вели настойчивую разъяснительную работу среди самозахвачиков, убеждая добровольно вер нуть земли и имущество, прибегая к силовому изъятию (реквизиции) только в крайнем случае.
В Пржевальском уезде, где больше всего было захвачено земли, принадлежавшей беженцам, колонизаторские элементы, как и прежде, отказывались их вернуть, ссылаясь на то, что они сделали это не самовольно, а, якобы, с разрешения прежних царских властей. В связи с этим, комбежи объясняли противозаконность таких «разрешений», необходимость возвращения кыргызских и дунганских земель.
Ввиду того, что весной для беженцев не удалось засеять поля, комбежи приняли меры по заготовке для них хлеба.[144]
Все прибывшие в 1921 г. из Китая беженцы, как и преж де, направ лялись на места своего прежнего жительства, где уездные комис сии по делам беженцев содействовали их устройству. Так, на 19 июля 1921 г. только особо нуждающимся беженцам Семиречья было роздано более 30000 аршин мануфактуры, 9778 кусков маты, 226 пар обуви, кожи на изготовление 600 пар обуви и др. Кроме того, беженцам было распределено 790 лошадей, 500 голов рогатого ско та, 3500 баранов.[145] Особая комиссия ТуркЦИКа продолжала оказы вать помощь беженцам жильём, продовольствием, семенами для по севов. Так, через лесной отдел она подготовила к июлю 1921 г. строительного леса в Каракольском уезде на 2500 изб, в Пишпекском – на 100 и АлмаАтинском – на 50. Кроме того, в Пишпекском уезде было передано под жильё 70 юрт и в Джаркентском уезде – 25.3 Для обеспечения беженцев хлебом было собрано и передано в распоря жение уездных комиссий (укомбежам) зерна для посевов в 1921 г.: в Каракольском уезде – 60 тысяч пудов, в Пишпекском – 20 тысяч, в Джаркентском – 20 тысяч, Лепсинском – 60 тысяч, АлмаАтинском – 20 тысяч и Нарынском – 10 тысяч. Это позволило провести посевную кампанию в Каракольском уезде – на 115%, Нарынском – на Пишпекском – на 80 и АлмаАтинском – 60%.[146] В других же уездах Семиречья, ввиду отсутствия транспорт а, посевная кампания 1921 года прошла слабо. Кыргызскому населению ока зывалась помощь сельхозинвентарём. В июле 1921 г. было изъято у колониз аторских элементов и передано кыргызской бедноте Каракольского уезда 1042 плуга, 1210 борон, 420 повозок, 588 хомутов и 1579 голов рабочего скот а.[147] Для детей – сирот беженцев в АлмаАтинском уезде был открыт интер нат на 120 человек, где к июлю 1921 г. было принято 68 детей казахов, уйгу ров и других.[148]
Особая Комиссия ТуркЦИКа и уездные комиссии, руководству ясь решениями правительства Туркреспублики, проделали большую работ у по оказанию помощи беженцам.2 Уже к июлю 1921 г. в Каракольском уез де было вселено на прежние места жительства 1578 семей, выселено самовольцев 868 семей. В Пишпекском уезде было вселено 618 семей в самовольческие посёлки и хутора и на нетрудовые заимки – 38 семей.[149]
В период проведения земельноводной реформы 19211922гг., одн ой из целей которой было устройство беженцев – возвращенцев на прежних местах, было принято решение все комиссии (областную и уездные) по устройству беженцев ликвидировать. Так, 18 июля 1921 г. согласно распоряжению ТуркЦИКа и постановлению Особой комиссии по устройству беженцев уездные комиссии по делам беженцев (укомбежи) были ликвидированы.[150] Решением Президиума ЦИК Со ветов Туркестанской республики от 6 октября 1921 г. была ликвиди рована Комиссия по устройству беженцев Семиреченской области. Все дела комиссии передавались Семиреченскому облисполкому. К работе по устройству беженцев был привлечен Союз батраков Семиреченской области.[151] Идентичное решение приняло также объединён ное заседание Семиреченского облревкома, обкома КПТ с участием членов Президиума ТуркЦИКА Сафарова, Ходжаева и других[152] 4 марта 1922г. Президиум Семиреченского облисполкома также принимает решение о ликвидации комиссий по устройству беженцев.[153]
Однако работа по возвращению и устройству беженцев продолжалась. Таким образом, за короткий срок комиссии по устройству беженцев неоднократно подвергались необоснованным реорганизациям и даже ликвидации, что, на наш взгляд, не всегда было необходимо. Такие меры отрицательно сказы вались на процессе возвращения и устройства беженцев, так что вскоре они были восстановлены.
После ликвидации комиссий по устройству беженцев, колонизаторские элементы вновь оживились и стали распространять провокационные слухи, что проводятся сплошные конфискации, в том числе в хозяйствах беженцев. Эти слухи доходили и до беженцев, находившихся в Китае. Изза такой пров окации возвращение беженцев из Китая к началу 1922 года почти прекрати лось. Бедные, разорённые беженцы в Китае находились в тяжелом положен ии, некоторые из них вынуждены были и теперь, спасаясь от голодной смер ти, продавать детей. После долгих колебаний они всётаки удостоверились в ложности указанных слухов, и к февралю 1922 г. поток возвращенцев в Кыргызстан снова усилился.[154] Шли поодиночке, небольшими группами.
Принимались меры к организованному переходу беженцев большими груп пами.[155]
Однако обеспечить всех беженцев инвентарём, одеждой, семенами не предс тавлялось возможным.[156] Положение прибывших беженцев и в начале 1922г. оставалось довольно трудным. 129 семей, прибывших из Китая, по сообщен ию Пишпекского исполкома находились в критическом положении. Голод ные, раздетые они нуждались в пище, крове, работе, заботе.[157]
По данным на конец 1922 г. численность беженцев, оставшихся в Китае составляла приблизительно 35–50 тысяч человек. По своему составу они делились на три группы. К первой относилась состоятельная часть беженцев, имевшая от 50 до 200 баранов на семью. Она составляла 5% беженцев. Ко второй группе относилась часть беженцев среднего достатка, которая имела от 10 до 50 баранов на семью и составляла 45% от всех беженцев. И, наконец, третья группа, составлявшая 50% общего числа беженцев, вообще ничего не имела и батрачили по найму. Эта последняя группа находилась в фактической кабале у китайских землевладельцев, торговцев, ростовщиков и была разбросана по всему Синьцзяну.[158] Заинтересованные в дешевой рабочей силе, мест ные эксплуататоры закабалили этих беженцев, скрывали их местонахождение, всячески препятствовали возвращению их на Родину. В связи с этим, представительство Наркомата иностранных дел РСФСР в Средней Азии, правительство Туркестанской Республики вели переговоры с китайскими властями относительно возвращения беженцев, уточняли сумму их задолженности. Положение беженцев в Китае в 1923 г., как и в последующие годы, оставалось крайне тяжелым, значительная их часть находилась буквально в рабском положении в Кашгарской, Учтурфанской и Кульджинской провинциях. Были случаи, когда некоторые китайские землевладельц ы, торговцы, державшие кыргызов в качестве крепостных, проигрывали их в карты, меняли на скот, дарили друг другу.2
Проблема беженцев, как известно, после ликвидации областной и уездных комиссий по делам беженцев не была решена, хотя работа по их возвращению и устройству продолжалась. Тем более, что кыргызские беженцы в 1923–1924 гг. продолжали обращаться к органам власти, в час тности в Нарынский уездногородской исполком, с заявлениями о жела нии вернуться на прежнее место жительства и об оказании им матери альной помощи.3
В январе 1923 г. были вновь созданы Центральная комиссия по реэваку ации беженцев из Китая с местонахождением в Ташкенте и Джетысуйская губернская комиссия в АлмаАте, которая была подчинена губернскому ис полкому. На местах работали уездные комиссии – Каракольская, Пишпекская, Лепсинская и другие.[159] В состав губернской комиссии по реэвакуации беженцев (губкомбежа), состоявшей из 5 человек, вошли председатель губисполкома, заведующий губместхоза, заведующий губземуправления, нач альник ОГПУ(с совещательным голосом ) и постоянный секретарь, при глашенный на эту должность. Губкомбеж руководил работой уездных ко миссий по делам беженцев, ходатайствовал перед центральной комиссией об отпуске средств, посылал своих уполномоченных в Китай для возвра щения беженцев, оказывал им помощь и т. п.[160] Иначе говоря, комиссии по устройству беженцев проводили ту же работу, что и прежде, направляя в Китай своих представителей государство отпускало необходимые средства. Так, 2 мая 1923 г. уполномоченному по реэвакуации беженцев в Каракольском уезде Чонбашеву было выделено 10000 рублей на расходы по возвращению беженцев, отпущено 13000 пудов пшеницы, Джаркенскому – 1200, Лепсинскому – 5000 пудов.2 К 1923 г. правительство Туркреспублики, осу ществило целый ряд мероприятий по возвращению беженцев. В Синьцзяне на постоянной основе продолжали работать комиссии по возвращению беженцев, в распоряжение которых были переданы деньги, серебро и золото.[161] В связи с тяжелым положением беженцев для них продолжали создавать питательные пункты. Так, 9 мая 1923 г. Семиреченский облисполком прин ял решение организовать питательные пункты.
В Каракольский уезд с 16 июня 1923 г. по 3 февраля 1924 г. прибыло 826 семей беженцев или 4267 человек. Им было выделено по 1–1,5 пуда зерна на одного человека. Прибывшие беженцы были морально крайне подавле ны в связи с тяжелыми испытаниями, которые им пришлось пережить в Китае. Они прибывали буквально разорёнными, передвигались пешком, были разуты и раздеты. Беженцы жаловались на Нарынкольскую и Кульджинскую таможенные заставы, где их незаконно задерживали, обыскивали, конфисковывали имущество и даже подвергали аресту. Это, конечно же, дискредитировало органы власти в глазах беженцев. В связи с этим принимались меры по ликвидации этих негативных явлений.[162] Помощь беженцамкыргызам и казахам оказывал также союз «Кошчи». 8 октября 1923 г. Семиреченский областной комитет союза «Кошчи» специально рассмот рел этот вопрос и принял решение о вовлечении беженцев в этот профессио нальный союз бедноты и оказании им помощи в восстановлении их разо рённых хозяйств путём возврата принадлежащих им земель. Он также предл ожил проводить среди беженцев политическую и воспитательную работу.[163]
24 октября 1923 г. Секретариат ВЦИК Советов обсудил внесённый наркомнацем вопрос «О беспрепятственном продвижении киргизбеженцев из Китая в Туркреспуб лику и об отпуске средств для оказания помощи бежен цам». Было принято решение предоставить беженцам возможность посе литься на своих прежних местах проживания. Одновременно наркомату иностранных дел поручалось принять соответствующие меры для возвра щения беженцев, а наркомнацу и наркомзему совместно с представителям и Туркестанской и Казахской республик провести их расселение и устройство.
Вопрос об оказании материальной помощи беженцамкыргызам и казахам был передан на рассмотрение Совнаркома СССР.[164] Но уже в ноябре 1923 г., не ожидая решения вопроса в центре, было решено отпустить беженц ам 60 тысяч пудов проса и 50 тысяч пудов пшеницы, а также 10 тысяч червонных рублей. Финансовый комитет поручил Наркомпроду ТАССР дать указание Джетысуйскому облпродкому о выделении излишков прод налога – 30 тыс. пудов пшеницы Комиссии по реэвакуации беженцев.
21 ноября 1923 г. в Ташкенте состоялось совещание по вопросу оказа ния дополнительной помощи кыргызским и казахским беженцам, возвращающимся из Китая. Был заслушан вопрос о мероприятиях по оказанию помощи беженцам и принято решение отпустить для этой цели 60 тысяч пудов проса в Чугучакский район Лепсинского уезда и 50 тысяч пудов – в Каракольский, Нарынский и Джаркентский уезды. Предусматривалось такж е отпустить 10 тысяч рублей для организации общественных работ, а такж е независимо от государственной оказать и общественную помощь беженцамкыргызам и казахам.[165] Совещание решило обратиться к представительству наркомата иностранных дел в Средней Азии с просьбой решить вопрос об открытии границы для свободного выезда беженцев из Китая без установленных сборов из Аксуйского и других районов и разрешить уполномоченным по возвращению беженцев свободно переходить грани цу Китая для организации беженских групп.[166]
Комиссией ТуркЦИКа по устройству беженцев в 1923 г. было ассигнов ано 100 тысяч рублей и передано 30 тысяч пудов хлеба, которые были распределены по уездам. Так, 3 тысячи пудов хлеба было отпущено Каракольскому уезду.[167]
В ноябре 1923 г. Президиум ВЦИК принял постановление о земельном устройстве беженцевкыргызов и казахов, возвращавшихся из Китая. Президиум ВЦИК постановил приравнять беженцев в отношении земельных прав к временно отсутствующим гражданам РСФСР (ст. 17 Земельного кодекса).[168] В постановлении также указывалось, что в случае невозможности устроить отдельные группы беженцев на прежних местах в связи с отсутс твием запасных и неиспользуемых земель, землеустройство таких групп производить в порядке землеустройства кочевого и полукочевого и пере ходящего на оседлость населения.[169]
16 декабря 1923 г. беженцамкыргызам и казахам Джаркента, Каракола и Лепсинска разрешили бесплатную заготовку топлива. В декабре того же года правительство СССР отпустило дополнительные большие средства для оказания помощи беженцам, а комиссия по устройству беженцев приняла решение затратить 25 тысяч рублей «на выкуп киргиз в пределах Кит ая» остальную сумму использовать на устройство вновь прибывших бе женцев. Всего в 1923 г. в Джетысуйскую область возвратилось 5994 беженц а, а в первой половине 1924г. – 2840 человек.[170] Как отмечалось в документе, все возвращавшиеся беженцы «устраиваются на землю, им оказывается помощь на обзаведение домашним хозяйством и сельскохозяйственным инв ентарём, а также оказывается пособие на обзаведение постройками. Те из беженцев, места прежнего жительства коих свободны, устраиваются на прежние места, а другие устраиваются на новые».[171]
Правительство Туркестанской АССР снова направило в Китай в 1924 г. специальную комиссию для ведения переговоров и принятия необходи мых мер по возвращению беженцев. В её распоряжение было выделено золото, серебро для погашения долговых обязательств беженцев и органи зации их переезда на родину.[172]
В резолюции XII Всетуркестанского съезда Советов от 8 января 1924 г. по докладу Наркомзема Туркестанской АССР наряду с другими важней шими экономическими задачами на высшем государственном уровне было еще раз подтверждено, что возвращение и справедливое устройство бе женцев в местах их родового проживания остается важнейшей социально политической задачей. «Признать необходимым, – отмечалось в резолюц ии съезда, – установить специальный земельный и денежный фонд для устройства прибывающих из Китая беженцев».[173] Так, Караколо – Нарынской комиссией по реэвакуации и устройству беженцев весной 1924 г. было выдано беженцам от 10 до 15 пудов пшеницы на проведение сева, а также лесоматериал для строительства жилья. Эта комиссия сообщила, что с июня 1923 г. по апрель 1925 г. она зарегистрировала 1104 семьи беженцев, насчит ывавших 8123 человека.[174] На границе были установлены контрольнопро пускные посты, где принимали возвращавшихся беженцев.[175]
В 1924 г. Джитысуйской комиссии по реэвакуации, например, было выделено 18690 рублей в золотом исчислении.[176] Она утверждала председате лей уездных комиссий по делам беженцев, заботилась об устройстве как отдельных беженцев, так и целых групп, распределяла хлеб, направляла своих представителей в Китай для оказания помощи и возвращения беженцев и проводила другую работу.[177]
В 1924 г. эта комиссия в помощь уже находившемуся в Китае уполномо ченному направила еще двух работников – Сабитова и Аильчинова – для выявления беженцев, желающих вернуться на родину, которые работали у китайских купцов. [178]
По данным на 1 января 1924 г. в Китае всё еще находилось 7500 хо зяйств беженцев, насчитывавших 22500 человек.[179] В конце сентября 1924 г. было разрешено пропускать беженцев через пост в Хоргосе. В июлесент ябре этого же года возвращение беженцев было приостановлено на время Каркаринской ярмарки, а к концу года оно ослабло, вопервых, потому что в Китае была введена плата за пропуска, вовторых, как сообщали возврат ившиеся беженцы, им не оказывалось никакой помощи, питательнорасп ределительные пункты работали неудовлетворительно, а уездные комбежи плохо помогали им в устройстве на местах. «Вырвавшись из кабалы… – они у себя на родине не находят того братского приёма, на который они рассчитывали».[180] Однако такое негативное явление носило временный и не повсеместный характер. Поэтому, несмотря на все трудности, недостатки и невзгоды, беженцы все же стремились вернуться на Родину и благодаря помощи соответствующих органов возвращались.[181]
14 декабря 1924 г. уполномоченный Семиреченской комиссии по делам беженцев прибыл в Кульджу для сбора сведений о положении и количес тве беженцев. Но лично ему объехать районы проживания беженцев не удалось, так как местные власти, как он писал «на это очень строго н зорко глядят».[182] В тот период китайские власти дали своим местным органам рас поряжение строго наблюдать за беженцами и их передвижением, препят ствовать их возвращению, они пытались оставить беженцев своими под данными, чтобы использовать их в качестве дешевой рабочей силы. По вопросу возвращения беженцев между представительством наркомата ино странных дел РСФСР в Средней Азии и китайскими властями постоянно происходили, мягко говоря, «дискуссии».[183] Несмотря на все трудности, боль шую работу по возвращению беженцев проводил Белек Солтоноев, учен ый и акын, который сам испил горькую чашу беженца и возвратился из Китая после установления Советской власти.[184] Он был направлен уполномоченным Семиреченской областной комиссии по реэвакуации беженцев и сумел, несмотря на все сложности, чинимые препятствия по этому вопросу, через опросы многих беженцев, собрать необходимые сведения о их положении и численности в Илийском крае. Более или менее состоятельные беженцы уже возвратились на Родину, осталась же в основном беднота, закабаленная долговыми обязательствами с местными владельцами торг овых заведений.[185] По сведениям уполномоченного обл комбежа тысячи кыргызских хозяйств еще находились в Китае, тысячи женщин и детей были в кабальной зависимости. Характеризуя положение беженцев на чужбине, уполномоченный облкомбежа Белек Солтоноев писал: «Поло жение проданных в рабство киргиз (казаховД. Б.) и каракиргиз (кыргызовД. Б.) невыносимо. Обращение с ними жестокое… Все их взоры и надежды обращены теперь на Советскую Россию, которая освободив от царского ига восточные народы, не замедлит прийти на помочь несчаст ным беженцам».[186] Обследовав положение беженцев Илийского района Ки тая, он разделил их на три категории: 1) Проданные за кусок хлеба мало летние дети и женщины. Таких было 600 человек, причем половина из них была увезена вглубь Китая. 2) 3акабалённые различными долговыми договорами и обязательствами. Таких насчитывалось около 500 семей. 3) Беженцы, связанные с различными местными торговцами и крупными землевладельцами договорными обязательствами. Эта группа составляла около 400 семей. Из Каракольского уезда здесь было 210 семей, из Пишпекского – 8. Остальные беженцыказахи из Лепсинского уезда – около 300 семей, Копальского – 150 семей, Джаркентского – около 400 семей. Кроме того, большое количество беженцев проживало в КашгарУчтурфанском районе Китая из них было закабалено, продано около 1000 жен щин и детей.[187] Это были беженцы из Каракольского, Пишпекского и Нарынского Кыргызстана.[188] В докладной записке от 14 февраля 1925 г. упол номоченный облкомбежа сообщал о препятствиях, чинимых землеладельцами, торговцами, ростовщиками возвращению беженцев, попавших в кабальную зависимость. Освобождение этой категории беженцев было возможно только путём выкупа.[189] Несмотря на все трудности в 1924 г. удалось возвратить в Кыргызстан 953 беженца.[190]
В результате национальногосударственного размежевания Средней Азии в октябре 1914 г. была образована Кыргызская автономная область. Известие об этом важном историческом событии дошло и до закабалённых кыргызских беженцев в Китае. Их взоры снова были обращены к родной зем ле, от которой они ждали помощи в возвращении на родину.[191] Несмотря на то, что автономия в условиях советского тоталитарного режима была неполной, образование Кыргызской автономной области сыграло важную роль в консолидации кыргызского народа, а также в завершении процесса воз вращения беженцев.
После образования Кыргызской автономной области в январе 1925 г. была учреждена Комиссия по устройству беженцев при областном исполк оме.[192] Она помогала улучшению жизни беженцев, занималась возвращен ием их земель, скота, жилья, помогала в устройстве и возвращении бе женцев из Китая. Для беженцев облисполком установил различные льго ты, освобождал их от уплаты сельскохозяйственного налога, выдавал ссу ды на их устройство. Впредь до землеустройства беженцам выделяли в дос таточном количестве пастбищные угодья и призимовочные территории из участков государственных земельных имуществ.[193] В связи с тем, что комис сия по устройству беженцев не всегда работала последовательно, 30 декабр я 1925 г. Президиум облисполкома, отметив её плохую работу, изменил состав комиссии, включив туда более деятельных работников. Усиление потока возвращавшихся беженцев наблюдалось ранней весной 1925 г., они спешили попасть на Родину до начала полевых работ. В связи с этим Джетысуйский губернский исполком 21 января 1925 г. направил директивное письмо всем председателям угорисполкомов и уездным комбежам, в кото ром предлагалось под персональную ответственность руководителей при нять все меры к встрече и отправке беженцев к прежнему месту жительс тва и их устройству.[194] Им выделяли пособие, продовольствие и оказывали иную помощь. При этом акцентировалось внимание на том, что в Китае остались самые бедные беженцы, которые не имеют возможности, но имеют горячее желание вернуться на родину.[195]
В 1925 г. беженцы аила Токтоян Тюпской волости, находившиеся в Китае, обратились с заявлением об оказании помощи в возвращении на родин у, так как китайские землевладельцы, купцы у которых они батрачили, препятствовали этому. «Главная причина [этого] кроется в сильной экономической эксплуатации киргизской бедноты как китайским чиновничеством, так и состоятельным населением», отмечалось в документе.[196] 19 ноября 1925 г. это заявление рассматривалось на заседании Малого президиума КараколоНарынского окружного исполкома, который просил исполком Киргизск ой Автономной области привлечь другие организации к оказанию помощи беженцам в возвращении их в родные места.[197] Облисполком КАО специаль но направил своего уполномоченного, который познакомился с положением беженцев и собрал свежие сведения о их численности и размещении на территории Китая. По его данным на июнь 1925 г. в различных районах Китая еще оставалось около 10 тысяч беженцевкыргызов большинство из них было опутано различными долговыми обязательствами, многие женщины были проданы китайским состоятельным гражданам.
В мае 1925 г. в комиссии, образованной постановлением Президиума ВЦИК был заслушан доклад председателя Особой комиссии ВЦИК по землеустройству о проведенной работе по оказанию помощи возвращенцам. 1 июня того же года на заседании Президиума ВЦИК также обсуждался вопрос о положении беженцев и об оказании им помощи. В принятом по этому вопросу решении функции Джетысуйского губкомбежа были возлож ены на Особую комиссию ВЦИК по землеустройству южных губерний Казахской АССР и Киргизской автономной области.[198] Такая реорганизация была вызвана тем, что губкомбеж работал недостаточно эффективно. Позднее, 6 марта 1926 г. Джетысуйский губкомбеж, ведавший возвращением, устройством беженцев, был ликвидирован. В указанном решении Прези диума ВЦИК предлагалось СНК РСФСР изыскать необходимые средства в размере 100 тысяч рублей и передать их Особой комиссии ВЦИК по земл еустройству для оказания помощи беженцам, возвращавшимся из Китая.[199] Решение предлагало также Особой комиссии ВЦИК по землеустройству срочно разработать и представить план хозяйственного устройства беженц ев. 8 сентября 1925 г. СНК РСФСР, заслушав вопрос о выкупе и возвра щении беженцев из Китая, постановил выделить Особой комиссии ВЦИК по землеустройству из резервного фонда СНК РСФСР на выкуп и возвращ ение беженцев 92 тысячи рублей.[200]
В соответствии с указанным постановлением Президиума ВЦИК от 2 июня 1925 г. была составлена смета расходов на обследование кыргызских и казахских беженцев в Китае, возвращение и устройство их на родине. Всего на эти мероприятия сметой предусматривалось 602310 рублей, в том числе на обследование мест нахождения беженцев в Китае – 50000 рублей, на выкуп беженцев, закабалённых долговыми обязательствами и проданных женщин и детей – 62000, на реэвакуацию беженцев и питание в пути – 171000 рублей и на хозяйственное устройство беженцев по их прибытии – 269100 рублей.[201] Эти средства были необходимы для налаживания их давно уже не существующих хозяйств и обеспечение беженцев продовольстви ем, и на покупку хлеба, мануфактуры, семян, плугов, и другого инвентаря, на жильё и хозяйственные постройки. На организационные расходы выдел ялось 50210 рублей.[202] Всего для возвращения беженцевкыргызов по смете предусматривалось 379720 рублей и беженцевказахов – 222590 рублей.[203]
Таким образом, высшие органы власти РСФСР всесторонне и с боль шим вниманием подходили к решению проблемы беженцев.
В 1925 г. были вновь направлены особые уполномоченные: два – в приграничный район Кульджинского края (Хоргос и Нарынкол) и два в глубинные районы Китая. Первые два уполномоченных были посланы для организации приёмопитательных пунктов, а вторые – для обследования мест нахождения беженцев и их учета. Были открыты два питательных пункта в Хоргосе, Нарынколе, такие же пункты, где кроме горячей пищи возвра щенцы получали одежду, обувь, немного денег, создавались затем в других местах.[204]
СНК РСФСР должен был выделить еще оставшуюся сумму для прове дения планируемых работ по возвращению и устройству беженцев. Одна ко некоторые расходы были пересмотрены и уменьшены до 15700 руб.
Как и в прежние годы, в 1926 г. продолжалась работа по выявлению беженцев, которые находились не только в Синьцзяне, но и в Илийском рай оне, так как многие из них попадали в самые отдалённые места СевероЗападного Китая.[205] Необходимо было обследовать эти районы с целью вы яснения местонахождения, количества находившихся там беженцев, раз меров их долгов, средств для выкупа, перевозки и устройства беженцев на Родине.3 Для организации работы уполномоченных была разработана ин струкция. В ней указывалось: «По прибытии в Китай уполномоченные явл яются к консулу и, получив от него надлежащее указание и денежные суммы, приступают при его содействии к организации необходимой для поездки в пределах Китая экспедиции…, имея у себя открытые листы от китайских властей на свободное и беспрепятственное передвижение по китайской территории».4 Уполномоченные выясняли районы проживания беженцев, их численность, в какие районы Кыргызстана или Казахстана они желают вернуться, их материальное положение. В отношении беженцев, по павших в кабалу к китайским богатеям – предпринимателям, устанавливал ась сумма для их выкупа.[206] Командированные Особой комиссией ВЦИК по землеустройству уполномоченные должны были также наметить пункты сбора беженцев для отправки в родные края. Такие пункты, в частности, были открыты в 1926 г. в Хоргосе и Бахтах. Здесь беженцы снабжались продовольствием, деньгами, одеждой, обувью, перевозочными средствами и т. д.[207]
В этот период термину «беженцы» стали придавать расширенное толкование. Под беженцами понимали не только тех, кто бежал после поражения восстания 1916 г., но и тех, кто оставил родные места изза преследований царизма, голода, разрухи, и по другим причинам.2 Поэтому Особкомзем занимался возвращением всех беженцев. Но основной задачей, как и прежде, являлось возвращение еще оставшихся в Китае беженцев, скрывавшихся от царских карателей в период восстания 1916 г., стремившихся вернуться на Родину. Для выяснения численности еще оставшихся беженцев, обследован ия их положения и возвращения в родные места. Особая комиссия ВЦИК по землеустройству, как уже отмечалось, направила 6 января 1926 г. в Китай уполномоченных по реэвакуации беженцев.3 В июне 1926 г. СНК РСФСР отпустил на мероприятия по возвращению беженцев еще 50 тыс. рублей.[208]
Положение беженцев в Китае оставалось тяжелым. Особенно сильно были закабалены беженцы в долине рек Каш, Или, Кульджа, Текес, Коксу, где голодные, плохо одетые, лишенные всех гражданских прав, социально незащищенные, они батрачили на крупных скотоводов, рисоводов, торговцев. За черствую лепешку, чашку риса в день. Бесправные, обездоленные. Попрежнему чиновничьи, ростовщические и другие элементы препятствовали возвращению беженцев и всеми способами их задерживали. Они, напри мер, запрещали им продавать дома, участки, если они их имели, под предлог ом неуплаты налогов, требовали уплатить не существующие долги и т.п.5 Несмотря на все препятствия, беженцы при содействии уполномоченных по реэвакуации возвращались в родные места. В начале 1926 г. большая групп а беженцев вернулась из Синьцзяна в КараколоНарынский округ. Но они не имели ни жилья, ни строительных материалов для его постройки. В связи с этим беженцы обращались в лесничество с просьбой об отпуске леса на льготных условиях, и их просьба была удовлетворена.[209] Особкомзем решил создать питательный пункт в Нарынколе и с этой целью туда был направлен уполномоченный на период перегона скота на джайлоо, т.е., в период появлен ия подножного корма. Предполагалось, что именно в это время должен увеличиться поток возвращающихся на Родину беженцев. Выехавший туда уполномоченный Особкомзема познакомился с путями передвижения беженцев, которые прибыли в Китай из Каракольского уезда и Заилийского района Джаркенткого уезда. По сообщению временно исполнявшего обязанности советского консула в Кульдже Ступникова, ведавшего в Кульджинском районе реэвакуацией возвращенцев, предполагалось отправить на родину беженцев, находившихся в долине реки Текес, через Нарынкол и Кольджай после уплаты китайским властям пошлины.2 Местность, по которой должны были возвращаться беженцы, изобиловала горными паст бищами и водой, что благоприятствовало скотоводам. Через Хоргосский питательный пункт, в основном, возвращались только беженцы, проживав шие в городе Кульдже и его окрестностях и очень мало из более отдалённых пунктов. Обследование показало, что за 1924–1925 гг. через Хоргос и Кульджат проследовало мало беженцев, так как китайские власти не пропускали их через эти пункты. Беженцы стали переходить границу нелегально, что было связано с риском и негативными последствиями. Впоследствии исполн явшему обязанности посла Ступникову удалось договориться с китайскими властями о пропуске беженцев при условии оплаты пошлины. Так была пер еправлена группа казаховскотоводов в количестве 57 семейств. Кроме того, в Кульджинский район был направлен представитель, который под видом скупки шерсти должен был нелегально провести регистрацию беженцев и агитацию за возвращение их на Родину, поскольку вести эту работу открыто, а тем более совершать поездки специально направленным лицам тогда не представлялось возможным. Даже консулу разрешались периодические объез ды своего района только по большим дорогам.[210] Другой советский посол Вазонов также принимал все меры по возвращению беженцев из Китая.2
Уполномоченный по реэвакуации и устройству беженцев Н.Сатаев проводил работу в полном контакте с советскими послами. Многие беженцы жаловались, что в пути следования от Кульджи до Хоргоса китайские влас ти под видом взимания пошлины их обирали, требовали снова оплаты пошлины, хотя они её уже оплатили и т.п. После прибытия на питательный пункт им оказывалась материальная помощь и оформлялись необходимые документы.[211] К сожалению, консульство не всегда имело средства на проведение агитационной и другой работы по возвращению беженцев.4 По этой причине не проводилась работа по возвращению беженцевказахов в пер вой половине 1926 г. в Чугучском районе, где они находились. Ведя кочевой образ жизни, они постепенно перекочевывали к границе и перехо дили её. Так барлыкским казахам в количестве 121 юрты, обманув бди тельность китайских пограничников, удалось вернуться на Родину.[212]
Беженцыказахи, находившиеся в Тарбагатайском округе Китая, обращались в советское посольство с просьбой о выдаче им пропусков для возвращения на Родину. Однако изза чинимых препятствий местных властей даже установить численность беженцев не удалось. Но к середине 1926 г. взаимоотношения с китайскими властями улучшились и вопрос о регистра ции беженцев был отрегулирован, после чего никаких препятствий к выдач е пропусков на переселение беженцев не было.[213]
30 сентября 1926г. Президиум исполкома Киргизской автономной области обсудил вопрос о льготах, представляемых беженцам – скотоводам, возвращающимся из Китая со своими стадами. Согласно принятому постановлению, такие возвращенцы освобождались от уплаты сельхозналога в течении первых одного, трех или пяти лет в зависимости от характера ве дения хозяйства. Все возвращающиеся беженцы, помимо ссуды на устройс тво хозяйства, могли еще дополнительно получить в достаточном количес тве пастбища, угодия и призимовочные территории. При проведении землеустройства в кочевых районах им отводились наделы по нормам, установленным для кочевых районов.[214] Чтобы ускорить возвращение бежен цев, октября 1926 г. Президиум Среднеазиатского экономического совета обсудил вопрос о предоставлении дополнительных льгот реэмигрантам, возвращающимся из Китая в южные районы Казахстана и Кыргызстан. Этот вопрос был внесен на обсуждение Особой комиссией ВЦИК по землеустр ойству. Было признано необходимым просить СНК Казахской АССР и пра вительство Киргизской АО осуществить ряд мероприятий: всем возвра тившимся беженцам гарантировать, что их имущество и скот не будут рек визированы, принять меры к освобождению беженцев от сельхозналога, устроить всех вернувшихся беженцев по возможности в тех районах, где они ранее жили; провести землеустройство на общих основаниях, предостав ив землю не меньше двух гектаров на одно хозяйство и снабдить инвента рём в первую очередь за счет кредитов, отпускаемых на инвентаризацию землеустраиваемого населения; и, наконец, обеспечить устройство беженцевскотоводов, вернувшихся из Китая со своими стадами по возможности в тех районах, откуда они бежали, обеспечив их пастбищами с призимовочными территориями и сенокосами на общих основаниях.[215] Эти меропр иятия были осуществлены, что имело принципиально важное значение для возвращения беженцев.
8 ноября 1926 г. Президиум ВЦИК и СНК СССР приняли постановлен ие «Об освобождении реэмигрантов, возвращающихся на территорию Киргизской автономной области от единого сельскохозяйственного налога в течение 5 лет со дня водворения их на территории названной области».[216] Однако, указанные в ст. 1 этого постановления льготы по единому сельхоз налогу не распространялись на хозяйства тех реэмигрантов, которые пользо вались временным или постоянным наёмным трудом в размерах, превы шавших пределы, предусмотренные ст. 393 земельного кодекса.2
В связи с ликвидацией Особой комиссии по землеустройству Казахской АССР и Киргизской автономной области («Особкомзема») Президиум Федерального комитета по земельному делу при ВЦИК СССР 16 июня 1926 г., заслушав вопрос о выполнении поручений ВЦИК, постановил все землеустроительные партии со всеми штатами сотрудников и инструментами передать Казахстану и Кыр гызстану. По вопросу о возвращении беженцев из Китая Федкомзем решил, что руководство этой работой за пределами СССР, т.е., ведение переговоров с китайскими властями о возвращении бе женцев, передать представительству наркомата иностранных дел, а на терр итории Казахстана и Кыргызстана соответствующим органам – ЦИКу Казахской АССР и исполкому Киргизской автономной области.3 Питатель ные пункты для беженцев на территории этих регионов также передавал ись уполномоченному Совета Труда и Обороны в Средней Азии, на кото рого возлагалось финансирование соответствующих органов обоих регио нов и наркомата иностранных дел.[217]
С марта по июнь 1926 г. через Хоргосский питательный пункт прошли 62 семьи казахов (238 человек), 26 семей кыргызов (109), 46 семей дунган (162), 138 семей уйгуров (492) и др.[218] С начала 1925 г. до 1927 г. через этот питательный пункт прошло 1182 беженца, возвратившихся из Китая в Кыргызстан. Из них 1095 человек были устроены в Каракольском уезде, а 87 – в Пишпекском.[219]
Органы власти продолжали оказывать помощь еще остававшимся за пределами родины уже небольшим группам беженцев в их возвращении и уст ройстве. После ликвидации в 1926 г. Особой комиссии ВЦИК по землеустройству южных губерний Казахской АССР и Киргизской автономной област и, как уже отмечалось, была достигнута договорённость между ними о на значении ими полномочных представителей и приглашении на постоянную работу секретаря, которые занимались бы возвращением и устройством еще оставшихся малочисленных групп беженцев. Местонахождение этого аппа рата по реэвакуации беженцев стал г. Ташкент.[220]
С момента организации указанной комиссии по возвращению еще оставшихся в Китае беженцев, до 6 октября 1926г. численность возвратив шихся в этом году беженцев видна из следующей таблицы[221] (См. стр. 189).
Итак, задача по возвращению и устройству беженцевкыргызов, казах ов и дунган к началу 1927 г. была в основном решена. По нашим подсче там в 19181927гг. в Кыргызстан возвратилось приблизительно около 70 тыс. беженцев, хотя небольшая часть кыргызского населения всё еще остава лась в Китае.[222]* Поэтому вопрос о возвращении беженцев привлёк внима ние 1 учредительного съезда Советов Киргизской АССР. В Декларации об образовании автономной республики, принятой съездом, отмечалось: «Трудящиеся Киргизской АССР ставят своей целью помочь киргизским повстан цам, бежавшим в Китай во время царизма, вернуться на Родину…».[223] Хотя основная масса, как уже отмечалось, возвратилась к концу 1926 г., при ЦИК Киргизской АССР в 1927г. продолжала работать комиссия по оказанию пом ощи беженцам возвратившимся из Китая.[224] Даже к концу возвращения беженцев в силу необходимости всё еще создавались отдельные приемные пункты. Так, руководствуясь распоряжением Наркомзема Киргизской АССР от 21 мая 1927 г. приказом по Каракольскому кантонному земельному отде лу от 16 июля 1927 г. был открыт приёмный пункт.[225] Это был последний пункт для приёма беженцев. 9 августа 1927 г. СНК Киргизской АССР и 22 августа того же года ЦИК Советов республики приняли постановление о лик видации комиссии по возвращению беженцев из Китая.[226] «Ввиду фактического прекращения возвращения беженцев из Китая, комиссию по реэвакуации бе женцев ликвидировать».[227]
Итак, длительный и трудный процесс возвращения беженцев на Родину, связанный с большими материальными, затратами, страданиями и мучениями десятков тысяч людей, наконецто, завершился. Подавление восстания 1916 г., бегство кыргызов в Китай, их тяжелое положение на чужбине привели к больш им людским потерям. По данным Г. К. Кронгардта, исследовавшего демогра фические аспекты восстания 1916 г., в результате карательных действий цар изма и гибельных условий, создавшихся для повстанцев после подавления восстания и бегства их за пределы Кыргызстана, погибло более 100 тысяч че ловек.[228] В это число входит и та часть населения, которая погибла во время бегства и в самом Китае. Эту цифру погибших Г. К. Кронгардт определил пу тём сравнения данных о численности коренного населения 1916 г. с данными 1926 г., когда основная масса беженцевкыргызов возвратилась из Китая.
«Кроме того, использование данных переписи 1926 г., – пишет Г. К. Крон гардт, – позволяет учесть потери населения в результате голода в 1917–1918 гг., являвшегося прямым следствием подавления восстания 1916 г., когда кыргызы потеряли весь скот и многие земли».[229] К этому следует лишь добавить, что здесь, по видимому, учитываются также и другие факторы, влиявшие на сокра щение численности населения – гражданская война и др.
Несмотря на все трудности, жизненно важный вопрос о беженцах, возникший в результате колониальной политики царизма и подавления восстания 1916 г., продолжавший оставаться обострённым при Временном правительстве, был окончательно решен в советский период.
Благодаря помощи советского государства, стремившегося привлечь народы Средней Азии к так называемому социалистическому строитель ству и проводившего в связи с этим в первое десятилетие политику защищ авшую их интересы (хотя и на этом этапе они полностью не учитывались) беженцыкыргызы, казахи и дунгане были спасены от вымирания и вернулись на родную землю. Нарушенное реакционной политикой цариз ма и его карательными мерами по подавлению восстания 1916 г. единство кыргызского народа было восстановлено. Оформление территориальной общности в результате образования и развития, хотя и не полной, нацио нальной государственности кыргызского народа, наряду с возвращением беженцев стало важным условием его консолидации.
Решение проблемы беженцев длилось почти 10 лет, так как на то, что бы осуществить их возвращение в кратчайшие сроки и устройство (обес печение их жильём, продовольствием, сельхозинвентарём, одеждой, избавление из кабалы и т.д.) требовалось немало средств, а их систематическ и не хватало. Тем более, что необходимо было возвратить и обустроить десятки тысяч абсолютно разорённых людей. Вовторых, китайские чинов ники, землевладельцы, торговцы, заинтересованные в дешевой рабочей силе беженцев, под разными предлогами препятствовали их возвращению на Родину. И, втретьих, чтобы решить эту проблему – необходимо было уре гулировать межнациональные отношения, уравнять в правах землеиводопользовании русское и коренное население. А это было довольно трудной и сложной задачей. Однако горячее стремление беженцев вернуться на Родину и систематическая помощь государства и многонационального населения Кыргызстана позволили успешно решить эту жизненно важную проблему.
Решение проблемы беженцев – это одновременно и решение одного из важнейших вопросов национальной политики в Кыргызстане. Почти трет ья часть кыргызского населения, бежавшая от царских палачей в Китай, преодолев самые тяжкие испытания, при помощи государства и многонационального населения Кыргызстана возвратилась на родную землю и была устроена. Бывшие беженцы становились равноправными гражданами Кыргызстана. Многие из них стали видными деятелями науки и культуры республики, активно трудились в различных отраслях народного хозяйства.
[1] ЦГА Республики Казахстан, ф.489, оп.1, д.13, л.37; ЦГА Республики Узбекистан, ф.и1044, оп.1, д.5, л.248, ф.17, оп.1, д.236, л.9, 16.
[2] АОГА, ф.340, оп.1, д.37, л.1 2 Там же, л.1об.
[3] Там же, л.2
[4] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.18–18об.
[5] Чокушев Б. Классовая борьба в киргизских аилах в первые годы социалистических преобраз ований/1918–1924гг. /. Фрунзе, 1970, с.57. О численности проданных в кабалу кыргызских бе женцев в источниках имеются разные сведения. Здесь значится 30000, в других документах – 3–4тыс.Можно предположить, что последняя цифра более точная, так как встречается чаще в документах и литературе. См. : Усенбаев К. Восстание 1916г. в Киргизии, с.242, а также с.58, 147 данной работы.
Отмечает цифру 3 тыс.человек, проданных китайским землевладельцам, купцам, ростов щикам и уполномоченный по возвращению беженцев К. Шабданов, направленный в Китай (см. стр. 171 книги).
[6] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.1, л.2–8, 13, 16
[7] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.285, л.23
[8] АОГА, ф.489, оп.1, д.13, л.38
[9] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, АлмаАта, 1949, с.95–96 4 Там же.
[10] Фурманов Д.Мятеж. М., 1983, с.80
[11] . Абаев Ш. Памятные дни\За власть Советов. Сб. воспоминаний, Фрунзе, 1966, с.98
[12] Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане, с.500
[13] ЦГА Республики Кыргызстан, ф.89, оп.3, д.61, л.29
[14] Узбеков С. Северная Киргизия в период гражданской войны. Фрунзе, 1973, с.85.
[15] Победа Великой Октябрьской социалистической революции и образование Казахской ССР. Сб. документов. АлмаАта, 1947, с.97
[16] Победа Октябрьской революции в Киргизии. Сб. документов, Фрунзе, 1977, с.263–264
[17] Там же, с.270–271
[18] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии, с.284
[19] Великая Октябрьская социалистическая революция и гражданская война в Киргизии. Документы и материалы, с.152, 155–156
[20] Радинин И. Я. Как мы создавали дружину в Пишпеке\За власть Советов. Сб. воспоминаний. Фрунзе, 1996, с.43
[21] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии. Фрунзе, 1966, с.258–259
[22] ЦГА Республики Узбекистан . 17, оп.1, д.236, л.9.
[23] АОГА, ф.136, оп.1, д.15, л.114.
[24] Институт мировой литературы им. Горького (в дальнейшемИМЛ), ф.30, П622063.
[25] АОГА, ф.489, оп.1, д.33а, л.32–24
[26] ЦГА Российской Федерации, ф.3260, оп.3, д.142, л.1–2
[27] Усенбаев К. Указ. соч., с.249
[28] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны, с.341 5 АОГА, ф.489, оп.1, д.396, л.151об.
[29] Там же, д.156, л.6
[30] АОГА, ф.340, оп.1, д.156, л.6
[31] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.141, л.117
[32] РЦХИДНИ, ф.122, оп.1, д.114, л.58
[33] АОГА, ф.340, оп.1, д.19, л.11
[34] Султангазиев С.Киргизская беднота с великим доверием стояла за Советскую власть\Великий Октябрь в Киргизии:Сб. воспоминаний. Фрунзе, 1987, с.177
[35] Маречек Р. П. Укрепление Советов в Пржевальском уезде\Воспоминания участников революционных событий и гражданской войны в Киргизии. Фрунзе, 1957, с.97
[36] Зима А. Г. Победа Октябрьской революции в Киргизии. Фрунзе, 1966, с.377
[37] Байбулатов Б. Борьба парторганизации Киргизии за проведение оседания кочевого населения. Фрунзе, 1965, с.23 4 3аря свободы (Верный), 1918, 3 апреля 5 АОГА, ф.489, оп.1, д.396, л.151 об.
[38] Там же, ф.136, оп.1, д.142, л.26
[39] Там же, л.28
[40] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.144, л.18
[41] Великая Октябрьская революция и гражданская война в Киргизии. Документы и материалы. Фрунзе, 1957, с.251. 5 Там же, с.252
[42] АОГА, ф.350, оп.1, д.28, л.19–21; Известия (Ташкент), 1919, 2 декабря
[43] Там же
[44] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.10 4 Там же.
[45] Там же, ф.17, оп.1, д.236, л.12; д.285, л.13.
[46] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.12; д.285, л.13.
[47] Там же, л.13.
[48] Там же, л.12об.
[49] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.289.
[50] Там же.
[51] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.3, л.27–29
[52] Советское строительство в аулах и селах Семиречья. Сб. документов и материалов. АлмаАта, 1957, с.52; АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.751, л.6
[53] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.6, л.44
[54] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.285, л.246–247
[55] Малышев К. И. Борьба за Советы в Киргизии и Туркестане. Фрунзе, 1958, с.102.
[56] Ухванов П. И. Земельноводная реформа в Киргизии. Фрунзе, 1957, с.15
[57] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.3, л.19; ф.353, оп.1, д.75, л.17;
[58] Правда (Верный), 1920г., 30 марта.
[59] Там же.
[60] Фурманов Д. Мятеж. М., 1983, с.40.
[61] Малабаев Д.М. Революционные комитеты Киргизии. Фрунзе, 1985, с.97; ЦГА Кыргызс кой Республики, ф.89, оп.1, д.135, л.10.
[62] Покровский С.П. Указ. соч., с.290–291. 3 Малабаев Д М. Указ. соч., с.98 4 Усенбаев К. Указ соч., с.152.
[63] Малабаев Д.М. Указ. соч., с.98
[64] Усенбаев К. Указ. соч., с.252
[65] ЦГА Кыргызская Республика, ф.21, оп.1, д.4, л.19 4 Там же, ф.89, оп.1, д.135, л.10.
[66] АОГА, ф.350, оп.1, д.33, л.83.
[67] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.5, л.10об.
[68] Народное хозяйство Туркестана, 1920, №9–10, с.41.
[69] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, on. 1, д.5, л.10об.
[70] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья. Сб. документов и материалов, ч.1, АлмаАта, 1957, с.52
[71] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.5, л.11
[72] Узбеков С. Указ. статья, с.77
[73] ЦГА Республики Узбекистан, ф.39, оп.1, д.221, л.18–18об.
[74] Там же.
[75] ЦГА Республики Узбекистан, ф.39, оп.1, д.221, л.18об.
[76] Там же.
[77] Маматюсупов А. Переломные годы в сельском хозяйстве Киргизии. Фрунзе, 1957, с.23
[78] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.285, л.214 2 Там же.
[79] РЦХИДНИ, Ф.122, оп.1, д.29, л.199.
[80] Малабаев Д.М. Укрепление Советов Киргизии в период строительства социализма. Фрунзе, 1969, с.84
[81] АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.685, л.67об.
[82] Там же. 4 Там же.
[83] ЦГА Республики Казахстан, ф.109, оп.1, д.8, л.148 6 АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.685, л.67об. 7 ЦГА Республики Казахстан, ф.109, оп.1, д.8, л.37
[84] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.135, л.1
[85] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.285, л.45об., 214
[86] Экономическая жизнь (Ташкент), 1920, 23 августа
[87] АОГА, ф.350, оп.1, д, 33, л.83
[88] Там же, д.37, л.203
[89] РЦХИДНИ. ф.122, оп.1, д.60, л.5об.
[90] АОАОПД, ф.666, оп.1, д.760, л.120
[91] АОГА, ф.350, оп.1, д, 33, л.82об. 2 Там же, л.82об., 83 3 Там же.
[92] АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.764, л.4об.
[93] Цитирую по кн.: История Киргизской ССР, т.3, Фрунзе, 1986, с.238
[94] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, ч.1, с.52
[95] АОГА, ф.350, оп.1, д.104, л.41 ЗРЦХИДНИ, ф.122, оп.1, д.13, л.52–53
[96] Кацура Е. И. Указ. соч., с.88–89
[97] Формирование и развитие киргизской социалистической нации, с.167
[98] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.5, л.11
[99] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.5, л.12об.
[100] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.103–103об.
[101] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья. Сб. документов и материалов, ч.1, с.160
[102] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.10, 91
[103] ЦГА Республики Казахстан, ф.350, оп.1, д.18, л.23
[104] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.70, л.12–12об.; АлмаАта в период Октября и гражданской войны. Летопись событий, с.198, 341–342.
[105] Правда (Верный), 1920, 29 мая
[106] Там же
[107] Там же, 1920, 3 июня 2 Там же, 1920, 1 июня 3 Там же, 1920, 6 июня
[108] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, с.341–342
[109] АлмаАта в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий, с.341–342.
[110] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.2, л.11
[111] Рудов М. Уполномоченный партии. Фрунзе, 1967, с.78; НМЛ, ф.30П. 622055; ЦГА Респ ублики Казахстан, ф.109, оп.1, д.4а, л.124, 161
[112] ИМЛ, ф.30, п. 622060
[113] ЦГА Республики Казахстан, ф.330, оп.1, д.18, л.14; ЦГА Республики Узбекистан . 17, оп.1, д.236, л.64; Правда(Верный), 1920, 9 мая.
[114] Кацура Е. И. Указ. соч., с.88
[115] ЦГА Республики Узбекистан, ф.7, оп.1, д.285, л.25–25об.
[116] Там же, л.26
[117] АлмаАтинский областной архив общественнополитической документации (АОАОПД) ф.666, оп.1, д.1171, л.8
[118] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, с.180–181
[119] Там же, с.22, 52, 53; отчет о деятельности Джетысуйского областного экономического совещания за 1921–1922 хозяйственный год. АлмаАта, 1923, с.25
[120] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, ч.1, с.141
[121] Там же, с.141–142
[122] РЦХИДНИ. ф.122, оп.1, д.60, л.4–4об.
[123] Ухванов П. И. Указ. соч., с.29
[124] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, с.156 3 АОГА, ф.350, оп.1, д.186, л.333об.
[125] АОАПД, ф.666, оп.1, д.1029, л.61об.
[126] Советское строительство в аулах и сёлах Самиречья, ч.1, с.156
[127] АОГА, ф.350, оп.1, д.193, л.47
[128] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.5, л.13об.
[129] Шерстобитов В. П., В. И. Ленин и крестьянство Советского Востока, с.188
[130] АОПД Кыргызской Республики, ф.14, оп.1, д.69, л.88
[131] Шерстобитов В. П., В. И. Ленин и крестьянство Советского Востока, с.189
[132] АОПД Кыргызской Республики, ф.14, оп.1, д.69, л.88
[133] Шерстобитов В. П. В. И. Ленин и крестьянство Советского Востока, с.189
[134] АОГА, ф.350, оп.1, д.193, л.152
[135] АОГА, ф.350, оп.1, д.193д.131
[136] Там же, л.152
[137] АОАПД, ф.666, оп.1, д.52, л.63
[138] Жирков А. В., М. В. Фрунзе в его связях с Киргизией и Туркестанским краем. Фрунзе, 1985, с.11
[139] АОАПД.ф.666, оп.1 д.109л.18об. ; Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, с.181
[140] АОАПД, ф.666, оп.1, д.109, л.19об.
[141] ЦГА Кыргызской Республики, ф.89, оп.1, д.27, л.63
[142] Шерстобитов В. П., В. И. Ленин и крестьянство Советского Востока, с.189
[143] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.236, л.271 об.
[144] Там же.
[145] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья. с.180–181 3 Там же.
[146] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, с.180–181;
АОГА, ф.370, оп.1, д.6, л.22
[147] АОГА, ф.370, оп.1, д.14, л.47об.
[148] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, с.181 2 АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1. д.597, л.3об.
[149] Советское строительство в аулах и сёлах Семиречья, с.180–181
[150] АОГА. ф.350, оп.1, д.193, л.147
[151] Там же, л.167
[152] АОАОПД, ф.666, оп.1, д.94, л.133
[153] АОГА, ф.489, оп.1, д.417, л.19–20
[154] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.15, л.17; ф.20, оп.1, д.145, л.451а
[155] АОГА. ф.350, оп.1. д.193, л.151
[156] РЦХИДНИ, ф.17, оп.1, д.1167, л.60; АОАПД, ф.666, оп.1, д.85,
л.17; АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.1259, л.58
[157] АОГА, ф.489, оп.1, д.521, л.5
[158] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.3, л.21 2 АОПД Республики Узбекистан, ф.60, оп.1, д.1858, л.22 3 АОГА ф.489, on. 1, д.648, л.75 об.
[159] ЦГА Кыргызской Республики, ф.20, оп.1, д.145, л.446; ЦГА Республики Казахстан, ф.548, оп.3, д.4, л.203;
[160] ЦГА Республики Казахстан, ф.548, оп.3, д.4, л.703 2 АОАОПД, ф.666, оп.1, д.1029, л.3–3об.
[161] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.97, л.351
[162] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2178, оп.1, д.15, л.22
[163] Там же, д.2, л.110
[164] Шерстобитов В. П., В. И. Ленин и крестьянство Советского Востока, с.190; ЦГА Кыр гызской Республики, ф.20, оп.1, д 145, л.434; ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.51, л.6.
[165] ЦГА Кыргызской Республики, ф.20, оп.1, д.145, л.429
[166] Там же
[167] Там же, л.463об.
[168] Там же, л.435
[169] Там же
[170] Шерстобитов В. П., В. И. Ленин и крестьянство Советского Востока, с.191
[171] Там же
[172] ЦГА Республики Узбекистан, ф.17, оп.1, д.97, л.351
[173] Съезды Советов в документах. 1917–1937гг., т.4, ч.1. М., 1962, с.293
[174] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2354, оп.1, д.1, л.69
[175] Там же, л.47
[176] Там же, ф.20, оп.1, д.145, л.455
[177] Там же, л.22, 453
[178] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2354, оп.1, д.1, л.452
[179] Там же, л.443
[180] Там же, л.423
[181] Там же
[182] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.51, л.1
[183] Там же
[184] Артыкбаев К., Известен буду я народу своему/Советская Киргизия, 1989, 28 марта
[185] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.51, л.1
[186] Там же, д.50. л.6
[187] ЦГА Республики Казахстан, ф.958, оп.1, д.50, л.5об.
[188] Там же, л.6
[189] Там же, д.51, л.1–1об
[190] ЦГА Кыргызской Республики, ф.20, оп.1, д.145, л.423
[191] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.51, л.57–58
[192] Там же, л.217
[193] Там же. д.50, л.57–58
[194] Там же, д.51. л.16
[195] Там же, д.51, л.231
[196] Там же, 51, л.16
[197] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2354, оп.1, д.3, л.144
[198] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.50, л.98, 243, 297
[199] ЦГА Кыргызской Республики, ф.20, оп.1, д.301, л.171
[200] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.50, л.273; ЦГА Кыргызской Республики, ф.1246, оп.1, д.49, л.55
[201] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1. д.51, л.57–58
[202] Там же, л.217
[203] Там же, д.50, л.57–58
[204] Там же, д.51, л.16
[205] Там же, д.50, л.231 3 Там же, д.51, л.16 4 Там же, л.234.
[206] ЦГА Республики Казахстан, д.51, л.16
[207] ЦГА Кыргызской Республики, ф.2354, оп.1, д.2, л.19 2 ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.50, л.152 3 Там же.
[208] Там же. л.153 5 Там же, л.155
[209] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.50, л.152 2 Там же.
[210] Там же, л.153 2 Там же, л.155
[211] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.50, л.155 4 Там же.
[212] Там же, л.356
[213] Там же, л.360
[214] Там же, л.356
[215] ЦГА Кыргызской Республики, ф.328, оп.1, д.7, л.21
[216] Собрание законов (С.З.) СССР, 1926, №67, ст.510 2 ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.7, л.25 3 Там же, ф.938, оп.1, д.132, л.14–14об.
[217] Там же
[218] Там же, д.50, л.374–375
[219] Шерстобитов В. П., Новая экономическая политика в Киргизии. Фрунзе, 1964, с.206
[220] ЦГА Республики Казахстан, ф.938, оп.1, д.50, л.149об
[221] ЦГА Кыргызской Республики, ф.328, оп.1, д.7, л.21
[222] В 1956 г. из Китая в Кыргызстан, на ИссыкКуль, прибыла последняя большая партия кыргызов, проживавших в Кызылсу – Киргизском автономном округе Китая, образованном в 1954 г. Помимо кыргызов в округе проживали уйгуры, узбеки, казахи, татары, таджики и др. /Советская Киргизия, 1959, 5 июня. /В Китае и в 1990х годах еще проживали кыргызы, свидетели восстания 1916 г. и их потомки. Всего в Китае в 1991 г. проживало 70 тысяч кыргызов. /Вечерний Бишкек, 1991, 18 апреля/.
[223] Резолюции и постановления съездов Советов Киргизии. Фрунзе, 1973, с.35.
[224] ЦГА Кыргызской Республики, ф.21, оп.18, д.18, л.2.
[225] Там же, ф.328, оп.1, д.7, л.29
[226] ЦГА Кыргызской Республики, ф.328, оп.1, д.7, л.29
[227] Там же, л.30;ф.21, оп.18, д.18, л.2
[228] Кронгардт Г. К., Демографические аспекты истории восстания 1916 г. в Кыргызстане/Восстание 1916 г. в Кыргызстане (сб. материалов науч.конф., посвященной 75летию восстания) Бишкек, 1993, с.51
[229] Там же.
Т. ШЕЙШЕКАНОВ
1916-ЖЫЛ:
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ АЗАТТЫК КӨТӨРҮЛҮШҮ
Б И Р И Н Ч И Б А П КЫРГЫЗСТАНДАГЫ 1916-ж. АЗАТТЫК КӨТӨРҮЛҮШҮНҮН ТАРЫХНААМАСЫ
XIXк. экинчи жарымында кыргыз эли ар кандай ички, тышкы себептердин тийгизген таасири астында, Россия империясынын курамында болуп калган жана таза типтеги колонияга айланган. Колониалдык эзүүгө дуушар болгон элибиз боштондукту, эркиндикти самап эзүүгө каршы күрөшүн эч токтотпой улантып келген. Албетте, кыргыз элинин тагдырындагы ошондой азаттык, эгемендик үчүн болгон көтөрүлүштөрдүн бири 1916ж. улуттук боштондук көтөрүлүшү болуп эсептелет.
Кыргыз Республикасынын Президенти А. Атамбаев 2015ж. 27майында кол койгон «1916жылдагы каргашалуу окуялардын 100 жылдыгы жөнүндө» деп аталган Жарлыгында «…бул окуялардын болгонуна дээрлик жүз жыл өткөнүнө карабай коомубуз, алардын себептерин жана кесепеттерин тарыхий жактан объективдүү баалоого муктаж болууда» – деп белгилеген [2].
Кыргыз тарых илими 1916ж. элдик көтөрүлүштүн тарыхнаамасын 3 мезгилге бөлүп карап келет. Биринчи мезгил – колониалдык доордогу, экинчи мезгил – Совет доорундагы, үчүнчү мезгил – Эгемендик, көз карандысыздык доордогу тарыхнаама болуп эсептелет.
Тарыхнаамадагы ар бир мезгил изилдөөдөгү методологиялык ыкмасы менен, теориялыкконцептуалдык жыйынтыктары менен, чыгарылган бүтүмдөрдүн жана ар кандай баалардын берилиши менен бирибиринен кескин айырмаланат.
- Колониалдык доор мезгилиндеги Кыргызстанда жашаган кыргыз элинин чарбасы, коомдукэкономикалык түзүлүшү, саясий абалы жана бөлөк жактан көчүп келген өз ара мамилеси тууралуу тарыхый маалыматтарды, биз, XIX к. акыркы чейреги XXк. башындагы россиялык изилдөөчүлөр тарабынан жазылган илимий эмгектерден, монографиялардан жана илимий популярдуу макалалардан ала алабыз.
Ошондой эмгектердин катарына В.В. Заорская, К.А. Алек сандер, И.И. Гейер, В.Е. Недзвецкий ж.б. тарабынан жаралган эмгектер кирет. [3]
1917ж. октябрь окуяларына чейинки жарык көргөн эмгектер, колониалдык Борбордук, крайлык, областтык, уезддик бийлик өкүлдөрү тарабынан түзүлгөн отчеттор, рапорттор, билдирүүлөр, Россия империясынын мамлекеттик Думасы тарабынан жаралган документтер, соттордун чыгарган чечимдери жана жазалоочу экспедициялардын документтери – 1916жылдагы Кыргызстанда болгон тарыхий окуяларга анализ берет жана ар кандай деңгээлде баалашат.
Колониалдык бийлик өкүлдөрү 1916жылдагы элдик көтөрүлүштү «кокусунан болгон окуя», «бунт», «козголоң», «тартипсиздик» чет өлкөлүк агенттер уюштурган «козголоң» деп баалашкан жана падышалык Россиянын колониалдык саясатын, кызыкчылыктарын коргошкон.
Мисалы, «Жарым паша» аталган Куропаткин Крайды тынчытуу боюнча жогорку бийликке жөнөткөн рапортунда: «тартипсиздикти жөнгө салуу боюнча 14, 5 батальон, 33 жүздүк, 42 замбирек, 69 пулемет колдонулган. Козголоңчуларга каршы согуштук аракеттер Крайдын областтарында 1916ж. 13июлунан – 1917ж. 25 январына чейин уланган» [4]
Ошол эле, Куропаткин 11августта Фольбаумга жөнөткөн 13 пункттан турган телеграммасында «…бизге берилген (Орус бийлигине .Т. Ш) кыргыздарды козголоңго чыккандарга каршы пайдаланыз» [5]
Ошентип, Куропаткин 1916ж. көтөрүлүштү «козголоң» деңгээлинде гана караган.
Ал эми, ЖетиСуу областынын аскергубернатору Фольбаум, 1916ж. ЖетиСуу облусу боюнча түзгөн отчетунда: «…Теплоключенко жана Преображенское кыштактарындагы орус дыйкандары өздөрү сот уюштурушуп…
Сазоновкадан козголоңго катышпаган мусулмандарды билбестен өлтүрүшкөн. Ал окуялар капысынан, күтүүсүздөн болгон окуялар. Сот териштирүүдө» – деген маалыматтарды келтирген. [6]
Ошол эле Фольбаум – уезд начальнигине берген буйругунда: «…Бир аз эле топтолгон кыргыздарды, козголоңчулар деп эсептегиле, аларды талкалагыла, болуштуктарда башаламандыкты пайда кылгыла …толкундоолордун биринчи эле белгиси болгондо камагыла, мейли 2чи башчылары болсун, талаа сотуна өткөргүлө жана аскыла» деген көрсөтмөлөрдү берген [7].
1916жылдагы Борбордук Азиядагы элдик көтөрүлүш падышалык Россиянын Мамлекеттик Думасы тарабынан атайын комиссия түзүлүп иликтенген. Комисиянын ишинин жыйынтыгы Мамлекеттик Думада каралган. Думадагы талкууда: «…Козголоңдо келтирилген зыян өтө чоң, аны эсептөө өтө кыйынчылыкка турат, өзгөчө Пржевальский уезди жана Жаркенттин түштүк бөлүгү өтө көп зыян тарткан. Болжолдуу 2600 үй өрттөлгөн, 8000 үйбүлөө зыян тарткан, 10млн…. жакын зыян келтирилген» – деп белгиленген. [8]
«Туркестанские ведомости» газетасынын 1916ж. 28октябрдагы №233 санында Куропаткиндин ЖетиСуу областына келиши жөнүндө төмөндөгүдөй материал жарыяланган: «…админстрация козголоңдун башында тургандарды колго түшүрүүгө жетишет жана аларды жазалайт. Карышкыр – башчыларын сөзсүз колго түшүрүш керек, ал эми көпчүлүк – койлорун кечирип койсо да болот. Ушул мааниде, мен падышага да кабарлайм. Козголоңчулар Нарын участкасына көчүрүлөт.
Мындай катуу жазалоо, козголоңчуларды жеринен ажыратуу, алардын кылганы үчүн жеткиликтүү өч алуу болуп эсептелет. Генерал Куропаткиндин сүйлөгөн сөзүнүн маңызы ушундай» [9].
Ошондой эле жазалоочу отряддардын курамына кирген казакорус жүздүгүнүн башчысы хорунжий Угренников өз күндөлүгүндө:
«…18августта Каркырага келдик. Ал жерде козголоңчулар менен кармаштык. 19августта Лизогубка кыштагына саат 12де келдик. Козголоңчулар тарабынан 1 адам өлтүрүлдү».[10]
Ошентип колониалдык бийлик өкүлдөрү 1916ж. элдик боштондук көтөрүлүшүнүн ролун төмөндөткөн. Көтөрүлүштүн мыйзам ченемдүү болгондугун тааныгысы келген эмес.
- Тарыхнаамадагы экинчи чоң мезгил, Совет доорунда б.а., 1917жылдан 1991жылга чейинки мезгилде калыптанган жана өнүккөн. Өз кезегинде бул мезгил 3 этапка бөлүнөт:
- Этап 20–30 жж., 2. Этап 40–50жж., 3. Этап 60–80 жж. жылдардагы этаптар болуп эсептелет.
Совет мезгилинин алгачкы жылдарында, 1916ж. Түркстандагы боштондук кыймылынын тарыхын иликтөөгө, алгачкы кадамдарды партиялыксоветтик кызматкерлер Ж.Абдракманов, Т.Рыскулов, Б. Исакеев, И.Арабаев ж.б. жасаган.
Кыргыз элинин көрүнүктүү уулу Ж. Абдракманов «Кыргыздардын 1916жылдагы көтөрүлүшү жөнүндө» аттуу эмгегинде, Кыргызстандагы 1916ж. улуттук боштондук кыймылынын өбөлгөлөрүн, себептерин, жүрүшүн, натыйжаларын жана Совет бийлигинин кыргыз элин кырылуудан сактап калгандыгын терең талдоодон өткөргөн. Падышалык колониалдык саясаттын курманы болгон «… кыргыз эмгекчи массалары көтөрүлүшкө, улуттук боштондукка чыгуу күрөшүнө даярдана башташкан» – деп көтөрүлүштүн улуттук боштондук мүнөзүн алгачкылардан болуп аныктаган.
Ж. Абдракманов «…бул көтөрүлүш, ОртоАзия элдери колониалык көз карандылыкта турган 1917ж. чейинки мезгилде, алардын турмушунда болгон, революциячыл баардык окуялардын ичинен эң ири революциячыл окуя» – деп жогору баалаган [11].
1916-ж. көтөрүлүшкө арналган алгачкы илимий эмгектерге
Т. Рыскуловдун 1924ж. жарык көргөн «Из истории борьбы за освобождение» аттуу макаласын кошсок болот .
Т. Рыскулов жогоруда көрсөтүлгөн макаласында: «…падышачылык эртебикечпи Түркстанда көтөрүлүш болоорун күткөн. Ошого шылтоолоп, Орто Азия аймагына көп сандагы аскер күчтөрүн киргизген. Ал күчтөрдүн максаты келечекте Кытай жерлерин басып алуу болгон» деп белгилеген. [12] Т. Рыскуловдун мындай көз карашы кийин «плацдарм» теориясы деп аталып калган.
Ал эми, 1926ж. Т.Рыскуловдун «Восстание туземцев Түркестана 1916 г.» – аттуу монографиясы жарык көргөн. Монографияда Орто Азия жана Казакстанда жашаган элдердин, 1916ж. көтөрүлүштүн алдындагы социалдык – экономикалык абалына анализ берилген жана кээ бир областтардагы көтөрүлүштүн жүрүшү мүнөздөлгөн. Автордун пикири боюнча, көтөрүлүш массалык мүнөзгө ээ болуп, падышалык өкмөттүн колониалдык саясатына каршы багытталган. Т. Рыскулов көтөрүлүштүн эң негизги себебин так аныктап – «падышалык колониалдык саясаттын натыйжасында жергиликтүү элдердин өз жерлеринен ажыроосу жана переселен саясаты падышачылыктын колониалдык эзүүсүндөгү карамакаршылыктар, жергиликтүү эмгекчи массалардын көтөрүлүшкө чыгуусуна себеп болгон, биринчи ирээтте орус бийлигине каршы, …Түркстанды колонияга айландыруу негизинен агрардык багытта болгондуктан, келгин орус мужугу колонизатор катары жергиликтүүлөр тарабынан кабыл алынган. Ошондуктан, орус мужугу жергиликтүү дыйкандар жана көчмөндөр тарабынан жырткычколонизатор катары каралган. Ошол себептен, көтөрүлүштүн жүрүшүндө ошол мезгилдеги саясий түзүлүшкө караганда орус мужугу көп зыян тарткан» – деп белгилеген.[13]
Ошондой эле, Т. Рыскулов Россия империясынын келгин орус дыйкандарын көчүрүп келүү саясатын – реакциячыл мүнөздөгү саясат жана көтөрүлүштүн себептеринин бири катары баса белгилеген.
1924ж. Г.И. Бройдо «Материалы к истории восстания киргиз» – аттуу макаласында «провокация» теориясын сунуштаган. Бул теория боюнча, 1916ж. көтөрүлүш падышалык админстрациянын провокациялык иштеринин натыйжасында келип чыккан көтөрүлүш болуп эсептелет. Автор, падышалык бийлик колонизациялоону улантып, жаңы жерлерге ээ болуу үчүн провакация ишине барган деген көз карашын билдирген. [14]
Кыргызстандагы 1916ж. улуттук боштондук кыймылынын тарыхын изилдөөдө, кыргыз элинин чыгаан тарыхчысы Б. Солтоноевдин «1916жылындагы кыргыз көтөрүлүшү» – деп аталган эмгегинин ролу зор, себеби, Б. Солтоноев 1916ж. кыргыз элинин боштондук көтөрүлүшүн Ж. Абдрахманов, Т. Рыскулов, Б. Исакеев ж.б. сыяктуу эле өз көзү менен көрүп, көп тарыхый окуялардын күбөсү болгон, ошондуктан, бул автордун эмгегин эч тартынбай эле тарыхый булак катары пайдалансак да болот. Өзгөчө анын эмгегиндеги «Бугу кыргызынын колонизаторлордон мизинин кайтканы», «Көтөрүлүштүн долбоору», «Көтөрүлүштүн башталганы», «ЫсыкКөлдөгү көтөрүлүш», «Кыргыздын Кытайга качканы», «Кытайдан элдин кайтканы» ж.б. бөлүмдөрү кызыгууну туудурат. [15].
Ал эми, изилдөөчү А. Шестаков «Восстание в Средней Азии в 1916 г.» аттуу эмгегинде «масса менен жандуу байланышын сактаган феодалдык жана жарым феодалдык ак сөөктөр кыймылга жетекчилик кылган» – деп жалтанбай бетке айткан [16]. Азыркы мезгилде, бул, автордун 1920ж.ж. көз карашы, 1916ж. элдик көтөрүлүштөгү жол башчыларга берилген адилет баа экенин тарых өзү тастыктап койду десек жаңылбайбыз.
20–30жж. орун алган дискуссияда тарыхчы И. Чеканинский объективдүү позицияда тургандыгы байкалат, ал «Восстания киргиз – казаков и каракиргиз в ЖетиСуйском (Семиреченском крае в июлясентября 1916 г.)» аттуу макаласында ЖетиСуу областынын статистикалык комитетинин материалдарына таянып:
«… 1916ж. көтөрүлүш көп жылдардан бери даярдалган көтөрүлүш. Борбордук жана жергиликтүү колониалдык бийликтин жүргүзгөн «инородческий» саясаты көтөрүлүшкө алып келген.
Көтөрүлүшчүлөрдүн максаты аппелляция эмес, эзилген улуттардын күрөш аркылуу кулчулуктан кутулуусу, улут катары өзүнөзү аныктоосу жана экономикалык көз карандысыздыкка жетүүсү болгон» деп белгилеген. [17]
1920жж. биринчи жарымында жарык көргөн макалалар жана илимий эмгектер, коммунисттик идеологиянын монополиялык үстөмдүгү орной электе, марксисттик тарыхчылардын чөйрөсү тар болгон мезгилде жарык көргөн, ошондуктан, адамзаттын боштондук кыймылдарынын тарыхына болгон көз караштарда плюрализм орун алган жана альтернативдүү талкуулар болуп турган.
Калыстык үчүн белгилеп кетүү зарыл, 20жж. Советтикпартиялык кызматтарда иштеген авторлор, профессионал тарыхчылар болушкан эмес. Ошол себептен, алар, өз иликтөөлөрүндө субьективизмге жол беришкен, көтөрүлүштүн мүнөзүн, кыймылдаткыч күчтөрүн аныктоодо кээ бир катачылыктарды кетиришкен. Тарыхый булактарды өтө аз колдонушкан, архивдик материалдарды талдоодон өткөрүшпөгөн.
Ошондой болсо да, жогоруда аталган авторлордун эмгектеринде 1916ж. көтөрүлүштүн өбөлгө, себептери, жүрүшү жана натыйжалары тарыхый чындыкка жакын баяндалганы талашсыз. Алар, илимий айлампага конкреттүү тарыхый материалдарды киргизишкен. Ошондуктан, алар азыркы учурда да өз маанисин жогото элек.
Ал эми, 30жж. башында, Орто Азия жана Казакстан элдеринин боштондук кыймылдарынын тарыхына арналган бир нече илимий эмгектер жарык көргөн. Бирок, изилдөөлөрдүн методологиясында таптык көз караш ыкмасы орун алып, боштондук кыймылдардын тарыхын изилдөөдө тарыхчылар ошол методологияны аргасыздан колдоно баштаган.
Алардын катарында: З. Миндлиндин «Киргизия и революция», Е. Федоровдун «Очерки национально освободительного движения в Средней Азии», И.В. Меницкийдин «О характеристике событий 1916 года в Туркестане», Т. 1926. Ю. Абдрахмановдун «Незабываемая годовщина. К 15летию восстания в Киргизии. 1931 г. Н.О. Кузьминдин «О марксистком понимании восстания 1916 года» Т. 1926, П.Г. Галузонун «1916 год в Туркестане и как следует о нем думать», 1931 г., А.В. Шестаковдун «Восстание в Средней Азии в 1916 г.» жана «Спорные вопросы о восстании в Средней Азии в 1916 г.», М. 1926, ж.б. бар.
Аталган эмгектерде, советтик тарыхнааманын келечектеги концептуалдык идеялары орун алган. Коммунисттик идеология үстөмдүгүн орнотуп, өзүнө туура келбеген көз караштарды, идеяларды антилениндик концепциялар деп жарыялап, идеялык «тазалыкты» камсыз кыла баштаган.
1930жж. экинчи жарымынан баштап коммунисттик идеология толук күчүнө кирип, өлкөдө саясий репрессиялар башталгандыктан, боштондук кыймылдарынын тарыхын изилдөөдө идеологиялык диктат орун алып, тарыхыйреалдуу окуялар бурмалана баштаган.
Буга «Краткий курс истории ВКП(б)»нын жарыяланышы өз таасирин тийгизген.
Мисалы, Т. Рыскулов өз көз карашын өзгөртүүгө аргасыз болгон. 1935ж. жарык көргөн «Кыргызстан» аттуу эмгегинде, автор, «…1916ж. көтөрүлүш падышадан сырткары, биринчи ирээтте жергиликтүү эзүүчү таптарга каршы багытталган» – деген туура эмес жыйынтык чыгарууга аргасыз болгон. [18]
Бирок, Т. Рыскуловдун тоталитардык бийликке жаккан мындай көз карашынын өзгөрүшү, аны саясий репрессиядан сактап кала алган эмес. 1938ж. Т. Рыскуловду «пантюркизмге» шылтоолоп, күнөө коюп атууга кетирген. Ошондой эле тагдырга кыргыз элинин мыкты уулдары Ж. Абдрахманов, Б. Исакеев, Б.Солтоноев ж.б. дуушар болгон.
1930жж. экинчи жарымынан 1950жж. башына чейинки мезгилде да, 1916ж. көтөрүлүшкө байланыштуу илимий эмгектерди советтик тарыхчылар жарыялап турушкан. Алардын катарында С. Брайниндин «Восстания казахов в Семиречье в 1916 г.», З.Д. Кастельскаянын «Восстание 1916 г. в Узбекистане», Я.Н. Серыйдын «Восстание 1916 г. в Ферганской долине» аттуу эмгектери бар.
Кыргызстанда болсо, 1947ж. Д.М. Меджитов «Восстание киргизов 1916 г.» аттуу кандидаттык диссертациясын коргогон. Ошол эле жылы А. Г. Зиманын «К 30 летию национально освободительного восстания 1916г. в Киргизии» аттуу илимий макаласы жарыяланган. [19]
Бул авторлор, мурда жарыяланбаган көптөгөн архивдик документтерди колдонушуп жана ишенимдүү далилдерге таянгандыктан, 1916ж. көтөрүлүштүн мүнөзүн негизинен туура аныктай алышкан. Ошону менен бирге, алар, кээ бир кемчиликтерди да кетиришкен, Алсак, Д. Меджитов Орто Азиянын башка райондоруна салыштырмалуу, Кыргызстандын Түндүк бөлүгүндөгү көтөрүлүштүн кулач жайышын жана жүрүшүн өтө эле көтөрмөлөп жиберген, көтөрүлүштүн этаптарын тактоодо жаңылышкан, ушуга окшош майдабарат мүчүлүштүктөр А.Г. Зиманын макаласына да мүнөздүү болгон.
1916ж. Орто Азия жана Казакстан элдеринин улуттук – боштондук кыймылынын тарыхын изилдөө 50жж. уланган. Тилекке каршы, дал ошол кезде тарых илимине тоталитардык системанын салакасы өтө курч тийип, окумуштуулардын арасында улуттукбоштондук кыймылдарынан реакциячыл очокторду табуу аракети жанданган.
Буга М.Д.Багировдун «К вопросу о характере движения мюридизма и Шамиля» аттуу чуулгандуу макаласы шыкак, шылтоо болгону белгилүү [20].
1953ж. Фрунзе шаарында XIXк. экинчи жарымындагы ХХк. башындагы 187376, 1898, 1916жж. Кыргызстандагы болгон улуттук боштондук кыймылдардын мүнөзү жөнүндөгү маселени талкуулоого арналган илимий конференция болуп өткөн. Ал эми, 1954ж. Ташкентте Орто Азия жана Казакстан элдеринин Октябрга (1917ж.) чейинки мезгилдеги тарыхынын проблемалары боюнча бириккен илимий сессия иштеген. Аталган илимий жыйындар, XIXк. аягы – XXк. башындагы Түркстандагы улуттукбоштондук кыймылдарынын мүнөзүн туура аныктоого кыйла баалуу салым кошкон жана Борбордук Азия чөлкөмүн мекендеген жергиликтүү элдердин колониалдык доордогу тарыхын андан ары изилдөө, окуп үйрөнүү өңүтүндө жаңы багыттарды белгилеген.
Бирок, аталган илимий жыйындарда кээ бир туура эмес жыйынтыктар да чыгарылган. Алсак, 1916ж. көтөрүлүштүн жүрүшүндө ЖетиСуу областынын түштүк райондорунда: Пржевальск, Жаркент, Пишпек уезддеринде реакциячыл очоктор болгон жана андай очоктордогу куралдуу күрөштөрдөн, феодалдыкмонархиялык мүнөздөгү кыймылдын айрым белгилери байкалган деген калпыс тыянактар илимий коомчулукка таңууланган.[21]
Мына ошондон кийин 1916жылдагы көтөрүлүштүн тарыхын изилдөөдөн окумуштуулар акырындап четтей башташкан.
1960–1980жж. чейинки аралыкта 1916ж. Орто Азиядагы жана Казакстандагы көтөрүлүштүн тарыхын изилдөөгө белгилүү окумуштуулар Х.Т. Турсунов, С. Убайдулаев, Б.В. Лунин, Х.З. Зияев, К.У. Усенбаев, Б.С. Сулейменов, В.Я. Басин ж.б. чоң салым кошушкан.
Кыргызстандагы 1916ж. көз каранды эместик үчүн күрөштүн тарыхын изилдөөдө, К. Усенбаевдин салымы абдан зор. Анын эмгектеринде, айрыкча 1967ж. жарык көргөн «Восстания 1916г. в Киргизии» аттуу монографиясында, 1916ж. Кыргызстандагы көтөрүлүштүн тарыхын комплекстүү изилдөөгө басым жасалган. Окумуштуу Кыргызстандагы көтөрүлүштүн мүнөзүн – улуттукбоштондук кыймылы деп так аныктаган.
Эң башкысы, XXк. 50жж. тартып тескери, реакциячыл деп мүнөздөлө баштаган Пржевальск уезддиндеги жана Пишпек уезддинин чыгыш тарабындагы кыргыздардын көтөрүлүшүн, К. Усенбаев анык элдик көтөрүлүш катары баалаган [22]. Мындай мүнөздөө К. Усенбаевдин эрдиги болгон десек жаңылышпайбыз.
80жж. жаш окумуштуу Т.Н. Өмүрбеков, ЖетиСуу аймагында жашаган майда улуттардын боштондук күрөшкө жасаган мамилесин илимий эмгектеринде изилдеген жана кандидаттык диссертациясын жактаган. Автор Кыргызстандагы ар түрдүү элдердин чарбалык жана коомдуксаясий өнүгүүсүн, өзгөчөлүктөрүн, ар тараптуу өз ара байланыштарын, көтөрүлүшкө катышуусун, ага болгон мамилесин илимий негизде ачып берүүгө аракет жасаган. [23]
- 1916ж. көтөрүлүштүн тарыхнаамасынын үчүнчү мезгили 1991ж. элибиз эгемендүү, көз каранды эмес мамлекеттүүлүккө ээ болгондон тартып башталат. Ошол мезгилден баштап, 1916ж. көтөрүлүштүн тарыхына коомчулуктун кызыгуусу кескин өсүп, өзгөргөн заманга жараша жаңыча көз караштагы эмгектер жазылып, мезгилдүү басма сөз беттеринде көптөгөн макалалар, эскерүүлөр, архивдик даректер жарыялана баштаган.
1991ж. 17октябрында Бишкекте, 1916ж. улуттук боштондук кыймылынын 75 жылдыгына арналган илимий практикалык конференция өткөрүлгөн. Конференцияга 120 дан ашык илимпоз катышып, 19 көрүнүктүү тарыхчылар, коом таануучулар илимий баяндамаларды жасашкан.
Академик К. Каракеев көтөрүлүштүн тарыхый маанисине токтолуп, 1916ж. Кыргызстандагы көтөрүлүштү, Орто Азия жана Казахстандагы көтөрүлүштүн составдык бөлүгү катары көрсөткөн жана тарыхый маанисин жогору баалаган.
Боштондук кыймылдарынын тарыхы боюнча чоң адис, К. Усенбаев 1916ж. көтөрүлүштүн мүнөзүн: улуттук боштондук, антиколониалдык, согушка каршы, антиимпериалисттик, падышага каршы, феодалдарга каршы деп мүнөздөгөн. Бирок, көтөрүлүш жалпы орустарга каршы эмес мүнөздө болгон деген жыйынтыка келген.
Белгилүү тарыхчы Ж. Жунушалиев К.Усенбаевдин көтөрүлүш антифеодалдык деген көз карашын сынга алган. Окумуштуунун пикиринде Кыргызстандын кээ бир аймактарында, көтөрүлүштүн катышуучулары келгин орустарга каршы чыккан. Өз кезегинде келгиндер тарабынан көтөрүлүшчүлөргө каршы жооп ирээтинде реакция жасалган. Ал жооп улуттар ортосундагы кан төгүүлөргө алып келген деп белгилеген. Окумуштуу көтөрүлүштүн мүнөзүн талдап келип, көтөрүлүштү жалпы улуттук эркиндик үчүн жана социалдык акыйкаттык үчүн болгон көтөрүлүш деген жыйынтык чыгарган. Көтөрүлүштүн тарыхий маанисине токтолуп, автор, көтөрүлүш прогрессивдүүбү же каргашалуу – трагедиялуу окуябы деген суроону коюп, ал суроого, бул проблема изилдөөнү талап кылат деген оюн билдирген.
Ошол убактагы жаш окумуштуу тарыхчы Т.Чороев көтөрүлүштүн мүнөзүн – антироссиялык мүнөздө деп белгилеп, кыргыз манаптары кыргыз мамлекетин түзүүгө аракет жасашкан, ал мамлекет Россияга көз карандысыз баш ийбеген мамлекет болмок деген пикирин билдирген.
Ал эми, тарыхчы А. Арзыматов көтөрүлүштүн мүнөзүн улуттук боштондук – революциялык мүнөздө деп белгилесе, тарыхчы окумуштуу К. Токтомушев Түндүк Кыргызстандагы көтөрүлүш улуттук боштондук, антиколониалдык жана ошону менен бирге келгин орустарга каршы мүнөзгө ээ болгон, бирок, көтөрүлүш жалпы Россияга жана орус элине каршы эмес деген бүтүм чыгарган. [24] 1916ж. көтөрүлүштүн 80 жылдыгын белгилөөгө байланыштуу К.Усенбаевдин «1916: Героические и трагические страницы» аттуу илимий эмгеги 1996ж. жарык көргөн. Автор, көтөрүлүштүн саясий, социалдык экономикалык өбөлгөлөрүн, себептерин, өзгөчөлүктөрүн архивдик жаңы тарыхый булактардын негизинде иликтөөгө алган. Ошондой эле, көтөрүлүштүн жүрүшү, кыймылдаткыч күчтөрү, качкындардын абалы, жыйынтыгы жана Кытайдан кайткан көтөрүлүшчүлөрдүн абалы жаңы тарыхий булактарды колдоону менен изилденген. [25]
Тилекке каршы, айрым бир проблемалар боюнча, алып айтсак, көтөрүлүштү жетектеп, жол башчы болгон кээ бир инсандардын ролун жана ордун аныктоодо, автор, таптык көз караштан айрыла алган эмес. Автордун көз карашы боюнча, бай манаптар, кыргыз жакшыларынын дээрлик көпчүлүгү кыргыз элине чыккынчылык кылышкан. Ал эми, биздин оюубузча айрым бир гана манап, болуштар колониалдык бийликке кызмат кылышкандыгы бул тарыхий чындык. Окумуштуу К.Усенбаев аталган эмгегинде изилдөөнүн методологиясын кайра карап чыгууга, тоталитардык доордогу аргасыздан жаралган көз караштарын өзгөртүүгө аракеттерди жасаган. Бирок, тилекке каршы, автор койгон максаттарынын аягына чыга алган эмес.
1996ж. «1916ж. Кыргызстандагы көтөрүлүш» аттуу документтердин жыйнагы жарык көргөн. Жыйнакта жаңы архивдик документтер топтолуп системага салынган. Бүгүн аталган жыйнак боштондук кыймылынын тарыхын изилдөөчүлөргө бир топ пайдасын тийгизип келет.
Ошол эле жылы тарыхчы М. Махмутбекованын «Кыргызстандагы улуттук боштондук көтөрүлүш» аттуу монографиясы жарык көргөн [26]. Автор монографиясында XXк. башындагы Кыргызстандагы тарыхый кырдаалды анализдеп, көтөрүлүштүн өбөлгө, себептерине, шылтоосуна жана жүрүшүнө талдоо жүргүзгөн.
Автордун пикиринде, көтөрүлүштүн чыгуусуна болгон эң негизги себеп – бул Россия империясынын колониалдык саясаты.
Бирок, М. Махмутбекова изилдөөнүн методологиясында таптык көз караштан арыла алган эмес. Автор, көтөрүлүш жергиликтүү бай манаптарга каршы болгон деген калпыс жыйынтыктарды чыгарган.
2003ж. тарыхчы Ж. Жакыпбеков «Социальноэкономическое и политическое развитие Кыгызстана во второй половине XIX – начале XX веков: историография проблемы» аттуу монографиясын жарыялаган.
Автор, 1916ж. улуттук боштондук кыймылынын тарыхнаамасынын 1920–1930жылдардагы калыптануусун, 1930–1950жылдардагы революциялык жана улуттук боштондук кыймылдарынын тарыхнаамасындагы проблемаларды, 1960–1980жылдардын жарымына чейинки улуттук боштондук, революциялык кыймылдардын советтик тарыхнаамасы жана 1980ж. экинчи жарымы – 1990жж. аягына чейинки революциялык жана улуттукбоштондук кыймылдарынын тарыхнаамасын системага салган жана илимий талдоодон өткөргөн. [27]
Монографияда автордун жеке көз караштары, пикирлери ачык даана чагылдырылган. Аталган монография кыргыз тарыхнаамасына кошкон зор салым болуп эсептелет.
Ошол эле, 2003ж. тарыхчы окумуштуу Т. Шейшекановдун «Көлдөгү көтөрүлүш» аттуу чакан монографиясы жарык көргөн[28]. Автор аталган монографиясында 1916ж. кыргыз элинин улуттук боштондук кыймылынын туу чокусу болгон, ЫсыкКөл өрөөнүндөгү көтөрүлүштүн тарыхын изилдеген. Монографияда Көлдөгү көтөрүлүштүн өбөлгөлөрү, себептери, шылтоосу, кыймылдаткыч күчтөрү, жетекчилери, көтөрүлүштүн жүрүшү, натыйжасы, Кытайга качкан кыргыз элинин тагдыры ж.б. проблемалар мурда жарык көрө элек тарыхый булактарды колдонуу менен иликтөөгө алынган.
Көтөрүлүштүн башында туруп, жетекчилик ролду аткарган кыргыз жакшылары болушкандыгын, автор, жаңы архивдик материалдар менен далилдөөгө аракет жасаган.
1990–2000жж. Казак окумуштуулары, бир эле Казакстандагы 1916жылдагы көтөрүлүштүн тарыхын изилдебей, жалпы Түркстандагы улуттук боштондук кыймылын, анын ичинде Кыргызстандагы көтөрүлүштүн тарыхын изилдөөгө да өз салымдарын кошуп келишет.
Белгилүү казак окумуштуусу, академик М.К. Козыбаев: «1916ж. Казакстан жана Орто Азиядагы көтөрүлүш, бул региондо жашаган калктардын турмушунда тагдырды чече турган окуя болду, жалпы элдик коомдун баардык катмарлары катышкан, жалпы улуттук ураандардын көтөрүлүшү жана жергиликтүү калктын жалпы кызыкчылыгы, элдин коркпой өлүмгө барышы – Чыгыштагы революциялык кризисти андан ары карай курчутту» деп жогору баалаган. Бул автор: «1916ж. көтөрүлүш өзүнүн масштабы, кулач жайышы боюнча ТүштүкЧыгыш, Борбордук Азия, Африка, Түштүк Америкадагы көтөрүлүштөрдөн көп айырмаланат жана алардын үстүнөн үстөмдүк кылып, жогору турат» – деп белгилеген.
1916ж. казак эли үчүн өтө коркунучтуу болду, кайрадан тарых жунгарларга каршы күрөш мезгилиндегидей суроо койду: казак бар болобу же жок болобу, улут жашайбы же жашабайбы деген суроо коюп жооп берүүгө аракет жасаган.
… Орто Азия, Казакстан элдеринин күрөшү түбөлүккө, муундарга чоң сабак. Тарыхтын өтө жоопту учурунда биз ага кайрылабыз. Мамлекеттин көз каранды эместигинин, улуттун аң сезиминин өсүшү шартында, улуттук боштондук кыймылдарынын тарыхындагы карама каршылыктарды аргументтүү терең изилдеп үйрөнүүнү, схематизм менен догматизмден арылууну талап кылат» – деп баса белгилеген. [29]
Ошондой эле, казак окумуштуулары А.К. Бисембаев,
Н. Кенжебаев, Ж. Касымбаев, М. Койгелдиев ж.б. 1916ж. Казакстан жана Орто Азиядагы улуттук боштондук көтөрүлүшүндөгү проблемаларды жаңыча көз караш менен карап, жаңы методологиянын негизинде изилдөө иштерин жүргүзүп келишет.
Азыркы учурда, жогоруда аты аталган авторлордун ичинен 1916ж. – улуттук боштондук кыймылынын тарыхын терең изилдөөнү жана пропагандалоону колго алган казак окумуштуусу М. Койгелдиевдин эмгегин өзгөчө баалоого болот. Анын баш редакторлугу астында, 2007жылы Астана шаарында Казак – улут козголушу сериясынын 2тому, «Жети Суу – ЫсыкКөл трагедиясы. 1916–1920жж.» – деп аталган документтердин жыйнагы жарыяланды. [30]
Аталган жыйнакта, илимий айлампада мурда жарык көрө элек тарыхый булактар: архивдик документтер ошонун ичинде Президенттин архивиндеги документтер жана ошол мезгилдеги басма сөз беттеринде жарык көргөн материалдар топтолгон.
2011ж. 9августунда Бишкекте өткөрүлгөн илимий конференциянын темасы: «1916жылкы Улуу Үркүн кыргыз элинин тарыхый тагдырында» – деп аталып, улуттук боштондук кыймылдын 95 жылдыгына арналган. Конференциянын ишине өлкөбүздөгү тарыхчы окумуштуулар, коомдук ишмерлер, жазуучулар, адабиятчылар, саясатчылар ж.б. жигердүү катышкан.
Бул илимий жыйындын катышуучулары, жасаган 52 илимий баяндамаларда 1916ж. көтөрүлүштүн өбөлгөлөрүн, себептерин, шылтоосун, башталышын, негизги очокторун, орун алган каргашалуу окуяларын, мүнөзүн, жетекчилерин жана тарыхый маанисин талдоого алышкан жана көз караштарын билдиришкен.
Конференциянын жүрүшүндө кээ бир проблемалар боюнча, ачык дискуссия жүрүп, кайчы пикирлер орун алган. Мындай көрүнүш проблемалардын актуалдуулугун, курчтугун, практикалык маанисинин чоң экендигин дагы бир жолу ачык тастыктаган жана 1916ж. улуттук боштондук кыймылынын тарыхын дагы да тереңирээк илимий жактан иликтөө керектигин ырастаган. Конференцияда төмөндөгү проблемалар талкууланган:
- Проблема: 1916ж. көтөрүлүштүн мүнөзүн аныктоо боюнча. Саясий коомдук ишмер Э.С. Каптагаев, окумуштуулар Т.Кененсариев, Т. Өмүрбеков ж.б. 1916ж. көтөрүлүштүн мүнөзүн аныкташып, көтөрүлүштү анык улуттук боштондук көтөрүлүш деп мүнөздөшкөн. Бул авторлор XXкылымдын башындагы кыргыз эли, эртеңки келечегин ойлоп, азаттык, эркиндик, эгемендик үчүн Россия империясынын колониалдык эзүүсүнө каршы чыгышкан деп баса белгилешкен.
- Проблема: көтөрүлүштүн өбөлгө, себептерин, шыл тоосун изилдөөгө арналган. 1916ж. көтөрүлүштүн чыгышына көптөгөн саясий, социалдык экономикалык өбөлгө, себептер жана шылтоолор болгондугу жөнүндө илимий баяндамаларды окумуштуулар: Ж. Жунушалиев, Т. Шейшеканов, К. Молдокасымов, А. Каниметов, З. Эргешов ж.б. жасашкан. Бул авторлордун пикири боюнча, 1916ж. көтөрүлүш кокусунан чыккан эмес.
Жарым кылымдан ашыгыраак Россия империясынын жүргүзгөн колониалдык саясаты, Кыргызстанды таза типтеги колонияга айландырган жана ошонун натыйжасында кыргыз эли жер суусунан ажыраган, жылдан жылга колониалдык бийликтин алыксалыктары көп эселеп көбөйгөн, жергиликтүү калкты басмырлап, экинчи сорттогу адамдарга айландырган, алардын каадасалттары тебеленген, бийликте коррупция гүлдөгөн.
Дүйнөлүк биринчи согуш мезгилинде жашоо кескин оорлогон. Салыктын 30дан ашык түрү элдин жашоо турмушун начарлаткан. Натыйжада Түркстан крайында, анын ичинде Кыргызстанда 1916ж. улуттук боштондук көтөрүлүшү келип чыккан деген илимий жыйынтыктарды чыгарышкан.
- Проблема: 1916ж. көтөрүлүштүн жүрүшү, негизги очоктору, жетекчилердин ролу жана ордун аныктоо.
Орто Азия жана Казакстандагы 1916ж. көтөрүлүш өтө чоң регионду кучагына камтыган жана көптөгөн жергиликтүү этностор көтөрүлүшкө жигердүү катышкан. Кыргызстандагы көтөрүлүш өтө курч өткөн, анын негизги очоктору Чүйдө, Кеминде, ЫсыкКөлдө жана ИчкиТеңир Тоодо орун алган. Көтөрүлүштүн башында кыргыз жакшылары, белгилүү манаптар, бийлер, болуштар жана карапайым элден чыккан баатырлар турган. Көтөрүлүшкө катышкандар эч нерседен тайманбай, ата бабалар колдонуп келген согуштук ыкмаларды колдонуп, жазалоочу аскерлер, казак орустар, ополчения дружиналар менен аёосуз согушкан.
Көтөрүлүштөгү жетекчилердин ордун жана ролун аныктоого, анын жүрүшүн анализдөөгө жана натыйжаларын көрсөтүүгө өз илимий баяндамаларын жазуучу, тарыхчы Т. Токтоналиев, окумуштуулар А.Бедельбаев, А. Бикбулатова, Р. Жолдошев, Б. Жалиева, М. Жусупова жана жазуучу Б. Максутов ж.б. арнаган.
- Проблема: Көтөрүлүштүн натыйжасында келип чыккан «Үркүн» учурундагы жана Кытай жергесиндеги кыргыз элинин оор абалын, 1917ж. Февраль революциясынан кийин өз Мекенине кайта баштаган кыргыз элинин тагдыры жөнүндөгү маалыматтарды, жаңы тарыхый булактардын негизинде окумуштуулар А. Асанканов, Т.Асанов, Г. Чодолдоева ж.б. иликтешип өз илимий баяндамаларын жасашкан.
- Проблема: Конференциянын жүрүшүндө кыргыз элинин боштондук кыймылынын тарыхнаамасы боюнча баалуу илимий баяндамаларды окумуштуулар Ж. Жакыпбеков, М. Махмутбекова, А. Мамарасулов, Р. Абдыкулова ж.б. жасашкан. [31]
Конференциянын кабыл алган резолюциясында конкреттүү сунуштар берилген.
2013ж. Түркия Республикасынын борбору Анкара шаарында тарыхчы Т. Шейшекановдун «GOLDEKI ISYAN
1916 Carlin Mezalimine Karsi Soylu Direnis Harereti» (1916
ж. Көлдөгү көтөрүлүш. Падышачылыкка көрсөтүлгөн каршылык) аттуу монографиясы түрк тилинде жарык көргөн.[32]
Монографияда, автор 1916ж. ЫсыкКөлдөгү көтөрүлүштүн өбөлгөлөрүн жана себептерин ачып берүү максатында XIXк. экинчи жарымындагы – XX к. башындагы ЫсыкКөл өрөөнүндө жашаган калктын социалдыкэкономикалык абалын, алардын чарбалык өнүгүүсүн, коомдук түзүлүшүн, табиятын, социалдык мамилелерин жана өз ара алакабайланыштарын иликтөөгө алган. Ошондой эле, көтөрүлүштүн шылтоосу, өрөөндөгү кыргыз калкынын козголушу, көтөрүлүштүн күч алышы, орун алган каргашалуу окуялар, натыйжалары жана тарыхий мааниси тарыхий булактардын негизинде изилденген. Монографиянын жаңы методологиялык негизде жазылгандыгы жана түрк тилинде жарык көргөндүгү, кыргыз элинин боштондук кыймылынын историографиясына кошкон салым болуп эсептелет.
Ошентип, буга чейин КМШга кирген өлкөлөрдө, ошонун ичинде Кыргызстанда жарык көргөн илимий эмгектерде – тарыхчы илимпоздор тарабынан проблеманы ар тараптан ачып берүү боюнча кыйла иш аткарылгандыгы талашсыз.
1916ж. көтөрүлүштүн тарыхнаамасын чагылдырууда алыскы жана жакынкы чет өлкөлөрдө жарык көргөн илимий, илимийпублицистикалык эмгектерди электен өткөрүү бүгүнкү күндүн талабы болуп эсептелет.
Ошондуктан, төмөндөгү чет элдик авторлордун эмгектерине токтолуп кетүүнү туура таптык. 1916ж. Борбордук Азиядагы боштондук көтөрүлүшүнүн тарыхына арналган алгачкы монография Эдвард Соколго таандык. Анын 1954ж. жарык көргөн эмгеги «Восстание 1916 г. в Центральной Азии» – деп аталат. [33]
Аталган монографияда автор, көтөрүлүштүн себептерин жана шылтоосун, негизги очокторун, жазалоочу аскерлердин ишаракеттерин, «каапырларга» каршы күрөштөгү ислам дининин ролун жана көтөрүлүшчүлөрдүн тагдырын иликтөөгө алган. Э. Сокол 1917ж. революцияга чейинки тарыхий булактарга таянып, 1916ж. көтөрүлүш – эки башка маданияттын – көчмөн жана отурукташкан маданияттын кагылышына алып келген…, көчмөн коомдун отурукташып жашоого көнгөн келгин калктын келип жайгашына каршы жасаган ишаракеттери болгон.., – Эки тарап тең бул чакырыкка өзүлөрүнүн салттарына жана тарыхына жараша жооп беришкен…, ал эми, келгин орус калкынын көтөрүлүштүн жүрүшүндө көп зыян тарткандыгы, алардын жергиликтүү калк менен болгон жер талашуусу күчтүү болгон аймактарда орун алган деп белгилеген.
Э.Сокол падышалык администрациянын колониялык аймактардагы ишмердигин жогору баалаган, кээ бир батыш тарыхчыларын сынга алган. Анын пикири боюнча, орус маданиятын кээ бир гана жергиликтүү элдин өкүлдөрү кабыл алган. Россиянын өзүндө болсо батыш маданияты жогорку катмарларда гана орун алган. Орус калкынын көпчүлүк бөлүгүнүн маданий деңгээли, Россиянын Азияттык бөлүгүндө жашаган элдердин маданият деңгээлинен жогору болгон эмес. Автордун көз карашында, казак менен кыргыздар админстративдик башкаруудан, өнөр жайынан, маданияттан четтетилген. Жыйынтыгында жергиликтүү калк менен келгин орустардын ортосундагы карамакаршылык күчөп кеткен. Бул нерсе 1916ж. көтөрүлүшкө алып келген.
Бирок, Э. Соколдун жогоруда көрсөтүлгөн көз караштарынын кээ бир жактарын объективдүү чындык катары карай турган болсок да, анын, 1916ж. көтөрүлүштүн эң негизги себеби – эки маданияттын кагылышуусу, эки маданияттын бир жашай албастыгы деген жыйынтыктары күмөн жаратат деген ойдобуз. Автордун, орус калкы менен Орто Азия жана Казакстандагы элдердин тынчтыкта бирге жанаша жашай албайт деген жыйынтыгы чындыкка дал келбегендигин тарых тастыктап койду деген ойдобуз.
1920–1930жж. эмиграциядагы түрк тилдүү авторлордун ичинен М. Чокайдын публицистикалык эмгектерин белгилесек болот. Анын негизги эмгеги «Туркестан под властью Советов» – деп аталат. [34] Автор, Орто Азия жана Казакстан элдеринин колониялдык доордогу оор абалын анализдеп, 1916ж. көтөрүлүштүн өбөлгө, себептерин, жүрүшүн, жыйынтыгын ачып берүүгө аракет жасаган. Россия империясынын Түркстан крайындагы жерди басып алуу саясатын автор төмөндөгүчө мүнөздөгөн: « Батыш Европалык колонизаторлордун алдында миссионерлер жана коммерсанттар жүрүшкөн, биринчилер, жанды агартууну көздөшсө, экинчилер, ата мекендик өнөр жай продукцияларын сатуу үчүн жүрүшкөн. Ал эми, Россиялык колонизаторлордун алдында орус дыйкандары жүрүшкөн, … орус өкмөтү тарабынын башка чоочун жерлер, аңчылык кылууга айландырылган» – деп белгилеген.
Жогоруда аталган чет элдик авторлор, 1916ж. Борбордук Азиядагы көтөрүлүштүн чыныгы себеби, ХХк. башындагы жердин жергиликтүү калкка жетишпей калгандыгы, жергиликтүү калктын жайыттарынын тарышы, жайыттардын келгин дыйкандардын колуна өтүшү деп белгилешкен. Массалык колониалдаштыруу этностор аралык кан төгүүлөргө алып келген. Ошондой эле, 1916ж. көтөрүлүштүн дагы бир себеби, мусулмандарга каршы улуу державалык орусташтыруу саясаты жана жергиликтүү калктын укуксуз абалы болуп эсептелет деген бүтүмгө келишкен.
Кытайлык кыргыз тарыхчысы А. Байтур «Кыргыз тарыхынын лекциялары» аттуу эмгегинде, 1916ж. көтөрүлүштү кыргыз элинин улуттук боштондук кыймылы катары карап, ал кыймыл падышалык Россиянын колониалдык саясатына каршы багытталган деп белгилеп, көтөрүлүштүн өтө ырайымсыз жол менен басылганынан кийин, аргасыздан Кытай жергесине жан сактап качкан 200 миңден ашык кыргыз жана казактардын АкЧий, ҮчТурпан, АкСай аймактарында орун алышы жөнүндө кенен маалыматтарды берет. Автор XIX–XX кк. башына чейинки аралыкта падышалык Россия империясынын колониалдык саясатына каршы Урал, Сибирь, ОртоАзия элдери тынымсыз боштондук кыймылына чыгып турушкандыгын баса белгилейт. Ошондой эле, 1916ж. көтөрүлүштөгү Германия менен Турциянын эмиссарларынын ролун төгүнгө чыгарат. Алар көтөрүлүштүн башталышына, жүрүшүнө эч кандай таасир эте алган эмес» – деп белгилейт. [35]
1999ж. Стамбулда А. Хикметтин «Азияда беш түрк» аттуу эмгеги жарык көргөн. А. Хикмет 1914ж. Орто Азияга келген беш түрктүн бири болуп эсептелет жана Түркияга кайткандан кийин, 1928ж. «Жумурият» гезитине өз эскерүүлөрүн жарыялап турган. Анын бул эскерүүлөрү, кийин «Азиядагы беш түрк» деген ат менен жарык көргөн. Бул эмгектеги беш түрк: Семин Сами, Хусейн, Хусейн Эмруллах, Ибрахим жана Адил Хикмет ЖетиСуудагы улуттук боштондук кыймылынын кызуу учуруна туш келишкен. Автордун эскерүүсүндө: «…1916ж. ноябрь айында беш түрк Шабдандын уулу Исамидинге кошулушат жана орус аскерлерине каршы күрөшүшөт, …көтөрүлүшчүлөрдүн саны 7 миңге жакын, …көтөрүлүш жеңилгенден кийин ЖетиСуунун калкынын саны 30% азайган, …300 миңдей кыргызказак Чыгыш Түркстанга аргасыз жер которгон, …ЫсыкКөлдө кыргыздардын чоң аскер күчү болгон, …ал жерде жыйын өткөн, ага беш түрк катышкан … жетекчиликке Исамидин жана беш түрк дайындалган, … Исамидин 150 миң акчасын согушка жумшаган, … 30 миң кыргыз өлтүрүлгөн, … Кытайга жер которгон кыргыздардын башында Исамидин туруп, кыргыздарды Афганистан жана Иран аркалуу Анатолияга көчүрүү талкууланган ж.б.» – деген маалыматтар берилген.[36]
Бирок, бул эмгекте айрым бир так эместиктер, бурмалоолор орун алгандыгын белгилөө зарыл. Мисалы, автор «…Шабдан баатыр өзү уулдары менен бирге көтөрүлүштү жетектеди» – деген маалыматы, албетте, чындыкка дал келбейт. (Эскертүү. Шабдан баатыр 1912ж. эле көз жумган.)
Экинчи бир оркойгон катачылык, бул ноябрь айында Исамидин менен беш түрктүн кошулуп, жетекчиликке дайындалышы жана орус аскерлерине каршы күрөшүшү. Автордун бул эскерүүсү такыр эле чындыкка дал келбейт. Себеби, ошол мезгилде көтөрүлүш өз күчүнөн толук тайып, көтөрүлүшчүлөр Кытай жергесине ооп кетишкен, ал эми орус жазалоочу аскерлери ал жакта согуша алмак эмес.
Биздин оюбузча, А. Хикметтин бул эмгегиндеги эскерүүлөрүнө эскерүүлөр гана катары карашыбыз туура болчудай, эмгек илимий эмгек болуп эсептелбейт. Бирок, 1916ж. көтөрүлүштөгү проблемаларды изилдөөдө тарыхчы окумуштуулар Кытайдагы, Түркиядагы архивдер менен иш алып барып, жогорудагы А. Хикметтин берген маалыматтарын тактаса, илимге салым кошушкан болор эле деген ойдобуз.
Түрк элдеринин тарыхын изилдеген белгилүү тарыхчы Баймырза Хаит 2дүйнөлүк согуш аяктагандан кийин Батыш Германияда жашап калып, түрк элдеринин боштондук кыймылдарына, Совет бийлигине, Кокон автономиясына, басмачылык кыймылдарга жана Совет доорундагы социалдыкэкономикалык жана маданий өзгөрүүлөрүнө арналган бир нече илимий эмгектерин жарыкка чыгарган. Ал, 1956ж. Түркстандагы боштондук күрөштөрү жөнүндө «Туркестан в XX столетии», 1957ж. «Түркстандагы большевизм», 1975ж. «ТүркстанРоссия жана Цин империясынын ортосунда», 1978ж. «Түрк дүйнөсү – орус империясынын издери», 1995ж. «Түркстан республикасынын улуттук кыймылдарынын тарыхы» аттуу илимий эмгектерин жарыялаган. Ал эми, 2004ж. «Милли Түркстан» аттуу монографиясы кайрадан жарык көргөн.
Автор 1995ж. жарык көргөн «Түркстан республикасынын улуттук кыймылдарынын тарыхы» аттуу эмгегинде «1916ж. Түркстандагы элдердин революциялык талаптары акыры 1917ж. Февраль революциясына алып келген жана Россиядагы монархияны кулаткан» – деп көтөрүлүштүн тарыхий маанисин жогору баалаган. [37]
Чет элдик түрк тилдүү изилдөөчүлөр: Б. Хаит, А. ВалидиТоган, А. Бойсун, М. Сарай, А. Хикмет ж.б. түрк тилдүү элдердин, Россия империясынын колониалдык саясатына каршы, XIX–XX кк. башына чейинки аралыкта, тынымсыз боштондук күрөшүнө аттангандыгын баса белгилешип, андагы идеяларды концепцияга айландырышкандыгы байкалат.
Жыйынтыктап айтканда, тарыхнаама илиминин өнүгүүсү жана жаңы илимий методологиянын илимий изилдөөлөрдө колдонулушу, улуттук боштондук кыймылдарынын тарыхындагы проблемалар боюнча жаңы маселелерди пайда кылууда, ошонун ичинде, 1916ж. кыргыз элинин улуттук боштондук кыймылындагы проблемалар жаңыча көз караш менен изилдениши – мезгил талабы болуп эсептелет. Эгерде, боштондук кыймылынын тарыхы боюнча объективдүү илимий изилдөөлөр уланса, биз, сөзсүз түрдө билимибизди кенейтебиз, кээ бир талаш маселелер боюнча тактыктар жаралат жана эски көз караштардан арылабыз.
Э К И Н Ч И Б А П БИРИНЧИ ДҮЙНӨЛҮК СОГУШ ЖЫЛДАРЫНДАГЫ ЭЛДИН СОЦИАЛДЫК-ЭКОНОМИКАЛЫК АБАЛЫ
1914 ж. август айында адамзаттын тарыхында мурун болуп көрбөгөн дүйнөлүк биринчи согуш башталган. Бул согуш эл аралык монополисттик капиталдын карамакаршылыгынын күчөшүнөн келип чыккан, ири капиталисттик мамлекеттердин бийлик өкүлдөрү тарабынан даярдалган согуш болуп эсептелет. Согушту даярдаган жана баштаган ири державалардын көздөгөн максаты: бөлүнгөн дүйнөнү кайрадан жаңыча бөлүүгө, чет элдик рынокторду, чийки, арзан зат булактарын ээлөөгө багытталган жана жаңыдан каратылган колонияларга капиталды ташып чыгарууну көздөгөн.
Ошондой эле, согушка тартылган «Антанта» жана «Үчтүктөр Союзу» тобуна кирген өлкөлөрдүн бийликтери, өз өлкөлөрүндөгү бышып жетилип келе жаткан революциялык, социалдык чыңалууну жоюуну да көздөшкөн. Падышачылык Орусия, Батыш Европадагы өлкөлөргө салыштырмалуу дүйнөлүк биринчи согушка эч даярдыксыз кирген. Орусия империясынын өнөр жайы согуштук суроо талаптарды канаттандырбаган. Согушта колдонулчу жаңы куралжарактарды, окдарыларды ж.б. бере алган эмес.
Падышачылык Орусиянын биринчи дүйнөлүк согушка катышуусу, өлкөнүн экономикасынын, чарбасынын кыйрашына, көпчүлүк эл массаларынын жакырланышына, жана ачкачылыкка алып келген.
Биринчи дүйнөлүк согуш, падышачылык Оруссиянын чет жактарында жайгашкан, оторчулук эзүүдөгү элдерге оор азаптозокторду алып келген. Согуш жалпы Түркстан чөлкөмүнүн экономикасына, ошонун ичинде Кыргызстандын экономикасына, элдин социалдык абалына чоң зыян келтирген. Империядагы оор экономикалык кризис кыргыз жергесин да каптаган.
Ошентип, империалисттик дүйнөлүк биринчи согуш, оторчулук эзүүдөгү кыргыз элин да дүйнөлүк тарыхий процесстерге аралаштырган.
Согуш жылдарында, кыргыз элинин үстүнөн болгон оторчулук эзүү ого бетер күчөгөн. Падышачылык жана анын жергиликтүү аткаминерлери тарабынан өзүм билемдик, зордукчул саясат жогорку чекке жеткен. Элдин үстүнөн салынган салыктардын көлөмү дээрлик 2 эсеге өскөн. Мисалы, 1913ж. түтүн салыгы 4 сомду түзсө, 1915ж. ал салык 8 сомго чейин көтөрүлгөн. [38]
1915ж. ЖетиСуу областынын курамына кирген Түндүк Кыргызстандын калкынын жарымына нан жеткен эмес. Согуш жылдарында айылчарбасында түшүмдүн толук жыйналбай калышы, калкты азыктүлүк менен жабдууга толук мүмкүнчүлүк берген эмес, социалдык абалды ого бетер оорлоткон. Түркстан чөлкөмүндө жашаган калктын буудай унга, нанга болгон муктаждыгы, 1916ж октябрына карата 26 млн. пудду түзгөн. [39]
1915ж. ЖетиСуу областынын эки уездинен (Пишпек жана Пржевальск Т.Ш.) эле 478 миң пуд эгин кем алынган. Кыргызстандагы айдоо аянттары кескин азайган, мындай жагдай малдын санынын кескин кыскарышына алып келген. 1914ж. бир гана ЖетиСуу областынан, баасы 35 миң сом турган мал жана эт азыктүлүктөрү алынып чыгып кеткен. Ал эми, 1915ж. фронтко алынган малдын жана чыгарылган эт азыктүлүктөрүнүн көлөмү 20 млн. сомду түзгөн. Ошол жылы малга, этке болгон баа эки эсеге көбөйгөн. [40]
Кыргыз жергесинде жашаган элдердин турмушунун кескин начарлашына, салыктардын жаңы түрлөрүнүн көбөйүшү түздөнтүз таасир эткен. Шаарлардагы, майда шаарчалардагы кыймылсыз мүлккө болгон мамлекеттик салык, таза кирешенин 6% түзгөн, башкача айтканда ⅓ көбөйгөн. Соода жана өнөр жай ишканаларына жеке көмөкчү чарбаларга (промыслдарга ) салык 50% көбөйтүлгөн. [41]
Түркстанда жашаган жергиликтүү калкка, 1915ж. 1январынан баштап, аскердик кызматтан бошотулгандыгы үчүн деген шылтоо менен баардык түз кирешенин 21% өлчөмүндө өзгөчө согуш салыгы киргизилген, б.а. ар бир чарба 1 сом 84 тыйын өлчөмүндөгү согуштук салыкты төлөшү керек болгон.
Малдын башынын кескин кыскарышы, айдоо аянттарынын тарышы, түшүмдүн төмөндөшү, өнөр жай, азык түлүк товарларын метрополиянын борбордук райондорунан алып келүүнүн азайышы, биринчи ирээтте керектелүүчү товарларга болгон баалардын кескин өсүшүнө алып келген.
1916ж. 14февралында ЖетиСуу областынын согуш губернатору, Түркстан генералгубернаторунун наамына жөнөткөн телеграммасында, кымбатчылыктын өсүшүн төмөндөгүдөй кабарлайт: «Алынып келүүчү товарларга, өзгөчө мануфактуралык товарларга болгон баа токтоосуз өсүүдө. Биржалардагы дүң соодаларында, ай сайын баа 34 эсеге өсүүдө. 10 сомго жетпеген сукно февраль айынын ичинде эле 20 сомго көтөрүлдү, эл араң чыдоодо» [42].
Архивдик материалдарда, согуштун алгачкы 2 жылында эле мануфактураларда даярдалган товарлардын баасы 270%ге, бүт кийимге 300%ге, нанга 600%ге баа өстү деп көрсөтүлгөн. Официалдуу мамлекеттик салыктардын жана алык салыкчылардын салган «кошумча салыктарынын» түрлөрүнүн өсүшү, баалардын чексиз өсүшүнө алып келген, элдин абалын өтө оорлоткон.
Оторчулук бийлик кыргыздарды чөп чабыкка, түшүм жыйноого, жол салууга ж.б. айыл чарба жумуштарына салган. Кыргыздар майданга кеткен орус жана украин келгин дыйкандарынын чарбасында иштеп берүүгө милдеттүү болушкан. Алар жерди айдоодон баштап, түшүмдү жыйноого чейинки айыл чарба жумуштарын аткарышкан жана алардын эмгеги өтө эле төмөн бааланган. Падышачылыктын оторчулук саясатынын натыйжасында колонизациялык фонд деп аталган – мамлекеттик оброктук жана орус казактарынын жерлери – кыргыз элинин өз жерин пайдалануусун кескин кыскарткан. Ар кандай шылтоолор менен кыргыз элинин жерин тартып алуу ого бетер күчөгөн.
Т.Рыскулов «1916ж. карай Түркстандагы 941 орус поселогу менен станицаларынын карамагында 1900 миң теше жер (иштетилүүчү жердин 57, 6%) болгон, башкача айтканда Түркстанда жашап жаткан ар бир келгинге 3, 17 теше, жергиликтүү тургундун (өзбектин, кыргыздын, тажиктин анан түркмөндүн) ар бирине 0.21 гана теше иштетилүүчү жер туура келген. Мына ошентип, жер өтө жетишсиз болуп турган шартта, жергиликтүү калктын 94% иштетилүүчү бардык аянттын 42, 4 % гана ээлик кылган, калгандары келгиндердин үлүшүнө тийген» [43]. – деп белгилеген.
1900ж. Пржевальск уездиндеги жашаган калктын 11% түзгөн орус калкы, 23,8 % айдоо жерин ээлеген. Ал эми, 1916ж. ошол эле уезддеги калктын 21,1% түзгөн келгиндер бардык айдоо жеринин 67,3% ээлеп алган. Пишпек уездинде да келгиндер калктын 38,1%, түзүп, айдоого жарактуу бардык жерлердин 57,3 % ээлеп турушкан.
1915ж. маалыматка таянсак, Пишпек уездиндеги түтүн болуп эсептелген келгин оторчунун колунда 8.46 теше жер болсо, кыргыздарда болгону 3, 38 теше жер болгон. Пржевальск уездинде келгин ар бир түтүндүн колунда 7, 67 теше жер болсо, кыргыздарда болгону 1.66 теше гана жер болгон.
Кыргыздарга тиешелүү айдоо жерлердин өтө аз болушун, алардын көчмөн турмушта жашоосу менен, чарбачылыгынын мал кармоочулук мүнөзү менен байланыштыруу туура эмес. Кыргыздарды отурукташууга жана жер иштетүүгө үндөө, XIXк. экинчи жарымында эле башталган. Бирок, отурукташтыруу толук аяктабай калган. Буга падышалык оторчулук бийлик өзү түздөнтүз күнөөлүү, себеби, алар колониялизациялоо максатында кыргыздар ээлеп келген жерлерден суу чыгардык, оңдоптүздөдүк деген шылтоо менен кыргыздардын айдоо жерлерин тартып алышкан. Ошентип, кыргыз элинин өз жерлеринен ажырашы, алардын кылымдардан бери келе жаткан мал чарбачылыгына, мал күтүүсүнө терс таасирин тийгизген.
1907ж. маалыматтарга таянсак, ЖетиСуу областында келгин оторчулардын ар бир түтүнүндө 18,3, казакта 8,8 жана кыргызда 12,4 баш кара мал болгон. Оторчулардын колундагы кара малдын саны кыргыздардыкынан көп болгон. Кийинчерээк жайыттардын тарыганынан, кыргыздардын мал кармаган чарбалары үчүн туруктуу тоют базасын түзүүгө мүмкүн болбой калган. Ошондуктан, кыргыздардын кара малынын саны кескин азайган.
Ал эми 1915ж. маалыматка таянсак, Пишпек уездиндеги оторчул келгиндердин ар бир түтүнүндө 8, 98 жылкы, кыргыздарда 17, 10 жылкы болгон. Пржевальск уездиндеги келгиндерде 14, 72, кыргыздарда 15,90 жылкы болгон. Пржевальск уездинде мурда келген оторчулардын ар бир түтүнүндө, бодого айландырып эсептегенде 17, 57, кыргыздардыкында 15,70 бодо мал болгон.
1915ж. маалымат боюнча, эки уезддеги малдын курамы төмөндөгүдөй болгон:
Пишпек уезди | Пржевальск уезди | ||||
|
|||||
жылкы | 20.1 | 12.2 | 21.9 | 14.5 | |
кара мал | 40.3 | 8.2 | 29.5 | 7.0 | |
кой эчки | 30.9 | 78.5 | 43.1 | 7.7 | |
чочко | 8.7 | – | 5.5 | – | |
төө | – | 1,1 | – 0.7 | [44] |
Жогоруда көрсөтүлгөн цифралар, малдын сапаттык курамы боюнча абал келгин орустарда кыйла жакшы болгондугун далилдеп турат. Белгилүү болгондой, кара малды жана жылкыны багуу үчүн, көбүрөөк түзөң жайыттар талап кылынат. Андай жайыттардан кыргыздар оторчулук саясаттын натыйжасында кол жуушкан. Кыргыздардын колундагы жайыттарга майда жандыктарды гана жайууга мүмкүн болгон, ошондуктан кыргыздарда койэчкинин саны арбын болгон.
Ошентип, оторчулук саясаттын натыйжасында кыргыз эли атабабадан калган жерсуусунан, жайыттарынан ажыраган. Натыйжада, кыргыздардын мал чарбасынын кедери кеткен, алардын отурукташуусуна, дыйканчылык менен иштөөсүнө мүмкүнчүлүк азайган.
Келгин оторчулардын мүлктүксоциалдык абалын мүнөздөөдө, аларды эки топко – мурда жана жаңы келген келгиндер деп бөлүп кароо зарыл. Мурда келген оторчулар оруночок алышып, өзүлөрүнүн экономикалык абалын абдан чыңдап алууга жетишкен. Падышалык аткаминерлер, аларды Европалык Россиянын ички губернияларынын дыйкандары менен салыштырып, бул жердеги келгиндерди ушунчалык жетиштүү жашагандыктан, жөн эле оокаттуу гана эмес, бай дыйкандар деп таанышкан. Пишпек жана Пржевальск уездериндеги келгин оторчулардын 70% оокаттуукулактар болушкан. Алар жергиликтүү кыргыз элин өз чарбаларында иштетишкен, аларга жарыбаган эмгек акы төлөшкөн. Орусиядагы падышачылык түзүлүш материалдык жактан өтө камсыз болгон, келгин орускулактардан өзүнө бекем таяныч түзүүгө жетишкен. Падышачылык режимдин сакталып тура беришине кызыкдар болгон келгиноторчул дыйкандардын тобу Кыргызстанда оруночок алган. Мурда келген оторчуларга салыштырмалуу жаңы келген оторчулар материалдык жактан бир кыйла начар жашашкан. Бирок, аларда чарбалык жактан тез өнүгүү тенденциясы орун алган. Падышалык бийлик аларга арзан кредит алууга, арзан жумушчу күчүн, жакшы жерлерди, сууну пайдаланууга шарт түзүп берген.
Ж.Абдрахманов: »Үстөмдүк кылып турган улуттун өкүлдөрү катары, падышачылык тарабынан эзилип турган улуттарды жек көрүү рухунда тарбияланган, ал келгин дыйкандар жергиликтүү калк менен өз ара туура мамиле түзө алышкан эмес.
Тескерисинче, келгин дыйкандар көп учурда кыргыздарга дурус мамиле жасашкан эмес, ошондуктан ЖетиСуу облусунун мурдагы согуш губернатору, генерал Фольбаумдун сөзү менен айтканда, «келгиндер менен жергиликтүү адамдардын ортосундагы өз ара кастык мамилелердин биринэкин көрүнүштөрү өнөкөт нерсе болуп калган. Булардын ортосундагы кастык мындай мамиле, алардын бул жергедеги жерсуу, экономикалык позицияларды алуу үчүн өз ара күрөшүнөн келип чыккан.» [45]
Келгин оторчулар Чүй өрөөнүндөгү кыргыздардын кыштоолорун, короосарайларын өтө эле арзан, бир нече бооланган бедеге сатып алышкан. Акчага айландырганда алар 1–2 эле сом төлөшкөн. Ал эми кээ бир келгиндер эч нерсе төлөбөй эле кыргыз кыштоолорун ээлеп алышкан. Ошондой эле, кыргыздар колдонуп келген беде аянттарын ээн баштык менен ээлеп алышып, беденин ар бир боосун 3 тыйындан сатышкан. (Верныйда болгону 1.5 тыйын турган). Кыргыздар 50–60 сом турган жакшы жылкысын 1000 боо бедеге, б.а., 15 сомго эле сатууга аргасыз болушкан.
Ж.Абдрахманов: «Келгин оторчулар жайгашып алгандан кийин эмгек кылууга эмес, кыргыздарды бетпактык менен, таптакыр жол берилгис түрдө, ылайыктуу бир дагы учурду колдорунан чыгарбай эксплуатациялоого киришкен. Келгиндер кыргыздарды ар кандай доого жыгышып, мисалы, «жерибизди малга тебелетип салышты дешип» пайда таап турушкан.
1900ж. башында эле Фергана өрөөнүндө келгиндерди отурукташтыруу үчүн жарактуу жерлерди пайдаланып бүтүшкөн. Бирок, буга карабастан келгин оторчулар тарабынан көчүп келип жайгашуу ачык эле, өз бетинче басып алуу мүнөзүндө болуп калган. Өзгөчө мындай жагымсыз ишаракеттер Анжиян уездинин Көгарт өрөөнүндө орун алган. Бул жөнүндө СырДарыя келгиндер районунун аткаминери Н. Рылов: «Бул жерде келгиндердин чоң топтору кыргыздарды турган жерлеринен айдап чыгышып, алардын мал мүлкүн басып алышты, кыргыздардын кыштоолордогу тамтурактарын бузуп, өзүлөрүнө үй тургузушуп, же отун кылып жагышты. Фергана облусунда жалпы жонунан 900 жакын кожолуктан турган 10 кыштак өз бетинче мына ушундай жеткен бейбаштык жол менен пайда болду» [46] – деп көрсөткөн.
1916ж. статистикалык эсептөөлөр боюнча, Ош уездиндеги Гүлчө, Куршаб, Капчыгай, Алай, Скобелев уездиндеги Найман, Ичкилик, ЯукесекБостон, Кокон уездиндеги Нойгут – Кыпчак, Лейлек болуштуктарындагы 8875 кыргыздардын чарбасынан 1.291.311 теше «ашыкча» жерлер тартылып алынган. Бул үч уезддеги кыргыз элинин үлүшүнө, болгону 761.795 теше жер калтырылган, ал жерлердин 23,963,5 теше жери дыйканчылыкка ылайыксыз тоолуу жерлер болгон. Түштүк Кыргызстан боюнча «ашыкча» деп тартылып алынган жерлерге, келгиндердин 1364 чарбасы жайгаштырылган. Ал жерлерде 28 анча чоң эмес орус кыштактары жана 58 хутор пайда болгон. [47]
Кээ бир кыргыз жакшылары өздөрүнүн материалдык абалын карапайым элдин эсебинен жакшыртууга аракет жасашкан. Алар кыргыз калкынын кеңири катмарынын жерге болгон муктаждыгы менен эсептешпей эле, келгин оторчуларга жерлерди сатышкан, же узак мөөнөткө ижарага беришкен. Падышалык оторчул бийликке кызмат кылышкан.
Ал эми, айрым бир кыргыз жакшылары оторчул бийликтен жабыр тартышкан, ошондой болсо да, алардын социалдык абалы карапайым элдерге караганда бир кыйла жогору болгон. Алар падышачылыктын мамлекеттик башкаруу аппаратына кызмат кылышкан. Башкаруу аппараты мите аппарат болгондуктан, анын ишинде калктын кеңири катмарларынын кызыкчылыктары эске алынбаган, карапайым кыргыз элинин эсебинен падыша аткаминерлеринин, болуштардын, бийлердин, казылардын, старчындардын ж.б. армиясын жакшы камсыз кылуу аракети негизги орунда турган.
Кыргыз жергесинде да башка аймактардагыдай эле пара алуу, ар кандай чыгымдарды төлөтүү, чогултуп төлөө ж.б. алымдар өтө кеңири жайылган. Өзгөчө пара алуучулук өөрчүгөн, Генерал губернатор, область губернаторлору, уезд начальниктери – баары пара алышкан. Пара алгандардын катарында приставдар, алым жыйноочу инспекторлор, соттор, тергөөчүлөр, токой күзөтчүлөрү, болуштар, бийлер, казылар ж.б. болушкан.
Пржевальск уездинин начальниги Иванов жөнүндө ошол кездеги күзөт кызматы төмөндөгүдөй маалыматтарды берген: «Полковник Иванов орус барининин бардык кылыкжоругу бар адам, … кумар ойносо ойногондой ойнойт, эгерде чайга чакырып калса, табылгыс дүрдүйүм даамды жайнатып салат, … уезддин жерин көрүүгө чыгып калса, ал өзүнчө эле бир салтанаттуу жүрүш болчу. Ал үчүн кызмат адамдары жана манаптар Пржевальск шаарына чогулуп, уезддин начальнигин атчан узатып жүрүшчү, ал токтолуп өтөөр жерлерге күн мурунтан жакшы боз үйлөр тигилип, ал жерлерге начальник келээр күндүн алдында ашпозчулар барышчу…, полковник Ивановдун «Айкөл Валериан» деген лакабы бар болучу. Полковник Иванов байлыгынын мүмкүнчүлүгүнө караганда агылтөгүл жашоочу, «пара» алуучу эмес, бирок, жергиликтүү адамдардан өтө көп карыз алуучу, бардык таасирдүү байманаптарга карыз болчу.» [48] Пара берүү боюнча өзүнчө бир система калыптанган. Бул системага ылайык, айылдагы кедей, орто чарба адамы айыл старчынына, ал болушка, болуш тилмечке, тилмеч уезддин начальнигине, уезддин начальниги өзүнөн жогорку турган аткаминерлерге пара беришчү.
Ар кандай деңгээлдеги шайлоолорго, уезд начальнигинин келипкетүүлөрүнө, жана башка аткаминерлердин келишинде сөзсүз түрдө чыгым чогултуу орун алган. Бул «чыгымдар» мамлекеттик салыктардан да оор болгон. Чыгымды төлөө үчүн кедейлер акыркы уюн сатышкан учурлар көп болгон. Кыргыз чарбасынын экономикасына товардык мамилелердин киргизилиши жана соодасүткордуктун өөрчүшү дагы көпчүлүк жергиликтүү калкты жакырланткан. Салык салууда адамдардын социалдык абалы көңүлгө алынган эмес. Чөп ооз салыгы (земской) ар бир түтүндөн, ар бир үйдөн алынган. Салык малдын туягына да салынган. Падышалык жана жергиликтүү аткаминерлер малдын санын көрсөтүүдө, колунда жоктордун малынын санын көбөйтүп, ал эми өзүлөрүнүкүн азайтып көрсөтүшкөн. Бул жөнүндө Б.Исакеев «… малдын тизмеги түзүлгөндө, алар 10–15 кою бар кедейдин 200–300 кою бар деп, 500–1000 кою бар байлардын 30–40 кою бар деп жазып коюшчу» [49] – деп белгилеген.
1915ж. март айында, Чүй өрөөнүндөгү кыргыздардын сугат жерлеринин тартып алынышынын натыйжасында, 3300 жергиликтүү элдин өздүк чарбасы 4171 ар кандай чарбалык курулуштарынан, 1.730.611 түп жемиш бактарынан, жер аянттарынан ажыраган. Көчмөндүк жана жарым көчмөндүк турмуш менен оокат кылган кыргыздар, өзүлөрүнүн атабабаларынан калган жерлеринен ажырашкан, күздөө, кыштоолорунан кол жуушкан. Аларды бийик тоолуу жерлерге, дыйканчылык кылууга ылайыксыз жерлерге сүрүп чыгарышкан.
Кыргыздын мал багууга ылайыктуу мыкты жайыттары, мамлекеттик фондуга жана токой чарба ведомствосуна каратылган. Тартылып алынган жайыттар, күздөөлөр, кыштоолор 100 миңдеген теше жерлерди түзгөн. Кыргызстан боюнча 2.449.890 теше жер токой чарбасына каратылган, анын ичинен 1.177.536 теше жер токой массивдерин түзгөн, калганы «мамлекеттик кайтаруудагы» токойлор деген шылтоо менен кыргыздардан тартып алынган. Пишпек жана Пржевальск уездериндеги мамлекеттик фондудагы 352.440 теше жайыт жерлер, келгиндерге жана жергиликтүү элге ижарага берилген. [50]
1916ж ЖетиСуу областынын жергиликтүү калкы 485.770 теше жерди, келгин оторчулар 84651 теше жерди, дунган, өзбек, уйгурлар 28238 теше жерди ижарага алып иштетишкен. Башкача айтканда, ижарага берилген жерлердин 61% жергиликтүү калкка, 33% келгин оторчуларга, 6% дунган, өзбек уйгурларга тиешелүү болгон. Ижара акысы өтө жогору болгон, ошондуктан кээ бир ижарачылар ижара акысын көпчүлүк убакта төлөй албай калышкан.
Мамлекеттик фонддогу жана токой чарбасындагы мыкты жайыттар токойлор падыша аткаминерлерине бөлүнүп берилген. Мисалы, Маргалаң уездиндеги Ичкилик, Яукесек – Бостон жана Найман болуштуктарындагы мыкты жайыттар падыша чиновниги Оттендорфго дача – эс алчу жай катары бөлүнүп берилген. [51]
1916ж. көтөрүлүштүн алдында жергиликтүү калктын өз жерлеринен ажырашы падыша атка минерлеринин «тынчын» ала баштаган. Себеби, келгин оторчулардын, кулактардын жана орусказактарынын, өз алдынча эле кыргыз жерлерин чоң өлчөмдө тартып алуусу атка минерлерди коркунучка алып келген.
1915ж.Пржевальск уездиндеги кыргыздар айдоо жеринин ⅓ гана пайдаланышкан. Бул уездеги калктын кыжырын келтирген, оторчулук бийлик тарабынан киргизилген «апийим салыгы» деп аталган салык болгон.
1916ж. дарылоого пайдалануучу өсүмдүктөрдү жыйноо боюнча атайын комитет түзүлгөн. Түзүлгөн комитет апийим менен соода кылган уюмга айланган. ЖетиСуу областынын согуштук губернаторунун 1916ж. 16мартындагы буйругуна ылайык областтын калкы өз жерлерине апийим айдоого жана жыйналган апийимди казнага төмөнкү баа менен төгүп берүүгө милдеттүү болушкан.
Пржевальск уездинде 7 миң теше жерге апийим айдалган. Ал жерлер ЫсыкКөл өрөөнүндөгү, кара топурактуу мыкты жерлерден болуп эсептелген Көлдүн апийими дарылык сапаты боюнча дүйнөдөгү өстүрүлгөн апийимдердин эң мыктысы болуп эсептелген. Апийимди кыргыздар, дунгандар, сарткалмактар, уйгурлар, орустар ж.б. өстүрүшкөн. Жергиликтүү калк жогоруда көрсөтүлгөн буйрук келгенге чейин эле апийим өстүрүп келген. Апийим сатып алуучуларга эркин сатылган жана анын баасы бир кыйла жогору болгон. 1916ж. баштап оторчулук бийликтин көргөн чарасынын натыйжасында, апийимди четке сатууга тыюу салынган. Өкмөткө сатылган апийим менен эркин сатылган апийимдин баасында өтө чоң айырма болгон. Өкмөттүк казна 1 фунт апийимге 15 сомдон ашык төлөбөгөн, ал эми алып сатарлар болсо 60 сомго чейин төлөгөн. [52]
Апийим айдаган адам апийим салыгын толук төгө албаса, үй мүлкүнөн ажыраган, эгерде үй мүлкү жок болсо, түрмөгө отургузулган.
Согушуп жаткан Орусия армиясын колдоо үчүн, ар кандай жыйымдар бийлик тарабынан ишке ашырылып турган. Кыргызстандан согушка жараган мыкты аттар, төөлөр, арабалар ж.б. реквизицияланган. Жергиликтүү кыргыз калкы боз үйлөрдү, кийиздерди, каптарды, аркан, ээр токум, кийимкече, мээлей ж.б. өткөрүүгө милдеттүү болушкан. Биринчи дүйнөлүк согуш башталганда эле, Пишпек уездинен жүздөгөн боз үй, 1000 тон, 10000ден ашык жылуу байпак фронтко жөнөтүлгөн. Согуштун алгачкы алты айында, ЖетиСуу областынан жалпы суммасы 33.833.000 сом турган мал жана мал чарба продукциясы согушка деп жыйналган. Түркстан чөлкөмү боюнча, согуштун 2.5 жылында согушуп жаткан армиянын керектөөлөрү үчүн 4.0.899.044 пуд пахта, 109.000 пуд пахта майы, 473.923 пуд балык, 229.000 пуд самын, 360.000 пуд эт, 2.925.000 пуд жүн, 70.000 ат, 12737 төө, 270 араба, 13.441 боз үй, 38.004 чарчы аршин кийиз жөнөтүлгөн. [53].
Түркстан чөлкөмү «Кызыл жарым» коому аркылуу эле
2.400.000 сом каражат чогултуп которгон.
Жергиликтүү калктын санынын акырындап азая бериши, падышачылыктын оторчулук саясатынын натыйжасы болгон. Кыргыздар 1902жылдан 1913жылга чейин 8.9% азайган. Мунун эсесине келгиндердин саны 10% проценттен көбүрөөк көбөйгөн. [54]
XXк. башында келгин оторчулардын саны кескин өсүп кеткендиктен жер жетишпей, бөлүнгөн үлүштүн өлчөмү 17 тешеге, кийинчерээк 10 теше түшкөн. Ал эми, 1916ж. үлүштүн өлчөмү 4–5–5 тешеге чейин азайтылган. Себеби, бош жер калбай калган. Бирок, оторчул бийликтин негизги таянычы болгон казакорустардын жер энчисинин өлчөмү өзгөрбөй кала берген. XXк. башында ЖетиСуу областына 2700 үйбүлө ооп келсе, алардын 1200 үйбүлөсү Пишпек уездине жайгашкан. 1906ж. маалымат боюнча ЖетиСууда 40 миң, СырДарыя областында 27 миң, Ферганада 4 миң оторчул келгин топтолгон. 1914ж. ЖетиСуу областынын жергиликтүү түпкү калкы 4 миң теше жеринен кол жуушкан, Фергана областынан 762 миң теше жерди тартып алуу белгиленген. 1915ж.оторчулук жер саясатынын натыйжасында Пишпек уездинде, ар бир келгин оторчул үйбүлөгө 8.46 теше айдоо жери туура келсе, Пржевальск уездинде 7.76 теше туура келген. 1916ж. маалыматтар боюнча кыргыздардын үлүшү Чүй өрөөнүндө болгону орто эсеп менен 3.38 тешени түзсө, ЫсыкКөл өрөөнүндө 1.66 тешени араң түзгөн. Түркстандагы келгин оторчулар калктын 6% түзүп, алар айдоо жерлердин 57.6% ээлешкен. Ал эми 94% түзгөн жергиликтүү калкка 42,4 % айдоо аянты араң туура келген.
Кыргыз элинин өз жеринен кол жуушу аз келгенсип, сугат маалында суу алып пайдалануу укугу да тарыган. Кыргыздар сууну жекшемби күндөрү гана ала алышкан. Калган күндөрдө суу орус келгиндерине берилген. Кыргыз жерлерин андан ары карай толук ээлеп алыш үчүн, оторчуларга бериле турган жерлер азайгандыгын эске алып, падышалык атка минерлер жаңы жер участокторуна суу чыгаруу проблемасын көтөрүшкөн. Падыша бийлиги суу чыгарылган аймактарга жайгаштырылуучу келгиндерди тандап алууну көздөгөн. Мамлекеттин эсебинен суу чыгарылган жерлерге, ашыкча болуп калган дыйкан калкын эмес, Орусиядан келген оокаттуу кулак кожолуктарын жайгаштыруу керек деп эсептеген. Келгиндерди жаңы суу чыккан аймактарга отурукташтырууну андан ары улантууда, мурда келгендердин үстүнө өтө оокаттуу, материалдык жактан камсыз болгон, орус дыйкандарын жайгаштырууну, ошону менен өзүнүн позицияларынын кебелбес болушун дагы чыңдап алууну көздөгөн.
1916ж. карата кыргыз эли жерден жана суудан пайдалануу укугунан ажырап, өзүнүн чарбалык өсүүсү үчүн келечексиз абалда калтырылган. Бул жөнүндө Ж.Абдрахманов: «…. кыргыздардын жерсуусу тартылып алынып, кыргыздар мал чарбасын өнүктүрүү үчүн негизги базадан – жерден кол жууп, ушунун өзү менен жарым ачкачылыкта жашоого, тукум курут болууга кирептер кылынган» [55] – деп белгилеген.
Ошентип, оторлоштуруунун натыйжасында кыргыз калкы жерсуусунан, жайыттарынан ажыраган. Мал багууга ылайыктуу жер казынага, токой дачаларын – эс алуучу жайларды түзүү үчүн тартылып алынган. Мунун натыйжасында мал чарбасынын кедери кеткен жана кыргыз калкынын отурукташып, дыйканчылык кылуусуна тоскоолдук кылган.
Дүйнөлүк 1согуш жылдарында падышачылык Орусия тарабынан кыргыз элин эзүү күчөгөн, мал жана пахта өстүрүүчү чарбалардын өндүрүлгөн продукцияларына монополиялык баалар коюлган, ал баалар кыргыз дыйканынын продукциясын өндүрүүгө кетирген чыгымын актабай калган. Жергиликтүү карапайым эл пахтаны, мыкты жылкыларды, эт азыктүлүктөрүн, боз үйлөрдү, терилерди, апийимди ж.б.у.с. акчанын баркы кетип, өнөр жай товарларынын баалары өлчөөсүз өсүп жаткан кезде, алып сатаар – көпөстөргө монополиялык баалар менен сатууга аргасыз болгон.
Мындан тышкары, согушуп жаткан орус армиясынын муктаждыктары үчүн «ыктыярдуу» түрдө кийиз, байпак, аркан, жүн, тери, май ж.б.у. сыяктууларды чогултуу уюштурулган. Мындай ишчаралар кыргыз элинин кыжырын келтирген. Ошентип, 1дүйнөлүк согуш жергиликтүү кыргыз калкынын жакырданышын тездеткен, падышачылык түзүлүштү толук жек көрүүнү туудурган, ал тургай», ак падышанын» согуштан жеңилүүсүн каалашып, падыша калыстыктан калып бараткан деп эсептешкен. [56]
Ү Ч Ү Н Ч Ү Б А П КӨТӨРҮЛҮШТҮН БАШТАЛЫШЫ ЖАНА НЕГИЗГИ ОЧОКТОРУ
3.1. Азаттык көтөрүлүшүнүн башталышы
Дүйнөлүк 1согуштун үчүнчү жылында падышачылык Орусия көп жоготууларга дуушар болду. Согушуп жаткан орус армиясы жаңы толуктоолорго муктаж болгондуктан, завод, фабрикада, темир жолдо ж.б. өнөр жай ишканаларында иштеген жумушчуларды да майданга алуу башталган. Тылдагы эл массаларынын социалдыкэкономикалык абалы, жашоо шарты оорлогон. Согуштун тийгизген терс таасиринин натыйжасында бийликке болгон элдин кыжырдануусу күчөгөн.
Түркстан элдеринин 1916ж. боштондук кыймылынын чыгуусуна, Орусия падышасынын 1916ж. 25июнундагы Жарлыгы түздөнтүз шылтоо болуп берген. Жарлык ооруктагы иштерге жергиликтүү элден эр бүлөөлөрдү «реквизициялоо» (чакыруу эмес, реквизициялоо б.а., мал же мүлк катары мажбурлап алуу) жөнүндөгү Жарлык эле. [57]
Падышанын Жарлыгына ылайык, жергиликтүү калктан аскерге алынган адамдар майдандагы коргонуу жайларын курууга, ошондой эле, тылдагы ар кандай иштерди аткарууга тартылмак.
Жарлыкта Астрахань губерниясындагы, Чыгыш Сибирдеги, Орто Азиядагы жана Казакстандагы жашаган жергиликтүү калктын 19 жаштан 43 жашка чейинки эркектери аскер кызматына чакырылат деп айтылган. Жарлык жөнүндөгү кабар 28июлда Ташкентке жеткен. Ошол эле күнү, Түркстан генералгубернаторунун милдетин убактылуу аткаруучу генерал Ерофеев Жарлыкты губернаторлукка баш ийген 5 областка таркаткан.
Жергиликтүү калк падышанын Жарлыгы жөнүндө угушканы менен, анда көрсөтүлгөн ишчараларды толук түшүнө алган эмес. Түшүндүрүү иштери бийлик тарабынан жетишээрлик деңгээлде жүргүзүлбөгөндүктөн, ар кандай маалыматтар, ушакайыңдар эл арасында таркай баштаган. Мисалы, «силерди согушуп жаткан армиянын катарына чакырып жатышат, силер согушуп жаткан германдар менен орустардын ортосуна барып окоп казасыңар, силерге ал жактан чочконун этин жедиришет, силерди чокундурат» ж.б. Мындай каңшаар кабарлар карапайым жергиликтүү элдин тынчын алып, дүрбөлөңгө салган. Каңшаар кабарларды таркаткандар негизинен келгиндерден болушкан. Алар, кыргыздар ээлеген калганкаткан жерлерди ээлеп алууга кызыкдар болушкан. «Эгерде кыргыз эли көтөрүлсө, алар жазаланат, жерлеринен айрылышат. Ал жерлерди келгиндерге бийлик тартып берет» – деген чагымчыл иштерди да жүргүзүшкөн. Чындыгында эле, Түркстан чөлкөмүн башкаруу жөнүндөгү Жобого ылайык, козголоңго чыккан жергиликтүү калктын жери, мүлкү тартылып алынып келгиндерге берилмек.
Падыша Жарлыгынан кийин чыккан элди дүрбөлөңгө салган имишимиштер, чөлкөмдөгү коомдук саясий абалды оорлоткон. Бийлик алдын ала чара көрүүгө киришкен, мисалы, келгин оторчул калкты куралдандырып, атайын топторду түзүп, мерчемдүү жерлерге жайгаштырган.
1916ж. 2июлунда Түркстан генералгубернаторунун алдында, крайдагы областтардын согуштук губернаторлорунун катышуусу менен кеңешме чакырылган. Бул кеңешмеде 25июндагы падышанын Жарлыгын аткаруу боюнча ишчаралар каралган жана областтар боюнча мобилизацияланууга тийиштүү адамдардын саны аныкталган. Жарлыкка ылайык, Түркстан чөлкөмү 250 миң адамды ооруктагы жумуштарга топтоп берүүгө милдеттүү болгон жана ал сан областтарга төмөндөгүдөй болуп бөлүнгөн:
- СырДарыя облусуна 87 миң;
- ЖетиСуу облусуна 60 миң;
- Фергана облусуна 50 миң;
- Самарканд облусуна 38 миң;5. Закаспий облусуна 15 миң; Баардыгы 250 миң киши.
Ооруктагы жумуштарга алуу айыл чарба жумуштары кызып, жыйым терим кызуу жүрүп жаткан мезгилге туш келген. Жоон топ эркектердин оорук жумуштарына кетиши, бир жылдык түшүмдүн алынбай калынышына алып келмек. Мобилизациялоонун шарты боюнча, чакырылган адам өзүн жылуу кийимкечек, бир нече күнгө жете турган тамакаш жана белгилүү суммадагы акча менен камсыз кылууга милдеттүү болгон. Мындай ишчаралар элдин жашоо турмушун дагы оорлоткон.
Ошентип, бул кеңешмеде мобилизацияны өткөрүүнүн жана оорук жумуштарга жөнөтүүнүн жолжоболору иштелип чыккан. 1916ж. 8июлундагы кеңешмеде, Түркстан генералгубернатору өзгөчө буйрукка кол койгон, анда кабыл алынган чечим элге жарыяланган. 14июлда ЖетиСуу согуштук губернатору уезддерге телеграмма жөнөткөн. Анда Пржевальск жана Пишпек уездеринен 34042 адам оорук жумуштарына алынаары көрсөтүлгөн.
Пржевальск уездинен 15.520 адам алынып (анын ичинен Пржевальск участкасынан 9944, АтБашы участкасынан 5526) оорук жумуштарына чакырылмак. Башкача айтканда, бул аймактардан ар бир эки түтүн бир кишисин оорук жумушуна жөнөтүшү керек эле. Пишпек уездинен 11.530, Таластан 1.794, түштүк кыргызстандан 12.300 адам оорук жумуштарына чакырылмак. Кыргызстандын азыркы ээлеген аймактарынан, баардыгы болуп 35.874 адам мобилизацияга дуушар болушкан. [58]
Падыша өкмөтү бул Жарлыкка ылайык, жергиликтүү Түркстан калкын «бекер» жумушчу күчү катары караган, аларды каалагандай башкарууну көздөшкөн, көптөгөн төмөнкү чиндеги (даражадагы) аткаминерлерди жана жумушчуларды согуш иштеринен бошотууну максат кылып койгон. Жарлыкты аткаруу боюнча, генерал губернатор Куропаткин чыгарган буйруктун аягында атайын көрсөтмө кабыл алынган. Анда оорук жумушунан бошотулгандардын тизмеси көрсөтүлгөн. Алардын катарында коомдук башкаруудагы кызмат адамдары: болуштар, старчындар, бийлер, төмөнкү чиндеги полиция кызматкерлери, имамдар, молдолор, мударистер, класстык кызмат ордун ээлеген жергиликтүү калктын өкүлдөрү, ак сөөктөр, ардактуу атуулдар ж.б. болушкан.
Ж. Абдрахманов: «Жергиликтүү калк оорук жумуштарына гана алынып жаткандыгына эч ишенген эмес. Мындай шылтоо менен солдатка алынып жаткандыгына дээрлик ар бир адамдын көзү жетип турган. Падышалык армияда эч кимдин кызмат кылгысы келген эмес. Кыргыздар падышалык армияда кызмат өтөөнү ушунчалык жек көрүшкөн…» [59] деп белгилеген.
Оорук жумуштарына алууга каршы чыккан кыргыз элинин мындай терс мамиле жасашында, алардын майдандагы чыныгы абалды билбегендиги да кыйла роль ойногон.
Кыргыз элинин арасында оорук жумуштарына алуу жөнүндөгү Жарлыкка карата ача пикир болгон эмес. Алардын баары буга бир кишидей каршы чыккан. Ошентип, падышалык жергиликтүү бийлик болуштардын жана манаптардын жардамы менен мобилизациялоого даярданып жаткан кезде, кыргыз эли көтөрүлүшкө камылга көрө баштаган.
Орусия империясынын колониясына айланган Түркстан чөлкөмүнүн экономикасында, Фергана өрөөнү өзгөчө орунду ээлеп турган. Өрөөн өлкөнү 6070% пахта, 90% жибек менен жабдыган, чакан өнөр жай ишканалары дагы ушул өрөөндө көп жайгашкан. 1914ж. Фергана областында 309, СырДарыя областында 183 жана Самарканд областында 93 өнөр жай ишканалары иштеп турган. Фергана областы жашаган калкынын саны боюнча дагы 1орунда турган, б.а. 2 млн калк жашаган.
Фергана областында кол өнөрчүлүктүн ар кандай тармактарында 40–45 миң адам эмгектенсе, СырДарыя областында 17–20 миң, Самаркандда 10–12 миң адам эмгектенген. Жергиликтүү калктын социалдык абалы, жашоотурмушу өтө оор болгон.
Фергана өрөөнүндөгү саясийадминистративдик башкаруу системасы, жаратылыш жана адам ресурстарын эксплуатациялоого ылайыкталып түзүлгөн. Жергиликтүү калктын өкүлдөрү, областтык жана уезддик деңгээлдеги башкарууга эч тартылбаган. Алар, болуштук деңгээлдеги башкарууга гана тартылышкан. Соттук укуктук чөйрөдө салттуу соттор: казылар, бийлер сакталып калганы менен, алар өз алдынча эч бир маселе чече албай калышкан. Аларды падыша аткаминерлери толук көзөмөлдөп турушкан.
Түркстан чөлкөмүндөгү улут саясаты улуу державалыкшовинисттик мүнөздө ишке ашып келген. 1911ж. 31октябрындагы Түркстан генералгубернаторунун директивасында: «Жергиликтүү улуттардын өкүлдөрүнө карата катуу туруш керек, жашоотурмуштун баардык тармактарында негизги орунду орустар, орус кызыкчылыктары ээлеш керек» [60] – деп айтылган.
Орус падышасынын Фергана өрөөнүндөгү жүргүзгөн оторчулук саясатынын натыйжасында, жергиликтүү калк өз жерлеринен ажырап калышкан. Жылдан жылга келгиндердин саны арбып, алар дыйканчылыкка ылайыктуу, түшүмдү мол бере турган жерлердин баарын ээлешкен, 1906ж. түзүлгөн « Переселен башкармалыгы» Маргалаң уездинен 159 миң теше жерди, Андижан уездинен 709 миң (1913ж) теше жерди келгиндерге өткөрүп берүү жөнүндө план түзгөн.
Эгерде, Фергана өрөөнүндөгү калктын жыш жайгашуусун эске алганда, элдин мыкты сугат жерлеринен айрылышы, жергиликтүү жашоочулардын жашоотурмуш шарттарын өтө эле оорлоткон. Ферганадагы жергиликтүү калктын саясий жана атуулдук укуктарынын тебелениши, алардын улуттук кызыкчылыктарынын четке кагылышы, падыша өкмөтү тарабынан жүргүзүлгөн экономикалык жана руханий жактан жүргүзгөн иш чаралар менен коштолгон. Өзгөчө экономикадагы жерсуу саясаты өтө оор болгон. Фергана өрөөнү стратегиялык сырьё болуп эсептелген пахта өндүрүү боюнча негизги база болуп эсептелген.
Падышалык оторчулук бийлик пахта өстүрүүчү аянттарды көбөйтүүгө өтө кызыкдар болгон. 30жыл ичинде (1885–1915жж.) пахта өстүрүүчү аянттардын көлөмү 3 эсе өскөн, «Ак алтынды» дүң чогултуу 1.200 миң пуддан 9.977 миң пудга чейин жеткен.
1916ж. өрөөндөгү 60%80% сугат жерлерде пахта негизги өсүмдүк болуп өстүрүлгөн, кээ бир болуштуктарда ал көрсөткүч 9095% түзгөн. Пахта өндүрүү товардык өндүрүш катары өнүгүп, азыктүлүк жана дан өндүрүүнү сүрүп чыгарган. Маселен, 1907ж. Фергана өрөөнүндө 603 206 теше жерге эгин, 199 994 теше жерге пахта себилсе, 1910ж. 485 579 теше жерге эгин, 235 203 теше жерге пахта себилген. [61]
Өрөөндө пахта өндүрүү негизги болгондуктан карапайым элдерге нан жетишпеген. Буудайдын баасы башка аймактарга салыштырмалуу, Ферганада өтө жогору болгон. Бул нерсе өрөөндөгү жергиликтүү калктын социалдык экономикалык абалына терс таасирин тийгизген. Фергана өрөөнүндө пахта өндүрүү тармагы 1905ж 11.326.336 пуд пахта өндүрсө, 1909ж. ал көрсөткүч 19. 288 254 пудка чейин жеткен. [62]
1915ж. пахта сатуудан 177 млн. сом каражат түшкөн. Бирок, бул көрсөтүлгөн цифралар карапайым элдин жашоосунун жакшырышына эч таасир эткен эмес. Пахта сатуудагы негизги пайданы орусиялык ишкерлер, сүткорлор жана ортомчулар көрүшкөн. Өрөөндөгү социалдыкэкономикалык кырдаал 1 дүйнөлүк согуш башталганда ого бетер курчуп кеткен. Жалпы эле Түркстанда Орусиянын өнөр жайы жана армиясы үчүн чийки заттарды, азыктүлүктү, отунду даярдоо боюнча көп сандаган уюмдар иш алып барышкан. 1914ж. – 1916ж. чейин Түркстандан 41 млн. пуд пахта, 3 млн пуддан ашык пахта майы, 200 миң пуд тоют, кургатылган алмаөрүк, миллиондогон мал согушка деген шылтоо менен алынган. Ошол эле мезгилде, Орусиядан келген эгиндин көлөмү өтө азайган. Натыйжада, Фергана өрөөнүндө он миңдеген адамдар ачарчылыкка дуушар болгон. 1914ж. сугат жерлерге салынган салыктын көлөмү 100% өскөн.
1915ж. жайында пахтага болгон сатып алуу баасынын төмөндөшү жөнүндө атайын мыйзам кабыл алынган. Өндүрүлгөн пахта төмөнкү баада алына баштаган. Натыйжада, дыйкандар 1 жыл ичинде эле 60 млн. сомдон кол жуушкан.
Пахтага болгон туруктуу төмөнкү баа, пахта өндүрүүгө кеткен каражатты актабай калган. Элдин абалы инфляциялык баалардын өсүшү менен, өзгөчө биринчи керектелүүчү, зарыл товарлардын бааларынын өсүшү менен өтө төмөндөгөн. Маселен, 1916ж. 1915ж. салыштырмалуу эгинге болгон баа 300%, күрүч жана кантка 250%, нанга 4 эсе, кийимкечек, бүт кийимге 200%ден 350% чейин өскөн. Натыйжада, Фергана өрөөнүндө жашаган калк өтө жакырданган.
Түркстан чөлкөмүндөгү 1916ж. улуттук боштондук көтөрүлүшү Ходжентте башталган. Падыша Жарлыгына ылайык, оорук жумуштарына алуу боюнча тизмелер түзүлө баштаган алгачкы күндөрдө эле, Ходженттеги эл арасында толкундоолор башталган. Шаардын приставы, штабс капитан Устилевич уезд начальнигинин буйругун алгандан кийин, жергиликтүү аткаминерлерди чогултуп аларга буйрук берген. Буйрукта оорук иштерине жумушчуларды топтоо боюнча тизме түзүү көрсөтүлгөн. Мындай тизме түзүлө баштаганын уккан жергиликтүү калк нааразылыгын билдире баштаган.
Падышанын Жарлыгына кыжырданган эски Ходженттин эли, 4июлда көтөрүлүшкө чыгышкан. Көтөрүлүшкө чыккан жергиликтүү калктын арасында аялдар, өспүрүмдөр, жаш балдар өтө көп болгон. Көтөрүлүшчүлөр Ходжент шаарынын приставын курчоого алышып, оорук жумуштарына түзүлүп жаткан тизменин жок кылынышын талап кылышкан. Шаар приставы көтөрүлгөн элдин талабын уезддин начальнигине жеткирем деген убадасын берип, курчоодон кутулуп чыккан. Көтөрүлгөн элдин алдында чыгып сүйлөгөн, жергиликтүү Мирза Муминовдун сөзүн да эл уккусу келбеген. Ал дагы элдин талабын уезд начальнигине жеткирем деген убадасын берип кутулган.
Ошентип, эски Ходжентте башталган нааразычылык, акырындап көтөрүлүшкө айлана баштаган. Көтөрүлүшчүлөрдүн саны кыска мөөнөттө эле 67 миңден ашып кеткен. Көтөрүлгөн элдин башында Абды Мадаминов, Джура Закиров, Додобай Машарапов ж.б. турушкан. Алардын жетекчилиги астында көтөрүлгөн эл жаңы Ходжентти көздөй жөнөшкөн.
Нааразы болгон көтөрүлүшчүлөрдүн алдынан тосуп пристав штабс капитан Устимович, сот Бузрукходжаев, ири соодагер жер ээси Камилжан бай чыгышкан. Алар көтөрүлүшчүлөргө оорук иштерге жөнөтүү боюнча түзүлүп жаткан тизме, убактылуу токтотулгандыгын кабарлашат. Бирок, көтөрүлгөн эл алардын айткандарына ишенбей, активдүү ишчараларга өтө баштайт. Көтөрүлүшчүлөр шаардагы полиция башкармалыгынын имаратына кирип келишип, имаратты талкалап, куралжарактарды алышка аракет жасашат. Ошондой кырдаалда, полиция башкармалыгын сактап калуу, көтөрүлүштү басуу үчүн Ходженттеги аскер күчү жөнөтүлөт. Алар тарабынан көтөрүлүшкө катышкан куралсыз элге ок атылат, полиция участогун бошотушат. Бул кагылышууда бир нече көтөрүлүшкө активдүү катышкан адамдар курман болушат. Ошондой шартта, Ходжент шаарына оторчулук бийлик кошумча жазалоочу аскер күчтөрүн шашылыш түрдө жөнөткөн. Бирок, шаарда, шаар четинде жайгашкан айыл кыштактарда көтөрүлүш улана берген. 21июлда Ходженттеги көтөрүлүштүн башында турушкан 4 адам бийлик тарабынан камакка алынат. Аларды камактан бошотуп алуу үчүн УраТөбө шаарчасынын эли көтөрүлөт. Ходжентке келе жаткан көтөрүлүшчүлөрдүн чоң тобун бийлик күч колдонуп араң токтотот. Ошентип, 1916ж. Түркстандагы улуттук боштондук кыймылы Ходжент шаарында башталып, тез эле бул чоң аймакты өз кучагына камтыйт. Ходженттеги көтөрүлүш, андагы болгон кандуу окуялар жөнүндөгү кабар тез эле коңшу уезддерге тарайт.
Ходженттеги кандуу окуялардан кийин, Фергана облусунда биринчилерден болуп Анжиян шаарынын эли көтөрүлгөн. Бул көтөрүлүштүн шылтоосу, Ходженттегидей эле, оорук жумуштарына мобилизациялоо жөнүндөгү падышанын Жарлыгы болгон.
1916ж. 15июлунда генераллейтенант Гиппиус «Фергана облусу боюнча жергиликтүү элден кара жумушка алуу жөнүндөгү» жарыясын элге жарыялаган. Ал жарыяда: «Ушул жылдын июнь айынын 25күнү, согушуп жаткан аскердин артындагы кара жумушуна азирети улук Император орус мамлекетинин орус эмес калкынан чегүү жөнүндө буйрук этти. Бул бийик буйрук кыңк этилбей жүзөгө ашырылышы ылазым. Ушунчалык улук талаптын мааниси, кыңыр түшүнүлүп калбасы үчүн бир сыйра ачык чечмелеп караш пайдалуу деп эсептейм. Чегилген орус эместер согушка кирбейт, бар болгону, аскердин артындагы кара жумушун, демекчи жол, көпүрө оңдоо сыяктуу иштерди кылат, бу өз үйүндө иштеп көнгөн эле иши болот. Ишке жараганы кетип, өз чарбасы бошоңдоп калбасы үчүн кам көрүлүп, ишке жарамдуу бүлөнүн баарын эмес, алгачкы учурда 5 түтүндөн бирден гана жумушчу алууну бүтүм кылды өкмөт. Кудай берсе. согуш бүтөт, жумушчунун кереги да жок болуп калат.
Жергилик калк өкүмдарыбыздын чакырыгына мекенибиздин азаматтары катары кубаныч сезим менен астейдил мамиле кылышка үндөйм, ошондой эле орус куралынын жеңишинде орус эмес жергиликтин да көрөр таалайы, багы бары ырас, жеңиштен соң Ферганалык да Азырети Өкүмдардын эркин астейдил аткара алдык деше алат» – деп айтылган. [63] Бул буйрук жарыя болгондон кийин, Түштүк Кыргызстандагы эл арасында толкундоолор, дүрбөлөңдөр күчөй баштаган. Алгачкы толкундоолор Ош уездине караган Булакбашы, Кожобат аймактарында болгон. Бул жерлер Анжияндан Ошко каттоочу почта жолу, оторчул бийлик үчүн эң маанилүү аймак болуп эсептелген.
Фергана облусунун согуштук губернатору Гиппиус Нарын дайра, Кара дайра арасында жыш жайгашкан жергиликтүү элден чочулаган, эгерде, алар жапырт көтөрүлсө, оторчулук бийликке чоң зыян алып келерин түшүнгөн. Ошондуктан, ал жергиликтүү элди алдоо жолуна түшкөн жана жержерлерде аткаминерлерди чогултуп жыйындарды өткөргөн.
9июлда Анжиян уездинин начальниги, оорук жумуштарына алуу жөнүндөгү падышанын Жарлыгын жарыялаган жана аны колдоого шаардыктарды чакырган. Бирок, чогулган элдин арасынан «жумушка барбайбыз» деген үндөр чыккан. Уезддин начальниги чогулган элдин кыжырлануусунан коркуп качууга аргасыз болгон. Аны 500дөй адам куугунтукка алган. Бирок, уезддин начальнигинин суранычы менен жазалоочу отряд жардамга келип калган. Топтолгон элге каршы аскер күчүн пайдаланууга даай албай, уезддин начальниги топтолгон элди акылэстүүлүккө, тынчтанууга, тарап кетүүгө чакырган. Бирок, кыжырланган эл «Согушка ар тараптан жардам берүүгө даярбыз, бирок аскер берүүгө так кесе каршыбыз» деген жооп берген.
Көтөрүлүштүн катышуучулары уезд начальнигинен, оорук жумушуна алуу жөнүндөгү Жарлыкты, жараксыз деп табылаары жөнүндө ишеним кат жазып берүүсүн талап кылышкан. Айтылган талапты аткарбаса «бардык элүү башчыларды жана кызмат адамдарын бычактап өлтүрүп, алардын оокатын талкалап салышаарын» айтып коркутушкан. Уезддин начальнигинин буйругу боюнча, жазалоочу курам топтолгон элди таратууга аракет кылган. Көтөрүлүшчүлөр полицияга таштарды, кетмендерди, союлдарды ыргытышкан. «Ур аларды» деген кыйкырык менен, көтөрүлгөн эл уезддин начальнигине жана аны тегеректеп турган падыша аткаминерлерине кол салышкан.
Кагылышуунун жыйынтыгында жазалоочулардын да, көтөрүлгөн элдин да арасынан жабыр тарткандар болгон. Топтолгон элди тынчтандырууга аракет кылган жана башаламанга жол бербөөгө чакырган болуштун уулу өлтүрүлгөн. Көтөрүлгөн элдин толкундашы күч ала берген. Ошондой шартта «Жергиликтүү гарнизонду күчөтүү керек» деген буйрукка уезддин начальниги кол койгон. Гарнизондогу аскер санынын көбөйүшүнөн кийин, көтөрүлүшчүлөрдүн бир бөлүгү айрыкча кыргыздар, тоо тарапка чегинишке аргасыз болушкан. Оорук жумуштарына чакырык алууга жашы жеткен, жаш уландардын көбү туулган айылдарын жана кыштактарын таштап кетишкен. Тоо арасынан жай тапкан соң, алар топторго биригишип, падыша аткаминерлеринин жерлерин, оокаттарын, мал жандыктарын тартып алышкан. Бул көтөрүлүш бат эле кеңири аймакты өз кучагына камтыган. 10июлда Анжиян уездинин АлтынКөл болуштугунун тургундары көтөрүлүшкө чыгышкан. Алар болушту жана анын эки жигитин өлтүргөнгө чейин сабашкан. Эртеси күнү кечинде, Анжияндын чет жагынан бир нече жигиттердин жана болуштун сөөктөрү табылган.
11июлда Базар Коргон болуштугунун жашоочулары көтөрүлгөн. Алардын кыжырлануусу, бардык жерлердегидей эле, жергиликтүү аткаминерлерге каршы багытталган. Көтөрүлгөн эл Чаума кыштагынын башчысынын үйүн талкалап, иш кагаздарын өрттөп, идишаяк, оокаттарын сындырып, башчыны болсо муунтуп өлтүрүшкөн. Көтөрүлүшчүлөр БазарКоргон болуштугунун малын жана чарбасын каттаган кызматкерлерге кол салган. Оторчулук бийликтер каттоону токтото турганга аргасыз болушкан. Көтөрүлүштүн күчөп кетүүсүнөн коопсузданган Анжиян уездинин башчысы, жогору жактагы бийликке жардам сурап кайрылган. Ал, 1916ж. 11июлунда Түркстан генерал губернаторуна жөнөткөн телеграммасында: «Уезддин кыштактары ар кайсы жерлерде жайгашкандыгына байланыштуу, эң аз дегенде жүз (казак) командалыгын жөнөтүүңүздү суранам» [64] деп көрсөткөн. Жазалоочулардын саны көбөйтүлүп, күчөтүлгөнү менен, бийликтегилер көтөрүлгөн элди тынчтандыра алышпаган.
12июлда Анжиян уездинин Балыкчы болуштугунун калкы көтөрүлгөн. Көтөрүлгөн эл Халмурат Курган кыштагынын элүү башчыларын өлтүрүшкөн жана болуштун жигиттерин сабашкан. Ушул эле күнү Нарын болуштугунун эли да көтөрүлгөн, айыл башчысы куугунтукка алган топтон араң кутулган.
12июлда Ярбани болуштугунун БекАбад кыштагынын тургундары айыл башчысына кол салышкан, бирок ал качып кетүүгө үлгүргөн. Кийинки күнү өзбектер жана ЖалКудук болуштугунун СултанАбад аймагындагы кыргыздар көтөрүлүшкө чыгышкан. Алар КызылАяк коомунун башчысын жана анын катчысын өлтүрүшкөн. Бул жерге куралсыз топко каршы ок чыгарган жазалоочу курам жөнөтүлгөн. Үч көтөрүлүшчү өлтүрүлүп, 31 жазалоочулардын колуна түшүшкөн. Балыкчылыктар менен биргеликте АлтынКөл болуштугунун жашоочулары айыл башчысын өлтүрүүнү көздөшкөн, бирок аны таба албай калган соң үйүн талкалашкан.
АлтынКөл болуштугунун МирАбад кыштагынын көтөрүлүшчүлөрү, жергиликтүү бийликтен тизмени талап кылышкан, аларды саткындар деп айып коюп, күнөөлөп жана үйжайларын талкалап салышаарын айтып коркутушкан. Ошондой эле, ЖалКудук болуштугунун Кутарма кыштагынын эли да көтөрүлгөн. Жергиликтүү айыл башчысын өлтүрүүгө аракет кылганы үчүн Нарын болуштугунун Избаскент аймагынын калкын оторчулук бийлик катуу жазага тарткан. 13 жана 14июлда Массан, Майыр жана башка болуштуктардын жашоочулары жергиликтүү падыша атка минерлерине кол салышып, алардын үйлөрүн жана оокаттарын жок кылышкан. ХоджаАбад кыштагынын тургундары ар үйбүлө катталган тизмелерди берүүнү башчылардан талап кылышкан.
Көтөрүлгөн элдин талабын аткарганга каршы болгон кызматчыларды урсоккуга алышкан. Ушул сыяктуу толкундоолор Урманбек кыштагында да орун алган. Бул кыштактын башчысы да качкан. Аны көтөрүлүшчүлөр куугунтукка алышкан.
Анжиян уездинин тоолуу райондорундагы көтөрүлгөн эл айылдын башчыларын урупсогуп, үйбүлөлөр катталган тизмелерди тартып алып, аларды жок кылышкан жана падыша өкмөтүнүн өкүлдөрүнө да кол салышкан. Кээ бир оорук жумуштарына чакырык алган үйбүлөлөр, алыскы ТеңирТоо аймактарына көчүп кетишкен.
Кокон уездиндеги жашаган өзбек жана кыргыз элинин толкундоолору да күчтүү болгон. 8июлда Найман кыштагынын тургундары көтөрүлүшкө чыгышкан. Бул чыгууга, бардык жерлердегидей эле, оорук жумуштарына мобилизациялоо жөнүндөгү падышанын Жарлыгы шылтоо болгон. Кийинки күнү Араван болуштугунун эли чыгышкан. Таң эрте ГазыЯглык кыштагынын болуштук башкармачылыгынын кеңсесинин алдында, аялдардан жана жаш балдардан турган топ чогулган. Кеңседе болуш, анын катчысы, жигиттери жана айыл башчысы болгон. Топтолгон элдер болушту бардык эркектерди тизмеге алып жатканы үчүн, аларды оорук жумуштарына чакырып жаткандарын айтып күнөөлөшкөн. Болуш чакырылгандардын тизмесин топтолгон элге берүүгө аргасыз болгон, бирок, эл буга канааттанган эмес. Алар, тизмелерге болуштун кол коюп жана мөөр басышын, балдарды оорук жумуштарынан бошотулсун деген кепилдик берүүсүн талап кылышкан. Бул талаптарды аткарганга каршы болгон болушту жана аны тегеректеп турган аткаминерлерди курчоого алышкан. Кагылышуунун натыйжасында болуш, анын катчысы жана жигиттери өлтүрүлгөн, тизмелер жок кылынган. Бирок, айыл башчы жана бир нече башка кызматчылар кутулуп кетишкен. Көтөрүлгөн Араван элине каршы 25 куралдуу аскерлерден жана полициялардан турган жазалоочу курам жөнөтүлгөн, алар көтөрүлүшчүлөрдүн каршылыгын аёосуз басып, 316 адамды камакка алган, алардын ичинен 29 курагы жете элек жаш өспүрүмдөр болгон.
9июлдан 10на караган түнү Кокон уездинин ЯныКурган болуштугунун тургундары көтөрүлүшкө чыгышкан. Алар айыл башчысынын оокаттарын талкалап, үйүн өрттөп жиберишкен, үйбүлөлөрдү каттоого алган тизмелерди жок кылышкан.
11июлда Ганджирван болуштугунун калкы көтөрүлгөн. Көтөрүлүшчүлөр болуштун кеңсесин курчап алган жана чакырылгандардын тизмесин талап кылышкан бирок, болуш жашыруун жол менен качып кеткен. Каарданып калган эл анын үйүн талкалоого киришкен. «Биз силерге баш бербейбиз жана эч кимди оорук жумуштарына жибербейбиз» – деп жарыялашкан. Ал жерге келген 42 адамдан турган жазалоочу курамга катуу каршылык көрсөтүшкөн. Алар элди бийликке баш ийбөөгө чакырган. Көтөрүлүштүн уюштуруучулары чакырылууга жашы жеткен жигиттер болгон. Кыштактын калкы приставга кол салышкан, ал качып кутулган. Кудашев болуштугунун эли болушту өлтүрүү максатында анын үйүн курчап алышкан, бирок, болуш качып кутулууга үлгүрүп, Кокон уездинин начальниги жайгашкан жайга барган. Бул аймактагы көтөрүлүш да күч менен басылган, анын 18 катышуучусу камакка алынган.
Көтөрүлүш Скобелев уездинде да от алган. Көтөрүлгөн эл падыша Жарлыгына баш ийбегенин билдирген. 10июлда эски Маргалаңдын эли көтөрүлгөн, борбордук аянтка чогулган элдин саны 2025 миң адамга жеткен. Алардын арасында аялдар да аз эмес болгон. Падыша аткаминерлери келе электе эле, чогулгандар оорук жумуштарына эч кимди бербей тургандыктарын билдиришкен. Оторчулук бийликтин өкүлдөрү аянтка келишкенде чогулган элдин арасынан « Бербейбиз!», «Ур аларды!» деген кыйкырыктар чыккан. Маргалаңдын полиция башчысы, 1916ж. 10июнундагы өзүнүн рапортунда: «Чогулган элди эч бир ыкма менен токтотууга мүмкүн эмес эле, алардын кыйкырыгынан, сөз айтууга эч мүмкүнчүлүк болгон эмес. Ошентип, 10 мүнөткө чейин чогулган эл, мени курчап, алдымдагы тактаны сындырышты, ушул эле учурда аркага жана капталга бир нече сокку алдым. Жалгыз револьвер менен топтолгон элдин курчоосунан бошонуп, чайхананын арткы дубалынан чыгып кеттим. Ал жерден атка секирип минип, уезддик базарды айланып качтым» [65] – деп көрсөткөн. Полиция башчысы качкандан кийин, жергиликтүү төрт аксакалдын бири чогулган элди тынчтандырууга аракет жасаган, бирок, көтөрүлгөн эл ага союлдарды жана таштарды ыргытып баштаган. Ал элдин арасында тебелендиде калган. Көтөрүлүшчүлөр дагы бир шаар аксакалын жана үч полицияны өлтүрүшкөн. Андан кийин алар таркап кетишкен жана өзбек кыштактарында жана кыргыз айылдарында жашынышкан. Бийлик жөнөткөн жазалоочу курам келээри менен толуп турган борбордук аянт бош калган. Биринчи эле күнү 63 адам камакка алынган.
Кийинки күнү Скобелев уездинин Файзабад болуштугунда көтөрүлүш башталган. Көтөрүлүшчүлөр мечиттин короосунда жергиликтүү сотту бычактап өлтүргөн. Алар болушту да өлтүрүүгө аракет жасашкан, бирок, ал качып кутулган жана жазалоочу отряд алып келген. Көтөрүлүштүн катышуучулары жазалоочуларга таш ыргытышып каршылык көргөзүшкөн. Ошол эле күнү, Якотут болуштугунун эли да көтөрүлгөн. Алар болуштун башчысынын үйүнүн жанына чогулушкан, бирок болуш качып, шаардагы уезд башкармачылыгына жашынган. Көтөрүлүшчүлөр анын уулун сабап, үйүн талкалашкан. Бул жерге келген жазалоочу аскерлер менен да кармашып, бирок жеңилип калышкан, 11 адам өлтүрүлгөн.
12июлда Кокон уездинин Язовин болуштугунда толкундоолор болуп өткөн. Көтөрүлүшчүлөр тарабынан Язовин болуштугунун башчысынын үйү өрттөлүп, элүү башчы өлтүрүлгөн жана үйү тонолгон. Ошол учурда болуштукта жүргөн аймактык приставага 650дөн ашык көтөрүлүшчүлөр кол салууга чогулушкан, бирок аны эскертип койгондуктан, ал жашынып калганга жетишкен. Көтөрүлгөн элдин кызыкчылыгын сатып приставды эскертип койгон адам көтөрүлүшчүлөр тарабынан өлтүрүлгөн.
13июлда Аваль болуштугунун тургундары оорук жумуштарына барбастыктарын жана эч кандай бийликке баш ийбестигин жарыялашкан. Аларга каршы пулемет менен куралданган аскер ротасы жөнөтүлгөн. Көтөрүлгөн эл коркушпай жазалоочуларга каршы турушкан. Алар «Ур!», «Жумушчуларды бербейбиз» деген кыйкырыктарды уланта беришкен. Бирок, көтөрүлүшчүлөр куралдуу жазалоочуларга көпкө каршы тура алышкан эмес жана тарай баштаган. Алардын ичинен 70 адам камакка алынган. Кийинки күнү Марихан кыштагынын эли да көтөрүлгөн. Алар оорук жумуштарына чакырылгандардын тизмесин талап кылышып, эгерде жергиликтүү кызматчылар каршылык көргөзүшсө, өлүм чарасын колдонушарын айтып коркутушкан. «Биз эч кандай жумушка жана аскерге барбайбыз » деп кыштактын тургундары жарыя кылышкан.
Бирок бул көтөрүлүш да ийгиликсиз аяктаган.
Элдик көтөрүлүш Наманган уездин да каптаган. 11июлда, эртең менен Наманган эли эски шаардын борбордук аянтына чогулушкан. Алардын саны тез көбөйүп, бир канча миң адамга жеткен. Алардын арасында аялдар жана балдар да көп болгон. Жергиликтүү элдин малдарын жана чарбаларын каттоо комиссиясы жайгашкан имарат көтөрүлүшчүлөр тарабынан талкаланган. Чогулган эл үйбүлөлөр катталган тизмелерди жана комиссиянын ишкагаздарын таап чыгышып, болуш башкармачылыгынын мекемесинин короосунда өрттөп жиберишкен. Бул учурда келип калган жазалоочу курам 120 адамды камакка алган.
Кийинки күнү КыргызКурган болуштугунун эли көтөрүлгөн. Үйбүлө тизмелерин топтолгон эл тартып алган. Болуш качып кутулган. 14июлда Чиндаул кыштагынын жашоочулары, ЯнешКурган аймактык приставга «үйбүлөөлөрдү тизмеге алууну токтотуш керек» – деген талап коюшкан. Алар буга чейин түзүлгөн тизмелерди берүүсүн дагы талап кылышкан. Аймактык көзөмөлдөөчү чогулган элдин көп экенин, жана кыжыры кайнап турганын көрүп алардын талабын аткарганга аргасыз болгон. Үйбүлөлүк тизмелердин биринчи вариантын аларга берип, жаңысын өзүнө алып калган. Нааразы болгон эл болуштун короосун курчаган. Ал көзөмөлдөөчү, кайтаруучу адамдары менен аймактык приставдын короосуна жашынган. Эптеп ок чыгаруу менен курчоодон чыгып, Наманганга качып кеткен. Аны менен бирге жергиликтүү аткаминерлер да качышкан. Аларды кыштактын жашоочулары жана коңшу кыштактардын дыйкандары болуп биргеликте аңдышкан. Бирок, көтөрүлүш күч менен басылып 80 адам камакка алынган.
Кийинки күнү Чадай болуштугунун тургундары болушту өлтүрүшүп, үйүн талкалашкан. Алар оорук жумуштарына чакырылган адамдардын тизмесин таап алышып, өрттөшкөн. Ушул сыяктуу көтөрүлүштөр Поиск, Варзик болуштуктарында да болуп өткөн. Алар үйбүлөлөрдүн тизмелерин жок кылышкан. Ханавад болуштугунун көтөрүлүшчүлөрү да ушундай аракеттерди жүргүзүшкөн.
Ошентип, элдик боштондук көтөрүлүштөрү Фергана областынын баардык уездеринде: Скобелев, Анжиян, Кокон, Наманган жана Ош уездеринде башталган. Фергана областындагы болгон көтөрүлүштөрдүн 14тү кандуу кагылышуулар менен аяктаган. Фергана өрөөнүндө болгон элдик көтөрүлүштөрдө, кыжырданган эл падышалык аткаминерлерди, жергиликтүү бийлик өкүлдөрүн: болуштарды, старчындарды, көпөс соодагерлерди өлтүрүшкөн. Жер жерлерде оторчул бийликтин аткаминерлери, өз кызмат ордуларын ташташып, жанын сактоого жан талашып, качууга аргасыз болушкан.
Фергана областындагы көтөрүлүштү басуу максатында Гиппиус амалкөйлүккө барган. Ал область боюнча жаңы буйрукка кол койгон. Анда, жергиликтүү калк өз каалоосу менен гана тылдагы иштерге жөнөтүлөт деп айтылган. [66] Бул буйрук жарыя болгондон кийин Фергана областындагы көтөрүлүштөр басаңдаган.
Бирок, Гиппиустун бул буйругуна Ташкенттеги Край бийлиги каршы оюн билдирип, аны Ташкентке чакыртып алган. Анын ордуна Жызакта кан төккөн чапчаң генерал Иванов дайындалган.
Ошентип, Фергана өрөөнүндөгү боштондук кыймылы оторчул бийлик тарабынан күч менен басылган. Биздин оюбузча, Түштүк Кыргызстандагы улуттукбоштондук кыймылынын тез арада падышачылык оторчулук бийлик тарабынан басылышы, кийинчерээк башталган Түндүк Кыргызстандагы болгон улуттук боштондук кыймылына терс таасирин тийгизген. Себеби, бийлик түштүк элинин тынчып калгандыгынан пайдаланып, жазалоочу күчтөрдү толугу менен Түндүк Кыргызстанга жөнөтүүгө мүмкүнчүлүк алган. Бирок, ошого карабай Түштүк Кыргызстандагы боштондук көтөрүлүшүнүн тарыхый мааниси зор болуп эсептелет.
3.2. Көтөрүлүштүн Чүй жана Теңир Тоодогу очоктору
1916ж. июль айында Фергана өрөөнүндө башталган боштондук кыймылы жөнүндөгү маалыматтар, акырындык менен ЖетиСуу областына, анын ичинде Чүй өрөөнүнө тарады. Бул аймакта жашаган кыргыздар менен казактар, Түркстанда башталган боштондук кыймылын колдоого алышты. Алар Орус падышасынын оторчул бийлик системасына, анын аткаминерлерине жана келгин оторчуларга каршы көтөрүлгөн. Боштондук кыймылына катышкандардын түпкү көздөгөн максаты – келгин оторчуларды ата бабалардан калган өз жерлеринен сүрүп чыгаруу болгон. Көтөрүлүшкө жигердүү катышкан кыргызказактарда, Орусия империясы 1дүйнөлүк согуштун натыйжасында алсырап калды, боштондукка чыгуу үчүн ыңгайлуу кырдаал түзүлдү деген ойпикирлер, түшүнүктөр орун алган эле. Кылымдар бою канаатташ жашаган боордош кыргызказак элдери өз ара бир бүтүмгө келишип, боштондук кыймылына бир мезгилде чыгууга бел байлашкан.
1916ж. август айынын башында Чүй өрөөнүндө улуттук боштондук көтөрүлүшү башталган. Бул өрөөндөгү башталган көтөрүлүштүн да негизги шылтоосу болуп падышанын Жарлыгы (25 июнь) эсептелет. Июль айында эле Жети Суу областынын Пишпек уездинде, аталган Жарлыка каршы нааразычылыктар чыга баштаган. Чүй өрөөнүндөгү оорук жумуштарына чакырыла турган эр азаматтар топтолуп алышып, болуштарга жана айылдык старчындарга баш ийишпей, алар түзгөн тизмелерди жок кыла башташкан. Июль айынын башында Пишпек уездинин начальниги өткөргөн жыйында Атаке, Сарыбагыш, НовоНиколаевка (дунган) жана башка бир катар тоолуу болуштуктардын башчылары тизме түзүүдөн баш тартышкан. Аларды уезд башчысы коркутуп, баш ийбегендерди Верныйдагы абакка отургузам деп опузалаган. Ошондой кырдаалда, Чүй өрөөнүндөгү белгилүү манаптар уезд башчысы өткөргөн жыйындан кийин жашыруун жыйын өткөрүшкөн.
7–8июлда ЫсыкАтада жана Кегетиде өткөрүлгөн жыйындарда да оорук жумуштарына адамдарды бербөө, куралжарак даярдоо жөнүндө чечим кабыл алынган. [67]
8июлда Жаилмыш, Чемалган болуштуктарында болгон жыйындарда да жогорудагыдай чечим кабыл алынган. Күч колдонулса куралдуу каршылык көрсөтүү керек деген жыйынтыкка келишкен. 11–13июлда Пишпекте өткөрүлгөн белгилүү манаптар катышкан жыйында да, оорук жумуштарына адамдарды бербейбиз деген чечим кабыл алынган.
1916ж. июль айынын аягы, август айынын башында Пишпектеги жашыруун өткөрүлгөн жыйындын башында белгилүү манаптар Канат Ыбыке уулу, Исамудин Шабдан уулу турушкан. 1916ж. боштондук кыймылынын жетекчилеринин бири, белгилүү тарыхчы Белек Солтоноев аталган кеңешмеде көтөрүлүштүн долбоору иштелип чыккан деп белгилеген. Ал долбоордо: «Алматыда аскер арбын, чоң шаар, орустун кайнаган жери, жандыралы жана башка улуктары көп. Ошондуктан, биринчиден Алматылык казактан бузук чыгарып (көтөрүлүш Ш.Т), ошол замат Бишкек, Токмок, Нарын, Каракол кыргыздары көтөрүлүп, Токмок, Каракол кыргыздары Алматы казактары менен байланышып, Каракол, Көлдөгү орус кыштактары менен Токмокко жакын анын айланасындагы орус кыштактарын таламак. Казакстандагы Жаркент уездине киши жиберип, Копал, Лепсиге келип, казактарды Николайга каршы чыгармак. Нарын кыргыздары Нарынды талап, Фергана жолун тосуп, андагы кыргызды Николайга каршы чыгармак. Кочкор, Жумгал, Чүйдөгү кыргыздар Токмок, Бишкек калааларын курчап, ОлуяАта жолун тосуп, Таластык казаккыргыздарды өздөрүнө кошуп, Ташкент жолун чыңдап тосмок. Башка оруска тийбестен, жалаң аскер менен согушмак. Шашып, кыйналган убакта элди сыртка чыгарып, колго түшүрүп, Боом капчыгайынан тосуп, мунун эки жагынан кырча чубалып кеткен бүткүл Ала Тоодогу белдерди алып жатмак. Ылаажы болсо, орусту Түркстандан сүрмөк» [68] – деп көрсөтүлгөн.
Ошентип, көтөрүлүштүн башында туруп жетекчилик ролду аткарган кыргыз жакшылары жашыруун жыйындарда көтөрүлүштү уюштуруу, баштоо, ишке ашыруу боюнча бир нече долбоорлорду иштеп чыгышкан.
Жашыруун жыйындарда кыргыз жакшылары тарабынан ар кандай ой пикирлер айтылган. Мисалы, белгилүү манап Дүр Сооронбай уулу оорук жумуштарына мобилизациялоого жардам берүү керек деген оюн билдирсе, Мөкүш Шабдан уулу, Лепес уулу Курман ж.б. манаптар тескерисинче, оорук жумуштарына адамдарды жөнөтүүгө каршы чыгышкан. Жашыруун жыйындар өтүп жаткан убактарда, эл массаларынын нааразычылыктары күчөгөндөн күчөгөн. Алар: «Бир туугандарыбызды оорук жумуштарына бербейбиз» «Өз жерибизде өлгөнүбүз артык», «Согушабыз, жумушчуларды бербейбиз», деген чакырыктар менен чыгышкан.
3августта Пишпек уездине коңшу жайгашкан Верный уездиндеги КызылБөрк болуштугунда, 4–6августта Кастекте, Каскелеңде, Курдайда боордош казак эли көтөрүлүш чыгарган. Көтөрүлүшчүлөр менен жазалоочу отряддын ортосундагы болгон кагылышууларда бир нече адам мерт болгон. Бул маалымат, ошол эле күнү Кемин өрөөнүндөгү элге толук угулуп, эл башында тургандар көтөрүлүштү баштоого даярданышкан.
6август күнү Кичи Кемин өрөөнүндөгү көтөрүлүшчүлөр Болоткандын жетекчилиги астында, келгиндер отурукташкан Самсоновка (Боролдой) кыштагына чабуул коюшкан. Аталган кыштак курчоого алынган, өрөөндөгү бал челекчилерге, токойчуларга, жер ченөөчүлөргө көтөрүлүшчүлөр кол салышкан. Ошол эле күнү, Чүй менен ЫсыкКөлдү байланыштырган ЖелАргы, Тайгак бекеттери талкаланып, почта байланышына пайдаланган 70 атты көтөрүлүшчүлөр олжолошкон.
7августта Чоң – Кеминде жайгашкан Новороссийка – Шабдан айылы да курчоого алынган. Көтөрүлүшчүлөрдү жетектеген Алымкул Таабалды уулу болгон. Алар кыштакта жашаган оторчул келгиндерге, тез арада куралыңарды өткөрүп качып кеткиле деген талап коюшкан. Себеби, биринчиден көтөрүлүшчүлөрдүн кан төккүлөрү келген эмес, экинчиден ондогон жылдар бою кыргыздар менен коңшу жашашкан эмгекчи келгин дыйкандардын ортосундагы түзүлгөн жылуу мамиле да ага жол берген эмес. Ошол мезгилдеги Кемел Шабдан уулунун Пишпекте болушу да көтөрүлүшчүлөрдү ошондой аракеттенүүгө түрткөн. Ошол эле күндөрү өрөөндөгү келгиндер жашаган Быстрорецкое (Быстровка), Акбекет, Орловское (Орловка) кыштактарына да кол салуулар болгон.
7августта Пишпек уездиндеги Атаке болуштугундагы эл көтөрүлүшкө чыккан. Алар: «Падышалык оторчуларга мындан ары чыдай албайбыз», «Зордуктоолорду токтотуу зарыл», «Оторчулар биздин жерди жана малды тартып алышты, эми болсо биздин уулдарды тартып алгылары келип жатышат», «Өз балдарыбызды бергенден көрө күрөшүп жатып өлөбүз» – деген чакырыктар менен чыгышкан.
Атаке болуштугунун тургундары оторчулардын үйлөрүн өрттөп, аттарын айдап кетишкен. Каршылык көрсөткөндөр өлтүрүлгөн. Кичи жана Чоң Кемин өрөөнүндөгү абал өтө курч болгон. Эки Кеминдин эли оторчулук бийликке, жазалоочу аскерлерге каршы көтөрүлүшкө чыкканда, кыргыз элине белгилүү болуп калган Шабдандын балдары Мөкүш, Кемел, Исамуддин, Аман жана ал кездеги болуш Белек Солтоноев элдик кыймылга жетекчилик кылышкан. Көтөрүлүшчүлөр топтолуп өткөрүлгөн чоң жыйында, Мөкүш атабабадан калган ыйык салттын негизинде ак кийизге олтургузулуп хан деп жарыяланган. Бул окуя 9августта ЧоңКеминдеги Шабдандын мечитинде болуп өткөн.
Мөкүш хан көтөрүлүшчүлөрдү куралдандырууга жана күлазык даярдоого буйрук берген. Ал оторчулук бийликтин аскер күчүн туура баамдаган. Көтөрүлгөн элди бейкүнөө кырылуудан сактоо үчүн кам көргөн. Жоокерчилик замандагы атабабалардын согуштук ыкмаларын эске алып, биринчиден, падышачылык бийликтин жазалоочулары келе турган багыттарга чалгындоо жана аларды токтотуу максатында көтөрүлүшчүлөрдү топтопко бөлүп жол тостурган. Экинчиден, массалык кырылуудан кутулуунун жолу катары – элди Кытай багытындагы бийик тоолорго көчүрүү максатында, жол чалдырган. Үчүнчүдөн, ЫсыкКөл, Борбордук ТеңирТоо аймактарындагы кыргыздарды, көтөрүлүшкө үндөп чакырган кат даярдап чабарман жөнөткөн. Баарыбыз текши көтөрүлсөк, келгиндерди жерибизден сүрүп салабыз деген үмүткө жетеленген.
Мөкүш хандын карамагында бир нече кол башчысы болгон. Алсак, Атаке болуштугунан чыккан Алымкул Таабалды уулу 100 башысы болсо, Сарыбагыш болуштугунун тургуну Төлө ажы уулу Ыбрайым 25 көзгө атар мергендин башында турган. Ал баатырлык менен 9августта, Балыкчыга кире бериште 7 арабадагы куралжарактарды, 178 мылтыкты, 34 миң окту, орустардан тартып алган. [69]
Төлө Ажы уулу Ыбрайым Көл кылаасындагы Арык тукумуна 80 мылтык, 1440 ок, өзү менен кошо баргандарга 50 мылтык 860 ок бөлүп берген. Калган курал жаракты Кеминдеги көтөрүлгөн элге алып келген. Натыйжада, көтөрүлүшчүлөр аз да болсо куралданышып, жазалоочу аскерлердин жүрүшүн токтотуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болушкан. Балыкчыга кире бериштеги КөкМойнокто болгон бул окуя жөнүндөгү маалымат, өтө тездик менен бүткүл ЖетиСуу областына таркаган. Көтөрүлүшчүлөргө кадимкидей дем берген, элдик боштондук – кыймылдын күч алышына өбөлгө түзгөн. Тартылып алынган куралдын пайдасы көтөрүлүштүн жүрүшүндө зор болгон.
9–12августтун аралыгында Сарыбагыш жана Атаке болуштуктарындагы көтөрүлүшчүлөр, Новороссийское кыштагын жана Cамсоновка казак станицасын курчоого алып, басып алууга аракет жасашкан. Көтөрүлүшчүлөр курчоодо калгандарга: «Биз силер менен согушууну каалабайбыз, бирок, биз силердин биздин атабабадан калган жерден кетишиңерди каалайбыз» деген талабын өз өкүлү аркылуу билдиришкен. Бул талап аткарылса, биз силерге тийбейбиз деген убада да берилген. Бирок, жооп болгон эмес. Ошондон кийин гана көтөрүлүшчүлөр чабуулга өтүшкөн.
Оторчулук бийлик курчоодо калгандарга каршы 26 солдаттан турган жазалоочу аскер отрядын жардамга жөнөткөн. 200гө жакын көтөрүлүшчүлөр менен жазалоочулардын ортосунда салгылашуу болуп, көтөрүлүшчүлөр 16 адамынан айрылышкан, бир нечеси жарадар болушкан. Бирок, бул жоготууларга карабай алар эрдик менен салгылашкан. Жоготууларга жазалоочулар да дуушар болушкан, алар станицаны калтырышып, Токмокко кайтышка аргасыз болушкан. Кийинки күнү станицага Верныйдан кошумча жазалоочу отряд жөнөтүлгөн.
12август күнү КараКыя тоо этегинде көтөрүлүшчүлөр менен жазалоочулардын ортосунда кагылышуулар болуп, Ибраим Ажимудин уулу жазалоочу отряддын башчысын өлтүргөн. Жазалоочулар 7 адамынан айрылышкан. Алардын арасында жүз башы Величкин, прапоршик Киселев ж.б. болушкан. Бул салгылашууда көтөрүлүшчүлөр жеңишке жетишкен. Бирок, жеңишти бекемдөө үчүн ишаракеттер жасалбай, көтөрүлүшчүлөр тоо тарапка чегинип кетишкен. Алар ҮчКайыңды, КалмакАшуу деген жерлерге топтолушкан. Жазалоочу отряддар келгенден кийин, алар ЫсыкКөлгө, андан ары Сыртка качууга аргасыз болушкан.
Атаке, Сарыбагыш болуштуктарындагы көтөрүлүштөр менен удаа Чүй өрөөнүнүн калган аймактарында да көтөрүлүш башталган. Бул жөнүндө ЖетиСуу областынын согуш губернаторунун отчетунда: «9августта көтөрүлүштүн өртү кара кыргыздар жашаган Чүй суу бассейининдеги жана ЫсыкКөлдөгү аймактарды каптады» [70] деп көрсөтүлгөн.
Чүй өрөөнүнүн чыгыш тарабындагы көтөрүлүшкө Токмок участкасына кирген: Тынай, Нурманбет, Байсейит, Жаныш, Шамшы, Бурана, ЫсыкАта, ТемирБолот ж.б. болуштуктарында жашаган кыргыз эли катышкан. Келгин оторчулар жашаган кыштактар: Быстрорецкое, Беловодское, Орловское, Юрьевское, Покровское, Ивановское, НовоАлександровское, Дмитриевское, Краснореченское көтөрүлүшчүлөр тарабынан кол салууларга дуушар болушкан. Жогорудагы көрсөтүлгөн болуштуктарда көтөрүлүш 9августтан сентябрдын аягына чейин уланган. Көтөрүлүшчүлөрдүн саны болжол менен 20 миң адамдан ашкан.
Пишпектин түштүгүндө жана түштүк батышында жайгашкан Күнтуу, Узунты, Канай ж.б. болуштуктарындагы эл да көтөрүлгөн. Оторчулук бийлик уезд борбору болгон Пишпекти коргоп калуу үчүн шашылыш чараларды көрө баштаган. 9 топтон турган рота түзүлгөн, шаардын көчөлөрүнө баррикадалар орнотулган. Шаардын борборунда крепостьчеп курулган. Уезд начальнигинин ишеними боюнча шаар 2 айга чейин туруштук бере алмак. Бирок, көтөрүлүштүн жүрүшүндө кыргыздар тарабынан
Пишпекке кол салуу болгон эмес. [71]
10август күнү, орус армиясына аттарды реквизициялоо максатында, Белогорка кыштагына болуш, анын катчысы жана полиция кызматкери келишкен. Сокулуктагы Токто жана Чин айылдарынын 300гө жакын жергиликтүү тургундары, реквизицияга каршыбыз деп чыгышкан. Алардын башында жетектеп Эгемберди Сыдыков турган. Түлөберди болуштугунун болушу Сүйөркул Чолпонкул уулу, анын атасы чоң манап Жанбай Кененсары уулу, көтөрүлүшчүлөрдүн кыжырын келтиришип, оорук жумуштарына жөнөтүүгө тизме түзгөн. Көтөрүлгөн эл чогулган жыйында, алар элдин курчоосунан эптеп бошонуп чыгышып, Беловодскийдеги участкалык приставга арызданып барышкан. Көтөрүлүшчүлөр менен түздөнтүз кагылышуудан чочулап, пристав аларды алдоо жолуна өткөн. 11августта 12 солдаттан турган жазалоочу отряд менен пристав Белогорка кыштагына келген. Алар тарапта 50дөй оторчул келгиндер да бар болгон. КашкаСуудагы топтолгон көтөрүлүшчүлөргө Найзабек Байгазиев аттуу өкүлүн жөнөткөн. Ал көтөрүлүшчүлөрдү алдап, оорук жумуштарына алуу токтотулган, эч ким жоопко тартылбайт деген ж.б. убадаларды берип, аларды Белогоркага келүүгө үгүттөгөн. Көтөрүлүшчүлөр чогулган убакта, аларды курчоого алышып, куралдарын тартып алышкан жана Беловодск кыштагына айдап жөнөшкөн. Кечинде көтөрүлүшчүлөрдү өтө тар жер төлөгө камашкан, ошол себептен түн ичинде 30 адамга аба жетпегендиктен көз жумушкан.
12августун таңында көтөрүлүшчүлөрдү короого алып чыгышкан. Көтөрүлүштү жетектеген Эгемберди Сыдыковдун колубутун кескилеп салышкан. Ал баатырдык менен каза болгон. Падышалык оторчулук бийлик 167 колго тушкөн көтөрүлүшчүлөрдүн 154үн мыкаачылык менен кыйнап өлтүрүшкөн, 13 адам гана качып кутулушкан. [72]
13августта Түлөберди болуштугундагы 138 көтөрүлүшчүлөрдү, Беловодск участкалык приставынын буйругу боюнча Пишпеке айдап жөнөшкөн. Жолдо карата «качууга аракет жасаган» деген шылтоо менен 103 кыргыз өлтүрүлгөн,35 кыргыз чиркөө аянтында штык менен сайып өлтүрүлгөн. Кээ бир жарадар болгон тирүү адамдарды, өлүктөр менен кошо жүктөп барып көөмп салышкан. [73]
Оторчулук бийликтин мындай мыкаачылыгы кыргыз элинин кыжырын ого бетер күчөткөн. Жамансарт, КараБалта, Бөлөкбай болуштуктарындагы көтөрүлгөн эл, участкалык приставды, сакчыны жана 2 келгин оторчуну өлтүрүшкөн. Ошол окуялардан кийин, көтөрүлгөн эл жазалоочу отряддардан коркушуп Миңтышум жана КөкДөбө тоо аймактарына барып жайгашкан. Көтөрүлгөн элдин саны бир нече миңден ашып кеткен. Ошондой шартта оторчулук бийлик көтөрүлүшчүлөрдү алдоо жолуна өткөн. Эгерде, кимдеким өз ыктыяры менен келсе ага күбөлүк берилип, жоопко тартылбайт деген жалган маалыматтарды таркатышкан.
Көтөрүлүшчүлөрдүн бир бөлүгү мындай убадага ишенишип, тоо арасынан түзгө түшүп келишкен. Ошол замат алар камакка алынган. 12августтун кечинде 400 жакын көтөрүлүшчүнү, Беловодскиге айдап келишип сарайга камашкан. Бул окуяны угушпаган кыргыздар, 13август күнү 83 адамын күбөлүк алууга жөнөтүшкөн. Булар да ошол замат камакка алынган. Ошентип, сарайга камалган көтөрүлүшчүлөрдүн жалпы саны 517 адамга жеткен. Участкалык пристав «камалгандар менен ишти бүтүргүлө» деген буйрук берип жөнөп кеткен. Камалгандарга жазалоонун алдында «силер башаламандык чыгардыңар, ак падышага каршы чыктыңар, эми ак падыша ким экендигин көрөсүңөр » деп жарыялашкан. Жазалоочу отрядга жана келгиндердин тобуна, камактагы көтөрүлүшчүлөрдүн көзүн тазалоо боюнча буйрук берилген. 2–3 төн адамды сарайдан алып чыгышып, ошол замат өлтүрүп турушкан. Ошол күнү Беловодск кыштагында чындыгында геноцид саясаты ишке ашкан, кыштак кан жыттанган кыштакка айланган. 10го жетпеген адам гана качып кутулушкан. Бул окуядан кийин, кан жуткан жазалоочулар токтоно алышпай, жолуккан кыргыздарды ошол эле жерден өлтүрүп турушкан. Жогорудагы үч болуштуктан эле, 1100 ашык көтөрүлүшчүлөр жазалоочулардын колунан көз жумушкан. [74]
Бирок, жазалоочу отряддардын жана келгин оторчулардын жасаган мыкаачылыктары, кыргыз элинин духун түшүрө алган эмес. Элдик боштондук кыймыл күчөгөндөн күчөгөн. Көтөрүлүш эми Кайыңды, Чалдабар, Мерке, Луговой аймактарын өз кучагына камтыган.
9августта Борбордук ТеңирТоолуктар да көтөрүлгөн. Бул аймакта жайгашкан Темирболот, Абаилда, Суусамыр, Качке, КараКече, Нурманбет, Жумгал, Курманкожо, Кочкор, Шаркыратма, Черикчи, ЖоонАрык, Ниязбек, Борукчу, ОнАрча, Шатен ж.б. болуштуктарындагы эл боштондук кыймылга кошулушкан. Буга чейин эле оорук жумуштарына тизме түзүлө баштаганда Абаилда, Жумгал, Ниязбек, КараКече ж.б. болуштуктарында жашаган жаштар өз нааразычылыктарын айтышып, бийлик өкүлдөрүнө баш ийбей, ар кандай иш чараларды уюштурушкан. Ошентип, Борбордук ТеңирТоо аймагы көтөрүлүштүн кучагында калган. Теңир Тоодогу боштондук кыймылына белгилүү манаптар: Канаат Ыбыке уулу, Көкүмбай Чыны уулу, Тезекбай Түлкү уулу, Касымалы Ажы уулу ж.б. жетекчилик кылышып, көтөрүлүштүн жүрүшүндө хан даражасына чейин көтөрүлүшкөн жана көтөрүлүштүн жол башчыларынан болуп калышкан. Алардын ичинен айтылуу Төрөгелди баатырдын иниси Ыбыкенин уулу Канаат, Кочкордогу ИйриСуу деген жерде өткөн чоң жыйында хан көтөрүлгөн. Хан көтөрүү аземи атабабадан калган салт боюнча, ак боз бээ курмандыкка чалынып, Канаат ханга кызыл кымкап чапан жабылып, башына төбөсү кызыл баркыт менен тышталган суусар тебетей кийгизилип, ак боз ат астына тартылган, дөбөдөгү ордого кызыл туу орнотулган. Ошол мезгилде эле, анын жоокерлеринин саны 5000ден ашкан, аскер башчылыгына Ыбрай Төрөгелдиев жана Толко мерген (Куланак) дайындалган.
Көтөрүлүштүн жүрүшүндө, миңдеген кол менен Канаат хан Шамшынын белин ашып, Чүй өрөөнүнө түшөт. Шамшы, Тынай, Бурана жана Нурманбет болуштуктарынын эли, Кочкордон келген Канаат хандын жоокерлерине кошулуп, ак боз бээ союшуп, Канаатты экинчи жолу хан көтөрүшөт. Канаат хан тез эле келгин оторчулар көбүрөөк жашаган Кегети, Подгорный, Сынташ, КеңБулуң, БирБулак айылдарын ээлейт. Эски Токмокту өзүнө каратып алат. Ошол эле мезгилде, Кочкор өрөөнүнүн күн чыгыш тарабындагы Надырбек, Борукчу, Ниязбек болуштуктарындагы эл, Ормон хандын бир тууган иниси Түлкүнүн уулу Тезекбай манапты, ал эми Жумгалдын күн чыгышындагы Курманкожо уругунун саяктары, Медет датканын тукуму Көкүмбай Чыны уулун хан көтөрүшкөн. Көтөрүлүштүн жүрүшүндө, 9августта Жумгалдагы казак орустардын станицасы Белоцарский басып алынган жана өрттөлгөн.
10августта Кочкор өрөөнүндөгү Столыпино кыштагы көтөрүлүшчүлөр тарабынан курчоого алынган. 5 миңден ашкан көтөрүлүшчүлөрдү белгилүү манаптар Канаат Ыбыке уулу, Дөөткул Шыгай уулу башкарып турушкан. Столыпинону коргоп жаткан 18 казак орустарга, жана бир нече солдаттарга, 10август күнү кечинде АтБашы участкасынан 20 казакорус келип кошулган. Алардын келиши менен кыштакты коргоо күчөтүлгөн. 11августта эки тараптын ортосунда айыгышкан кармаштар болуп өткөн, натыйжада 100 дөн ашык көтөрүлүшчү, 1 унтер офицер, 4 казакорус, 30га жакын келгиндер өлтүрүлгөн. Ат – Башы участкасынан жардамга келген отряд начальниги, көтөрүлүшчүлөр менен ультиматумдун негизинде сүйлөшүүгө аракет жасап кат жөнөткөн. Бул ультиматумга көтөрүлүшчүлөр кыжырдануу менен: «Баардык мусулмандар көтөрүлдү жана шаарлар талкаланды. Жоокерлерде куралжарак жетиштүү. Эми ойлонгула, бизди солдатка алууну» – деп жооп беришкен. Курчоого алынган Столыпино кыштагын камалоо күчөгөн. 500 жакын кыштактын жашоочулары келгин оторчулар түн ичинде качып чыгышып, Токмок тарапка бет алышкан. Алардын бир бөлүгү 13август күнү Токмокко жетип келишкен, экинчи бөлүгү Верныйга багыт алышкан. Көтөрүлүшчүлөр Столыпинону өрттөп жиберишкен, бирок, качкындарды куугунтукка алышкан эмес. Көтөрүлүшчүлөр эми Нарын чебин алууну көздөшкөн.
Нарынга кире бериштеги КаранКурт деген жерде, жазалоочулар менен көтөрүлүшчүлөрдүн ортосунда салгылашуу болгон. 4 миңден ашык көтөрүлүшчүлөр: Борукчу, ЖетиАрык, Кочкор, Абаилда, ТемирБолот болуштугунун элдери жан аябай салгылашкан. Бирок, куралжарактын жетишсиз болгондугунан, көтөрүлүшчүлөр чегинүүгө аргасыз болушкан.
Көтөрүлүшчүлөр АтБашы участкасынын курамындагы Атайка, Титовка Бочина чакан кыштактарына кол салышкан. Кээ бир карапайым кыргыздар, мисалы, Жакыш Жаныбаев, Мамбетжан Карачев жогорудагы аталган кыштактардын келгин жашоочуларына, күн мурун кол салуу болорун эскертишип, алардын кыштактан кетип калышын суранышкан. Ошондон пайдаланып келгиндер өз убагында кыштактардан чыгып кетишкен.
Пишпек уездинин Токмок участкасында көтөрүлүш алоолонуп уланган. Оторчулук бийлик шашылыш чараларды көрүүгө аргасыз болгон. 11августта Верныйдан чыккан, 100 казакорустан турган отряд жана 70 аскер жазалоочу Токмокко жете келишкен. Аларга Токмоктогу 350 кошуундун мүчөлөрү кошулган. 12августта, 1500гө жакын көтөрүлүшчү жазалоочу отряддар менен тоо этегинде салгылашкан. Бул жерде, Ак Бешимдик Маасым, Кожо, Мамбетаалы жана Бакатай баатыр башкарган кыргыздар жан аябай салгылашкан. 13 августта Бакуревич башкарган отрядка көтөрүлүшчүлөр бир топ зыян келтиришкен. Натыйжада, жазалоочу отряд Токмокко чегинүүгө аргасыз болгон. 13августтан 22августка чейинки аралыкта, көтөрүлүшчүлөр Токмокту курчоого алып кезеккезеги менен кол салып турушкан. Бирок, алар көздөгөн максаттарына жете алган эмес. Коргонуп жаткан 520 ашык адамдан турган жазалоочу отряд көтөрүлүшчүлөрдүн чабуулдарынын мизин кайтарып турушкан. Бул окуялар жөнүндө Пишпек уезд начальниги: «4–22августтун аралыгында, күнүгө саат 9:00 дан кечки саат 7:00 ге чейин кыргыздардын чабуулуна дуушар болуп турдук» [75] – деп жазган. 17август күнү Токмокту коргоп жаткандарга, белгилүү манаптар: Көкүмбай, Мамбетаалы, Султан, Мөкүш, Мырзабек, Токтосун, Сонунбек тарабынан кол коюлган кат жөнөтүлгөн. Катта: «Куралжарагыңарды таштап, баардыгыңарды багынып берүүгө буйрук беребиз, эгер тил албасаңар, жок болосуңар, Пржевальск Нарын толук алынды» деп айтылган. Бирок, бул кат көрсөтүлгөн дарекке жетпей калган. 20августтагы чабуул катуу болгондугун ЖетиСуу областынын согуш губернатору моюнуна алган. Пулеметтордун жамгырдай жааган окторуна карабай көтөрүлүшчүлөр үч ирээт чабуул коюшкан. Токмокту камалоодо ЫсыкАта, Шамшы, Бурана, Тынай, ТемирБолот, Нурманбет, Байсейит, Шамыр, Кочкор, Абаилда, Жумгал, Курманкожо болуштуктарынын эли көптөгөн эрдиктерди көрсөтүшкөн. Көтөрүлүшчүлөрдүн саны официалдуу документтерде 5 миң адам деп берилсе, көтөрүлүшчүлөрдүн жетекчилери 2040 миңге чейинки адамдар катышты деп белгилешкен. Токмокту курчоого алган кыргыздар 28 туунун айланасына биригишкен. Көтөрүлүштүн башында белгилүү манаптар Канат Ыбыке уулу, Токтосун Бектен уулу, Карыпбай Канат уулу, Көкүмбай Чыны уулу, Мырзабек Дыйканбай уулу ж.б. турушкан.
Бирок, 22августтун таңында Токмокко кошумча жазалоочу отряддар: 4 рота, 100 казакорус, сапёрлордун взводу жете келген. Алар 4 пулемёт, жана бир нече замбирек менен куралданган эле. Ошол күнү, эртең мененки саат 9:00да көтөрүлүшчүлөр акыркы жолу чоң чабуулга өтүшкөн. Бирок, күч тең эмес эле, жакшы куралданган жазалоочу аскер күчтөрүнө кыргыздар туруштук бере алган эмес. Көтөрүлүшчүлөр чоң жоготууларга дуушар болушуп, Кочкор, Жумгал, Нарын, ТогузТоро тарапка аргасыздан чегинишкен.
Көтөрүлүштүн жүрүшүндө азаттыкка умтулган кыргыз эли чоң жоготууларга учурап жаткан мезгилде айрым бир белгилүү болуштар, манаптар, оторчулук бийликтин жазалоочу аскерлери менен кызматташууга барышкан. Мисалы; 1916ж. 2сентябрында Каракече болуштугунун болушу Зарбат Байзаков Пишпек уездинин начальнигине № 312 рапортун жөнөткөн. Бул рапорт 20августта жөнөтүлгөн рапортко кошумча рапорт болуп эсептелет.
Рапортто; «Загорный (тоо арасындагы) болуштуктарынын ичинен Суусамыр, Качке болуштуктары, Каракече болуштугунун 3 айылы жана башында болуш Ибраим Баялин жана Баялы Коджояров турган Жумгал болуштугунун 2 айылы, башында Курман Лепесов турган Курманкожо болуштугунун 1 айылы көтөрүлүшкө катышпагандыгы көрсөтүлгөн. «Бунт» (көтөрүлүш Т.Ш.) уюштургандар тынч жаткан болуштуктарга жана айылдарга коркунуч туудуруп жаткандыгы жана алар, 26августта Загорный участкасында тынч жаткан болуштуктарга келишип, кошулгула, кошулбасаңар баарыңар өлөсүңөр» – деп коркутушкандыгы белгиленген. Тынч жаткан болуштуктар аларды алдашып «биз «бунт» чыгаргандарга кошулабыз» дегенден кийин гана алар кайра артка кетишти. … Мендеги орустарды мусулманчылыкка өткөздүм деп аларды ишендирдим. Полиция участкасынын заведующийи мырза Меньшиков өлтүрүлдү. Өлтүргөндөрдүн башында Ешимбек Медеров, Камбалый Дыйкамбаев, Балбак Камбаров, Сыдык Шамуратов ж.б. турушкан. Алар күч менен Меньшиковдун калган үйбүлө мүчөлөрүн, катчы Киселовду жана 1 солдатты тартып алгылары келип жатышат. Аларды Пишпеке жөнөтүү мүмкүн эмес. Бизге аскерлер (жазалоочулар Т.Ш.) келгенге чейин, мен аларды эч кимге өткөрүп бербейм. Аскерлер эмгиче келе элек. Обьезчик Сиваковдун мүлкүн талагандарды мен билемин, солдаттар келгенде аларды көрсөтүп берем. 4айылда жашаган Котляров аялы менен, Келеке Бусувалин ж.б. тарабынан өлтүрүлдү, анын балдары 4айылдын соту Көчөрбай Тансыхонжиндин үйүндө корголоодо. Кыска убакытта аскерлердин келишин күтөмүн.» [76]
Ошол эле күнкү Зарбат Байзаковдун кошумча билдирүүсүндө «кыргыздардын (көтөрүлүшчүлөрдүн Т.Ш ) тынч жаткан болуштуктардын кыштоолоруна көчүүсү көрсөт үлгөн. Эмне кылуум керек? Качке болуштугуна көчсөкпү? Ал да мүмкүн эмес. Эгерде тез арада аскерлер келбесе биз аман калбайбыз. [77] – деген маалыматтарды жөнөткөн.
Албетте, 1916ж. боштондук көтөрүлүшүнүн күчөп турган мезгилинде орун алган мындай терс көрүнүштөр, атап айтканда, кээ бир кыргыз жакшылары тарабынан жалпы элдин кызыкчылыгына каршы жасалган ишаракеттери көтөрүлүштүн жеңилүүсүнө түздөнтүз таасирин тийгизген.
1916ж. көтөрүлүш Талас өрөөнүндө да болуп өткөн. Өрөөндөгү кыргыздар оорук жумуштарына адамдарды берүүдөн баш тартышкан. Көтөрүлүшчүлөргө каршы жазалоочу отряд ОлуяАтадан жөнөтүлгөн. Ал отряддын башында прапорщик Забедиев турган. Отряд менен болгон чакан кагылышуулардан кийин, жергиликтүү эл тоо тарапка көчүүгө мажбур болгон. Таластын эли Чүй өрөөнүндөгү көтөрүлүшчүлөр менен байланыш түзүүгө аракет жасашып, ал тарапка өз өкүлдөрүн жөнөтүшкөн. Чүй өрөөнүндөгү көтөрүлүштүн жигердүү катышуучулары Шопок Акылбеков, Жусуп Наматбаев Талас жергесине келишкен. Бирок, Талас эли Түндүк Кыргызстандагы башка аймактарга салыштырмалуу, анчалык деңгээлде көтөрүлүшкө катыша алышкан эмес. Себеби, Талас өрөөнүндөгү жайгашкан: Жетиген, ҮрМарал, БооТерек, ҮчКоргон, Күркүрөө, КараБуура, Дөңгөлөк жана Шилбилүү болуштуктарынын болуштары, белгилүү манаптар Таластык кыргыздардын тынчтыгын камсыз кылышкан. Алардын катарында багыш уруусунун башчысы Алыбек бий, Кытай уруусунун башчысы Иманбек бий, Кара Буура болуштугунун болушу Сарымсак Ниязбек бий жана алакчын уруусунун башчысы Эшенкул бий болушкан. Өзгөчө Ниязбек болуш Орусиядан кайтып келгенден кийин элге: «Силер көтөрүлбөгүлө. Орус эли менен кармашууга болбойт. Алар көп эл болот. Экинчиден, аларда согуш жарактары мыкты болот экен. Герман жеңе албаган орус элин, биз кыргыздар союл, найза менен эмне кылабыз, биздин колубуздан эмне келет. Андан көрө тынч жаткыла» [78] – деп элди тынчыткан. Талас өрөөнүндөгү кыймылдын чоң көтөрүлүшкө жетпей калышынын дагы бир себеби, Чүй жана ЫсыкКөлдөгү көтөрүлүштүн жүрүшүндөгү кан төгүүлөр, жазалоочулардын үстөмдүгү Талас жерине угулуп турган, коңшу Меркедеги Аккөз баштаган казак боордоштордун көтөрүлүшү дагы жеңилүүгө дуушар болгондугу да, Талас элине катуу таасирин тийгизген.
Ошентип, Чуй өрөөнүндөгү улуттук боштондук көтөрүлүшү Кемин өрөөнүндө башталып башка аймактарга жайылган. Өрөөндөгү көтөрүлүшчүлөр менен жазалоочулардын жана келгин оторчулардын ортосундагы болгон кагылышууларда өтө оор трагедиялуу окуялар орун алган.
Чүй өрөөнүндөгү боштондук көтөрүлүшүндө Төлө Ажы уулу Ыбрайым, Шабдан баатырдын уулдары: Мөкүш, Исамүдүн, Кемел, Аман Алыке Алымбек уулу, Нурдин Искендер уулу, Султан Далбай уулу, Белек Солтоноев, Алымкул Таабалды уулу, Эгемберди Сыдыков, Канат Ыбыке уулу, Масым, Кожо, Мамбетаалы, Бакай баатыр, Көкүмбай Чыны уулу, Токтосун Бектен уулу, Карыпбай Канат уулу, Мырзабек Дыйканбай уулу ж.б. элижери үчүн жандарын аябай салгылашкан.
Бирок, Чүй өрөөнүндөгү көтөрүлүшчүлөр, ошол мезгилдеги алдыңкы согуштук курал жарактар менен ашкере куралданган жазалоочуларга туруштук бере албай чегинүүгө аргасыз болушкан. 1916ж. Чүй, ТеңирТоо, Талас өрөөнүндөгү, көтөрүлүш Борбордук Азиядагы, анын ичиндеги Кыргызстандагы улуттукбоштондук кыймылынын ажырагыс бөлүгү болуп эсептелет. Бул өрөөндөгү көтөрүлүштөр Падышалык Орусия империясынын оторчулук эзүүсүнө каршы турган, ал системанын акыр аягында кыйроого учурашына чоң салым кошкон көтөрүлүш болуп эсептелет.
3.3. Көтөрүлүштүн Ысык-Көл очогу
Түндүк Кыргызстандын бөлөк аймактарындагыдай эле, 1916ж. көтөрүлүш ЫсыкКөлдө дагы ошол жылы август айында башталган. Пржевальск уездиндеги алгачкы ачык түрдөгү нааразылыктар, тополоңдуу окуялар 5августка туура келет. Ошол күнү жоон топ кыргыздар уезддик башкармалыктын имаратынын алдына келишин, орус падышасынын жергиликтүү элден оорук курулуш иштерине жумушчуларды алуу жөнүндөгү Жарлыгына ачык нааразылыгын билдиришкен. Ал чечкиндүү козголоң менен коштолгон, уезддик бийлик аскердин күчү менен козголоңчуларды араңдан зорго кууп таркаткан.
8–9августта ЫсыкКөлдүк кыргыздарга кат жеткирип Чүйдөн чабарман келген. Кат ээлери Пишпекке, Токмокко кол салып камап жатышканын кабарлашып, Пржевальск уездинин кыргыздарын дагы тезирээк көтөрүлүштү баштоого үндөшкөн. Ошондой эле, ал катта Мөкүш хандын туусу алдында ТооСуу капчыгайында жыйынга чогулушаары жазылган. [79]
Пржевальск уездиндеги 1916ж. боштондук кыймылы 9августта Сазановкага жакын жайгашкан Григорьевка кыштагына, кыргыздардын чабуул коюусу менен башталган. Башталган көтөрүлүштүн эпкини 10августта эртең менен Преображенское кыштагына чейин таркаган.
Григорьевка болуштугундагы кээ бир кыргыздар, карапайым келгин орус дыйкандарына жан тартышып «козголоң» болорун алдынала кабарлашкан. Мисалы, Григорьевка кыштагынын 48 жаштагы тургуну Иван Семенович Смитко «Кыргыз Төлөмүш бизге козголоң болоорун кабарлады. Мен үйбүлөмдү башка айылдаштар менен 9августта Сазановка айылына жөнөттүм» деп көрсөтмө берген. [80]
10августта эртең менен кыргыздар Сазановка менен байланыштырып турган телеграфты бузуп салышкан. Бийлик тарабынан ал кыштакка шашылыш түрдө башында корнет Покровский турган 20 төмөнкү чиндеги аскерлер жөнөтүлгөн.
Ошол эле күнү, уезддин борбору болгон Пржевальск шаарына кыргыздар чабуул жасашкан. Пржевальск уездинин начальниги, полковник Иванов куралдуу жардам көрсөтүүнү өтүнүп, Каркырадагы ротмистр Кравченкого чабарман жөнөткөн. ЫсыкКөлдөгү көтөрүлүш Чүй, Кемин, Кочкор, Жумгалдагы көтөрүлүштөр менен негизинен куйрук улаш бир мезгилде башталган жана аталган аймактар бирибиринен алдын ала кабар алышып турушкан.
Жандармдын өзгөчө корпусунун ротмистри Юнгмейстер Пржевальск уездиндеги «козголоңдун» себеби, жүрүшү жана жыйынтыгы жөнүндөгү отчётунда, жогоруда көрсөтүлгөн кат жөнүндө төмөндөгүдөй маалыматтарды берген: «Тергөөдө такталган маалыматтар боюнча ЫсыкКөлдүн түндүк жээги менен кат жөнөтүлгөн. Кат жеткен жерлерде сөзсүз көтөрүлүш башталып турган. 10август күнү кат Пржевальскинин чыгыш аймагына жеткен. Пржевальскилик соодагер Ибрагимов ал катты окуп которгон. Катта: Майлыбайга, Талканбайга ж.б. Сарыбагыш манаптарынан таазим. Биз козголдук, орустарды өлтүрдүк, аттарын тартып алдык. Бул кабар жетээри менен Арык жана Белек манаптары элди көтөргүлө. Биз Баатыр Ажынын (Шабдандын) туусу алдында Боролдойдо чогулуп жатабыз. Каттын аягында 30га жакын кол коюлуп, мөөр басылган» [81]
Ошентип, Чүй өрөөнүндөгү көтөрүлүштүн башында турушкан кыргыз жакшыларынын ЫсыкКөлдүк белгилүү манап, болуштарга жөнөткөн каты Көл өрөөнүндөгү улуттукбоштондук кыймылынын башталышына түздөнтүз таасир эткен.
Көтөрүлүштүн алгачкы күндөрүндө, ЫсыкКөл өрөөнүндөгү ЧыгышЖетиӨгүз, БатышЖетиӨгүз, Барскоон, Тон, Улахол, КеңСуу, Күрмөнтү, Түргөн, Түп ж. 6. болуштуктардын калкы жигердүүлүктү көрсөтүшкөн.
9–10август күндөрү, ЫсыкКөл боюндагы жанга жайлуу, жашаганга ыңгайлуу, кооз жерлерди ээлеп алган келгин оторчулардын кыштактарынын көбү, көтөрүлүшчүлөрдүн кол салууларына дуушар болгон. Кыргындан аман калыш үчүн, келгин дыйкандар жашаган кыштактарын таштай качышып, Көл өрөөнүндөгү чоң орус кыштактарына, уезддин борборуна баш калкалап топтоло баштаган. Мисалы, Пржевальскиге Покровское, Светлая Поляна, Иваницкое, Высокое, Богатырское, Липское, Рыбачье, Таврическое, Владиславское, Мещанское, Красноярское, НовоКиевское кыштактарынын жана Охотничий станицасынын калкы чогулган. Теплоключенское кыштагына болсо Лизогубовка, Соколовское, Отрадное, Раздольное, Валерианское, Бобриково, Палено кыштактарынын эли чогулган. Ал эми Преображенское кыштагына Сазановка, Семеновка, Григорьевка жана Каменовка кыштакчаларынын жашоочулары топтолгон.
Рыбачьенин (Бачино) чет жакасында, 9августта көтөрүлүшчүлөр тарабынан көптөгөн унаа, 178 мылтык жана 35000 ок колго түшүрүлгөн. Бул кыштакта жашаган келгин калк кайыкка түшүп качышкан жана бир нече күндөн кийин Пржевальскиге келип корголошкон. 9–10августта көтөрүлүшчүлөр Көлдүн түндүк жээгинде жайгашкан кыштактардагы почта бекеттерин бүт кыйратышкан.
Ал эми, Преображенское кыштагы көтөрүлүш адеп башталган күндөн тартып эле курчоого алынган болчу. Аталган кыштактын старшинасы Н. Седов Пржевальск уездинин начальнигине төмөндөгүдөй шашылыш рапорт жөнөткөн: «10августта Преображенское кыштагын аралап аскерлер өтүштү. Алар өтөөр замат СарыБулак кыштагынан, Күрмөнтү болуштугунан көп куралданган кыргыздар жолго чыгышты жана ОйТалга багыт алышты. Бул жөнүндө унтерофицерлер Михаил Чернов, Григорий Кодацкий жана Семен Никифоров кабарлады. Черновдун далысына жаракат келтиришти. Орус калкы коргонууда жана жардам сурашат». [82]
Отрадное кыштагынын урядниги Николай Березовский, 12августта жазган рапортунда: «Мен, өз командам менен Пржевальскиден Отрадное кыштагына бара жатып, Михайловское кыштагынын өрттөлгөнүн көрүп ал жакка кайрылдым. Кыргыздар жок экен. Николаевское станицасында да кыргыздар жок. Ал эми, Преображенское кыштагынан, биз, сан жетпеген кыргыздарды көрдүк. Алар кыштакты курчоого алышыптыр. Мен бул кыштакта калууну чечтим. … Кыргыздар бүгүн кыштактын баардык тарабынан 6 жолу чоң чабуулга өтүштү. 5 чабуулун мен артка кайтардым. 6чабуулунда, мен алардын бир отрядын бөлүп алып талкаладым, калгандары ар тарапка качышты. 100 гө жакын кыргыздар өлтүрүлдү. 2 ак түстөгү туу колго түшүрүлдү» [83] – деп көрсөткөн
Ошентип, Көлдүк кыргыздардын азаттык үчүн болгон күрөшүндөгү алгачкы оор жоготуулары, Преображенское кыштагына кыргыздардын кол салуусу менен байланыштуу болгон.
11августта көтөрүлүшчүлөр Преображенское кыштагына 2 тараптан: Шаты капчыгайынан жана Арал тараптан кол салышкан. Күн кеч киргенге чейин кыштакты камоого алышып, дембедем чабуул коюп турушкан. Кийинки күнү дагы жогоруда аталган тараптардан кол салуулар уланган. Коргонуудагы келгиндер да жанталашып коргонушуп, кезеги келгенде чабуулга да өтүп турушкан. Алар тараптан болгон көптөгөн ок атууларга чыдабай, кыргыздардын бир бөлүгү Шаты капчыгайына чегинишкен. Экинчи бөлүгү, айылдан 5 верст артка чегинүүгө аргасыз болушкан. Ошол күнкү оор кармашта, Түп болуштугунун көрүнүктүү манабы Рыскелди Бериков баатырларча курман болгон.
Эртеси Преображенское кыштагына, Күрмөнтү болуштугуна кирген СарыБулак айылынын кыргыздары кайра чабуул коюшкан. Бирок, бул күнкү чабуулда кыргыздардын саны кескин азайган, башкача айтканда, 500 дөн ашкан эмес. Келгин оторчулар жазалоочу аскерлер менен бирдикте кыргыздардын чабуулун каршы алышкан жана аларды чегинүүгө мажбур кылышкан.
Преображенское кыштагына чабуул койгондордун арасында Күрмөнтү болуштугунун кыргыздары: Ысмайыл (фамилиясы белгисиз), Акун Тунгатаров, Мырзакан (ф.б.), Сары Кендикеев ж.б. болушкан. Алар ИчкеСуу капчыгайы тараптан кол салышкан. Кол салып, чабуулга өткөн кыргыздарды башкарып, дөбөчөдөн көрсөтмө берип турушкан кыргыз жакшылары Жайнаке, Жыргалбай, Уметалы, Дуйшөке, Кадырбай Тунгатаровдор болушкан. Жогоруда аталган инсандардын баардыгы Курмөнтү болуштугунун кыргыздары болушкан.
12август күнү, көтөрүлүштүн башында турушкан кыргыз жакшылары жыйынга чогулушкан. Ал жыйынга Күрмөнтү болуштугунан Ишеке Телтаев, Кадырбай болуш, Байбосун, Жайнаке, Каба жана Кожалы Супатаевдер, Бирназар болуштугунан болуш Мурзакан Мамытов, Интей Саламатин жана Орозбак Саадамбековдор катышышкан.
Ошол эле күнү Кадырбай Тунгатаров жогорудагы жыйынга катышкандардын тапшырмасы менен Түп болуштугуна жөнөгөн. Ал жакта да көтөрүлүштү жетектеген кыргыз жакшыларынын жыйыны өтүп жаткан. Бул жыйынга катышкандардын арасында: Батыркан Ногоев, Рыскелди Караев, Дуан Ногоев, Максут Миндекеев жана Бектен (КеңСуу же Бирназар болуштугунан) болушкан. Кеңешменин катышуучулары келгин оторчулардын колго түшүүсүн, каршылык көрсөтпөөсүн талап кылышкан.
Преображенское кыштагына чабуул коюп жаткан мезгилде, кээ бир кыргыздар карапайым орус дыйкандарын аман алып калышкан учурлар да болгон. Мисалы, Бирназар болуштугунан Раимбек Сарымбаев аттуу кыргыз Стародубцев Егор Игнатьевичти (59 жаштагы дыйкан) жана дагы 2 адамды кыргыз кийимдерин таап кийгизип, балдардын арасына кошуп өрөөнгө алып чыгып аман алып калган.
ЫсыкКөлдүн тескейинде көтөрүлүшкө катышкан кыргыздар Кольцовка, Гоголевка, Барскоон айылдарына кол салышып, келгин оторчулардын малмүлкүн тартып алышып, үйжайларын өрттөшүп, каршылык көрсөткөндөрүн өлтүрүшүп жана туткунга түшүрүшкөн. Тоңдук кыргыздар 6августта эле Кольцовка кыштагына кол салышкан. Кольцовка кыштагынын келгиндери Пржевальск уездинин начальнигинин жардамчысы Каичевдин жетекчилиги астында коргонууга өтүшкөн.
Көтөрүлүшкө катышкан кыргыздар кыштакты курчашып, бош калган үйлөрдү талап, тоноп, топтолгон келгиндерди курчоого алышкан. Күндүз ок атыш уланган. Ал эми түн ичинде келгиндер качышка аракет кылышкан. Бирок, кыргыздар ал аракетти сезип калышып, аларды курчоого алышкан. Көптөгөн адам колго түшкөн, 10 го жакын адам эптеп качып чыгышып, «Кекилик» деп аталган жерге жашынып корголошкон. Бирок, алар да колго түшүшкө аргасыз болушкан. [84]
11августта эртең мененки саат 5те, көтөрүлүшчүлөр Гоголевка кыштагына кол салышкан. Алар Барскоон жана Тоң болуштугунун кыргыздары болушкан. Көтөрүлүшкө катышкандар мылтык жана найза менен куралданышкан эле. Кол салгандардын башында Тоң болуштугунун болушу Сагалы Алматаев турган жана 7 жигит алдыда жол баштап жүрүшкөн. Кыргыздар негизинен найза, чалгы, айры, союл менен куралданышкан, мылтыктын саны абдан аз болгон. Эки ак түстөгү туу көтөрүп жүрүшкөн. [85]
10августта азаттыкка умтулган көтөрүлүшчүлөр Барскоон кыштагына кол салышкан. Ал күнү, алар кыштактын жашоочуларынын мүлкүн тоноп, үйлөрүн өрттөп жана каршылык көрсөткөндөрүн жазалашкан. 11августта таң эрте, мал чыгып жаткан мезгилде кыргыздар тоодон түшүшүп, кыштакты дагы бир жолу курчоого алышкан. Курчоодо калгандарга колго түшүүсүн талап кылышкан, бирок, алар ал талапты аткаруудан баш тартышкан.
Ошондон кийин, көтөрүлүшкө катышкандар келгин оторчуларга каршы ок атып, үйжайларын өрттөй башташкан.
Барскоон кыштагынын жашоочусу Василий Расторгуев ал окуяларды төмөнкүчө эскерет: «… Орус дыйкандары Платон Решетниковдун үйүнө чогулдук. Бизге Барскоон болуштугунан токойчу болуп иштеген Абдыш келип (ф.белгисиз), манаптардын атынан бизди багынып бергиле, мүлкүңөрдү, мылтыгыңарды өткөргүлө дегенде, биз макул болгон жокпуз. Ал кайра кетүүгө аргасыз болду. Бирок, бир аздан кийин кайра келип, манаптар Платон Решетниковду сүйлөшүүгө чакырып жаткандыгын айтты. Решетников бул сунушка макул болду, мен аны менен чогуу жөнөдүм. Кыргыздар кыштактан 1 верст аралыкта турушуптур. Бизди көрүп найза менен коркутушту, бирок тийишкен жок. Бизди манаптарга алып жөнөштү. Мен алардын арасынан Үсөн Шамыровду, Кендирбайды 2 баласы менен жана башкаларды тааныдым. Үсөн менен Кендирбай бизге куралыңарды өткөзгүлө деген буйрук берди. Биз эл менен кеңешели дедик да, кайра кайтып келдик. Бир аздан соң Абдыш кайра бизге келди, биз дагы бир ирээт макул эместигибизди билдирдик.
Ошондон кийин түн ичинде кыргыздар кыштакка кол салышып, өрттөп, тоноп жатышты. Эртеси эртең менен, алар Решетниковдун үйүн аткылай башташты. Эгин сактаган кампасын өрттөштү. Мен үйдүн чатырына чыгып ата баштадым. Үй өрттөнө баштаганда, орустар аргасыздан колго түшө баштады. Мени болсо Кендирбайдын кичүү баласы сактап калды. Жарым сааттан кийин Кендирбайдын башка баласы Шиманбет келди. Бизге тийген жок. Аларда көтөрүлүштүн башчылары болуп Үсөн Шамыров жана Кендирбай Солтоноев эсептелишет. Алар кыргыздын жакшылары болушкан» [86]
Барскоондогу көтөрүлүшкө бир күн калганда, Кендирбай Солтоноевге Улахол болуштугунун чоң манабы Батыркан Райымбек уулу келген. Түн ичинде көптөгөн кыргыз жакшыларынын катышуусу менен жыйын өткөрүлгөн. Ал жыйынга Барскоон болуштугунан 100гө жакын адам катышкан. Жыйында Батыркан ала келген Шабдандын уулу Мөкүштүн каты талкууланган. Барскоондогу башталган көтөрүлүшкө бул жыйындын чечими түздөнтүз таасир эткен. [87]
Барскоондогу көтөрүлүш боюнча дагы бир көңъл бурчу маселе бар. Ал Барскоон айылынын тургуну Болотбай Мурзалиевдин, тергөөдө көргөзгөнү: Мен «козголоңго» катышкан эмесмин. Мени Үсөн Шамыров жана Кендирбай Солтоноев «козголоңго» катышкын деп чакырышкан. Мен 70 түтүн эл менен тоого кетип калгам. Көтөрүлүшкө катышкандар Сыртка кача баштаганда, мен 70 түтүн менен орустарга өзүм келдим. Көтөрүлүштүн башында, Үсөн Шамыров, Кендирбай Солтоноев, Шадыкан Солтоноев, Мамбет Молдосановдор турушкан. Биз 70 түтүн катышкан жокпуз. Мага Кендирбайдын жигити келип, жыйынга чакырган. Ал жыйында Шабдандын баласы Мөкүштүн катын талкуулашмак экен. Кат «козголоңго» чакырган кат экен. Мен муну уктум, өзум барган жокмун. Аталган жыйынга Кендирбай Солтоноев, Үсөн Шамыров, Мамбет Молдосанов, Бакачы болуштугунан Талканбай, Түптөн
Батыркан Ногоев катышкан. [88]
Бул көрсөтүлгөн тарыхый факт, көтөрүлүштүн жүрүшүндө айрым бир кыргыз жакшыларынын көтөрүлүштү колдобой жеке өз кызыкчылыктарын жалпы кыргыз элинин кызыкчылыктарынан жогору койгондугунун дагы бир далили болуп эсептелет. Кээ бир кыргыз жакшылары жазалоочу аскерлер жана улутчул келгиндер менен түздөнтүз кызматташууга барышкан. Көтөрүлүштүн ийгиликтүү жүрүшүнө терс таасирин тийгизишкен.
1916ж. 10августунда Каркыра отрядынын башчысы, ротмистр Кравченконун буйругу менен ЖетиСуулук казакорус аскерлеринин башчысы хорунжий фон Берг 28 казакорустары менен СанТаш ашуусуна жөнөтүлгөн. [89]
Жазалоочу отряддын биринчи салгылашуусу күзөттө турган кыргыздар менен болгон. Ок атышуунун натыйжасында эки кыргыз окко учкан. Ошол мезгилде калган кыргыздар боз үйлөрдөн чыгышып, отрядга каршы ок ата башташкан. Орусказактар «Ураалап» кыйкырышып, чабуулга өтүшкөн. Бул кармашууда көтөрүлүшчүлөр тарабынан 50 адам окко учкан жана калган көтөрүлүшчүлөр тоо тарапка чегинүүгө мажбур болушкан.
Кийинки айыгышкан кармашуу Түп суусунун оң жээгинде, 4 чакырым алыс жайгашкан айылда болуп өткөн. Көтөрүлүшчүлөр орусказактарынын жакындаганын көрүшүп, коргонууну уюштурушкан. Аткычтарын дөңсөөлөргө жайгаштырып орусказактарын ок атуу менен тосушкан. Аталган кармашууда көтөрүлүшчүлөр тарабынан 80 адам окко учуп, 12 адам жарадар болгон. Бул жоготуулардан кийин кыргыздар артка чегинишип, тоо тарапка ооп кетишкен. Орусказактар 2 барданке мылтыгын, 6 түтөтмө Азия мылтыгын жана 4 миңге жакын малды олжолошкон. [90]
12августта, саат 10до көтөрүлүшчүлөр Каркыра өрөөнүнүн түштүкбатышына чогула башташкан. Алар эми Таврический жана СанТаш кыштактарына кол салышып, ак түстөгү тууларын булгалашып, жазалоочулар менен кармашуусун улантышкан.
Алыскы Түргөн болуштугундагы кыргыздар да 10августта көтөрүлүшкөн. Ал күнү аталган болуштуктун кыргыздары Кенжебайдын үйүнө чогулушуп, көтөрүлүштү кандайча уюштуруу керектигин талкуулашкан. Алардын арасында Салымбай, Асанаалы, Сары, Мусабай, Асан аттуу кыргыз жакшылары жана Супатай бий болушкан. Көтөрүлүш башталаар замат, кыргыздар кыштактагы орус келгиндеринин малмүлкүн тоношкон, жана кийинки күнү чабуулга өтүшкөн.
Чабуулду уюштурууда өзгөчө ыкчамдыкты көрсөткөндөр: № 6айылдан Султангазы, айылдык старчын Шамралы, Калый, Абдылда, №7айылдан Калый, Байбек, Бекболот, Кумарбай, Дуйшөмбу, Жумалы ж.б. болушкан.
Көтөрүлүшчүлөрдө курал жетишпеген, мылтык бир гана Кумарбайда болгон, ал эми калганы найзалар менен куралданган. [91]
Мына ошондой шартта, Валериановское (Боручук айылы) кыштагынын келгин тургундары түн ичинде Теплоключенкого карай качып жөнөшкөн. Жолдон аларга ГрафПален кыштагынын дыйкандары да кошулушкан. Кыргыздар алардын качкандыгын билип калышып, жолдон кол салышкан.
Бул өрөөндөгү кыргыздардын көтөрүлүшүнө Молдакун
Тугамбаев, Алымкан Кадыров, Канжолу Бельзаиров өз топторун түзүшүп катышкан. Саадабай «Барщук» коктусунан, Молдакун «Тайбулактан», Алымкан «Түргөндөн», Канжолу «Кичи Жергес» капчыгайынан кол салышкан. Болжол менен аталган топтордо 100гө жакын адам болгон. Бул топтордон башка дагы майда 20 дай кичи топтор кыштактарга чабуул коюшкан. [92]
12–13августта 2000ден ашуун атчан кыргыздар ЧолпонАтадагы азыктүлүк бекетине кол салышкан. Бул жерде падышалык аскерлердин Пишпек бөлүмүнө таандык чакан отряды болгон. Көтөрүлүшчүлөр өзгөчө өжөрлүктү көрсөтүшүп, жазалоочу отрядды курчоого алышкан. Камалоо учурунда улуту башкыр, катардагы жоокер Файли Ахмет Бикбоев кыргыздар тарапка өтүп кеткен. Бул тарыхый факт падыша аскерлеринин арасында да, оторчулук саясатты колдобогон аскер кызматчыларынын бар экендигине далил боло алат.
1916ж. ЫсыкКөл өрөөнүндөгү улуттук боштондук көтөрүлүшүнүн жүрүшүндө, көтөрүлүшчүлөр уезд борбору болуп эсептелген Пржевальск шаарына дембедем чабуул коюшуп, шаарды басып алууга аракеттерди жасашкан.
ЖетиСуу облусунун согуштук губернатору, генерал Фольбаум, Ташкентке жөнөткөн телеграммасында: «көтөрүлүшчүлөр 10августта Пржевальскиге чабуул жасашты жана 11де Мариинск дунгандары кыргыздарга кошулушту, алар Иваницкое кыштагынан качып келе жаткан орустарга кол салды. [93] … «Пржевальскидеги участкалык врач Левин өлтүрүлдү. Шаар коргонууга даяр. Караулдук командада 42 адам бар жана 86 мылтык элге таратылды. Күнүгө шаарга коңшу кыштактардан дыйкандар агылып келүүдө. Алардын айтуусу боюнча кыргыздар көтөрүлүштүн башында талаптоношкон, кийин урупсогууга өтүштү. Айылчарба мектеби талкаланган» деп белгилеген. ЖетиСуу облусунун согуш губернатору, өзүнүн 1916ж. боюнча отчетунда «…шаарлыктар коркушуп, башаламандыкка дуушар болушту. Башаламан абалдын сакталып турушуна, шаарга качып келгендер тарабынан козголоңчулардын иш аракеттери жөнүндө айтуусу жана Пржевальскиге жакында кол салышат экен деген билдирүүлөрү ого бетер абалды курчуткан» – деп белгилеген. [94]
Архивдик тарыхый булактарга таянсак, Пржевальск уезддинин начальниги, полковник Ивановго, 10август күнү эртең менен, Көлдөгү Сазановка жана Преображенское кыштактары көтөрүлүшчүлөр тарабынан курчоого алынды деген кабар келген. Бул кабарды полковник Иванов эртең мененки саат 6.30 Шебалинге (жер кесип берип жайгаштыруучу уюмдун башчысы) кабарлаган. [95]
Бир аз убакыттан кийин эле, уезд борборуна жарадар болгон адамдар агылып келе башташкан. Ошол мезгилде шаардагы чиркөөнүн коңгуроосу кагылып, шаардын калкы чиркөө аянтына чогула баштаган. Чогулган шаарлыктардын алдында уезддин начальниги, полковник Иванов чыгып сүйлөп, кыргыздардын «козголоңу» башталганын жарыялаган жана келгин орус калкын шаардан кетүүгө чакырган. Аларды шаардын четинде жайгашкан аскер казармаларына өтүүсүн талап кылган. Корккон шаардын эли жанталашып казармалар тарапка багыт алышкан. Мусулман калктарынын арасынан, бир гана татарларга казармага кирүүгө улуксаат берилген. Ал эми, шаардагы соодагерсарттарга, дунгандарга, кыргыздарга казармаларга кирүүгө тыюу салынган. Шаардын келгин калкы оор абалды эске алып жеке демилгелери, аракеттери менен милиция курашкан. Алар аңчылыкка пайдаланчу мылтыктар, айры, чалгы менен куралданышкан жана өзөзүнчө топторду түзүшкөн.
1011августтарда Мариинск болуштугунун дунгандары көтөрүлүшчүлөргө кошулушкан. Бул окуя жөнүндөгү кабар 11августта, саат 11де падыша бийлигинин аткаминерлерине жеткен. Оторчулук бийлик үчүн, бул күтүүсүз окуя катары кабыл алынган. Ошондуктан окуянын чынжалганын текшериш үчүн уезддин начальниги Иванов, Шебалинди бир отряд солдат менен дунгандардын айылына жөнөткөн. Аларды дунгандар ок атуу менен тосуп алышып, анан шаарга чабуул жасашкан. Көтөрүлүшчүлөрдүн бир чабуулун волонтерлор (ополчение, дружина) араңдан зорго токтотушкан. Алардын арасында көп жоготуулар болгон. Ошол эле күнү 400дөн ашык куралданган дунгандардын чоң отряды, уезд администрациясынын аткаминерлерине жана Ырдык деп аталган жердеги солдаттардын отрядына кол салышкан». [96]
12августта, Пржевальск шаарындагы түрмөдөгү 300дөн ашык адам түрмөнүн эшиктерин талкалашып качышкан жана көтөрүлүшчүлөргө кошулушкан.
Бир аз убакыттан соң, шаарда жашаган мусулмандар массалык түрдө өлтүрүлө баштаган, өзгөчө соодагердунгандарды казармадагы аянтка алып келишкен жана Ивановдун буйругу менен эч сотсуз, тергөөсүз эле аларды запастагы атчандар штыктар менен сайып өлтүрүшкөн. Дунгандарды уруп согуу жана өлтүрүү буйругу күбөлөрдүн: отставкадагы генералмайор Нарбутанын, прапорщик Русаковдун ж.б. көзүнчө прапорщик Желтиковго берилген. Ал буйрукту колунан келишинче кынтыксыз аткарып турган. [97]
Жазалоочу падыша аскерлери менен милиционерлер дунгандарды, сарттарды үйлөрүнөн кармап келишип, Ивановдун буйругу менен «за казарьмы» алып барып өлтүрүп турушкан. «Отвели за казарьмы» деген түшүнүк өлтүрдүк деген белги болгон. Шаарда талаптоноо, өлтүрүүлөр кеңири кулач жайган жана толугу менен анархия өкүм сүргөн. Өлтүрүлгөн дунган, сарттардын үймүлкүн, байлыгын уезд начальнигинин буйругу менен талаптоношкон. Жакшы, кымбат баалуу буюмдар, халаттар, вазалар ж.б. аткаминерлердин үйлөрүнө, батирлерге бөлүштүрүлгөн. Ал эми жөнөкөй буюмдар көрсөтүлгөн жерге жеткизилип турган. Буюмдардын бир бөлүгү келгиндерге таркатылган, экинчи бөлүгү аукциондон сатылган. Ал буюмдардын баасы болжол менен 4700 сомду түзгөн. Калган сатылган буюмдардын баасы, бир нече жүз миң сомго чейин жеткен.
Уезддик администрациянын эч аракет жасабагандыгынын натыйжасында, шаарда чак түштө талаптоноо, өлтүрүүлөр өтө көп болгон. Мариинск болуштугунун башкаруучусу Маджин МаруфуДонун маалыматына таянсак, 700ге жакын адам өлтүрүлгөн. Шаарда болгону 6 дунган гана аман калган.
Пржевальскиде жашаган келгин калк өз убагында чара көрбөгөндүгү үчүн Ивановго абдан кыжырданышкан. Өзгөчө анын, 10августтан 11августка караган түнү берген буйругу боюнча Мариинск болуштугунун дунгандары Мадиким Мару фу, АйсорАхум Камилов 20 киши менен, кытайлык сарттар Магнияз Юнусбаев 10 адам менен уезд начальнигинин үйүн кайтарышкан. 11августта, алар оторчулук бийликке каршы чыгышып, көтөрүлүшчүлөрдүн катарына кошулуп кетишкен. 12август күнү 6 кытай дунганы, 1 Мариинск болуштугунун дунганы, командировкадан алар менен бирге келе жаткан врач Левинди өлтүрүшкөн. Алардын башында жетектеп, Осам Юсупов турган. Көтөрүлүшчүлөр тарабынан Пржевальск шаарын алууга аракеттер күчөгөндөн күчөгөн.
Мына ошондой шартта, полковник Иванов өзү кетирген күнөөлөрүн мойнуна алуудан баш тарткан. Ал жоопкерчиликти башкаларга жүктөгүсү келип «Военный Совет» чакырган. 13август күнү, аталган «Советке» 3 отставкадагы генерал, бир нече аткаминерлер келип катышышкан. Аталган «Совет» шаарды көтөрүлүшчүлөрдөн коргоону колуна алган, жазалоочу отряддарды түзгөн жана шаардын калкын азыктүлүк, окдары менен камсыз кылууга аракет жасаган. «Советтин» жетекчилигине, шаарды коргоонун башкы башчылыгына генерал Корольков дайындалган. Кийинчерээк аны күнөөлөшүп, ордуна урядник Овчинниковду дайындашкан. Ал көтөрүлүшчүлөргө каршы жасаган мыкаачылыгы, канкордугу менен белгилүү болгон. [98]
Көтөрүлүшчүлөр 10 августтан 29августка чейин, дээрлик 20 күн бою тынымсыз шаарды курчап алып камап турушкан. Шаарды камалоо учурунда 7000 миңден ашык көтөрүлүшчүлөрдү жетектеп хан даражасына татыган Батырхан Ногой уулу турган. Ошондой эле, шаарды алыш үчүн Көлдүн тескейинен хан даражасына ээ болгон Батыркан Ырайымбек уулунун жетекчилиги менен 5 миңден ашуун кол Ырдыкка чогулган. Шаарды камалоодо жана чабуулдарды уюштурган мезгилде, хан Батырхан Ногой уулунун жакын кеңешчилери, жанжөкөрлөрү белгилүү Кыдыр манап жана Рыскулбек бий болушкан.
Шаарды камалоодо көтөрүлүшчү кошуундардын башында Атакеев Шүкүр, Мусаев Абдылда, Матаев Күлбарак ж.б. турушкан. [99]
Көтөрүлүшчүлөр тарабынан курчоого алынган шаарды коргоого алгач 42 бардаңке мылтыктары менен куралданган 80 солдат жана аскердик кызмат мөөнөтүн өтөп бүтүшкөн 200250 солдат жана офицерлер тартылышкан. Бул күчтөргө кошумча ыктыярдуу атчандардын турган отряд да түзүлгөн. Отряд 73 мылтык 13 бардаңке мылтыгы жана бир нече тапанчалар менен куралданган болучу. [100] Уезд борборун коргогондордун саны 1000 адамдан ашкан эмес жана алардын абалы өтө оор болгон. Мына ошондой оор учурда, 15августта Каркырадан 1 рота солдат жана 30 орусказактар шаарга жардамга жете келишкен. Бир аз күндөн кийин дагы бир казак орустардын жүздүгү келип коргонуп жаткандарга кошулушкан.
Бирок, бул кошумча жазалоочу күчтөрдүн келиши, менен жазалоочулардын бир нече жасаган ишаракеттери эч натыйжа берген эмес. Шаар мурдагыдай эле камалоодо кала берген. Пржевальск шаарын камалоо бир нече күнгө созулуп кеткендиги, көтөрүлүшчүлөрдүн тайманбай тынымсыз чабуулга өтүп тургандыгы, оторчулук бийликти абдан катуу чочулаткан. Ошондуктан, августь айынын аягында Ферганадан, Ташкенттен, Верныйдан, Оренбургдан ж.б. шаарлардан кошумча жазалоочу отряддар жөнөтүлгөн. 27августтан баштап 2сентябрга чейин жазалоочу отряддар шаарга келип киришкен. [101]
Кошумча жазалоочу күчтөрдүн келишинен кийин, көтөрүлүшчүлөр менен алардын ортосунда бир нече оор кагылышуулар болуп өткөн. Эки тарап тең оор жоготууларга дуушар болгон. Оторчулук бийлик жөнөткөн жазалоочулар куралжарак менен жакшы куралданышкан жана уюшулган эле. Ошондуктан, алар көтөрүлүшчүлөргө бир нече сокку урууга жетишкен жана шаарды курчоодон бошотушкан.
Начар куралданган, уюштуруу, башкаруу жетишпеген көтөрүлүшчүлөр шаарды таштап чегинүүгө аргасыз болушкан. Алардын бир бөлүгү Сырт тарапка чегинишкен. Ошентип, 1916ж. кыргыз элинин азаттыкка умтулган көтөрүлүшүнүн туу чокусу болуп эсептелген ЫсыкКөлдөгү көтөрүлүш өз күчүнөн тайган. Бирок, Көлдөгү көтөрүлүш кыргыз элинин эркинин күчтүү экендигин ачык көрсөттү. Кыргыз элинин Азаттык үчүн күрөшө ала тургандыгын дүйнөгө жар салды.
Т Ө Р Т Ү Н Ч Ү Б А П КӨТӨРҮЛҮШТҮН КАРГАШАЛУУ АЯКТАШЫ ЖАНА НАТЫЙЖАЛАРЫ
4.1. Көтөрүлүштү жазалоо жана анын кесепеттери
Түркстан элдеринин 1916ж. улуттук боштондук кыймылы, өзүнүн масштабдуулугу, курчтугу менен Орусиялык оторчулук бийликтин тынчын алган. Падышалык бийлик таза типтеги колониясынан – Түркстандан ажырап калууну каалаган эмес, ошондуктан, бул боштондук кыймылын күч менен басууну орус падышасы өз көзөмөлүнө алган. Император өлкөнүн согуш жана ички иштер министрлери менен кеңешип, Түркстандагы оторчулук бийликти бекемдөөнү чечкен.
Алгач, Түркстан генералгубернатору алмаштырылып, анын администрациясын жаңылоо чечими кабыл алынган. Генералгубернатордун кызмат ордуна, жеткен улутчул генераладьютант А.Н. Куропаткин тандалган жана дайындалган. Ал «Азиялык иштер» боюнча «чоң адис» катары белгилүү болгон. XIX к. 70жж. Орто Азия элдерин басып алууда, А.Н.Куропаткин падышанын оторчулук саясатын кыйшаюусуз так аткарган. Бир эле мезгилде, ал Түркстан аскер округунун башкы кол башчылыгынын милдетин да аткара баштаган. Ошентип, Түркстан чөлкөмүндө А.Н. Куропаткин чексиз бийликке ээ болгон. Жергиликтүү эл аны «Жарым Паша» катары билишкен.
Орус падышасы Николай II генерал губернатор Куропаткиндин алдына төмөндөгүдөй милдеттерди жүктөгөн: Крайдагы тартипти ордуна келтирүү, согушуп жаткан орус армиясын тынымсыз азыктүлүк менен камсыз кылуу, өнөр жайын арзан чийки зат менен камсыздоо, оорук жумуштарына жергиликтүү калкты чегүү ж.б.
1916ж. август айынын башында А.Н. Куропаткин өз кызматына киришкен. Ал адегенде эле Түркстандагы 5 областтын: Фергана, ЖетиСуу, СырДарыя, Самарканд, Закаспий согуш губернаторлорун чогултуп, алардын ар биринен өз областындагы саясий абал боюнча отчетун уккан. Жыйынтыгында, «мятежди» (көтөрүлүштү. Т.Ш) басуудагы, согуш губернаторлорунун иштерин канаттандырарлык эмес деп тапкан жана Закаспий областынын согуш губернаторунан башка, 4 областтын согуш губернаторун кызматтарынан алган. Алардын ордуна жаңы согуш губернаторлору дайындалган. [102]
Түркстан крайы согуштук абалда деп жарыяланган. Мындай шартта жергиликтүү калк далай укуктарынан ажырашкан, мисалы, баардык талаш маселелерди аскердик сот гана чечкен, коомдук жайларда топтошууга, саясий темадагы талкуу жүргүзүүгө тыюу салынган, жергиликтүү калк падыша аткаминеринин жана аскер адамынын алдында баш кийимин алып жүгүнүүгө милдеттүү болгон, темир жол транспортунан пайдалануу укугунан ажырашкан.
Түркстан крайында «Жарым Паша» аталган А.Н. Куропаткин, 1916ж. 11августтунда Ташкенттен Верныйга, генерал Фольбаумга 13 пункттан турган телеграмма жөнөткөн. Телеграммада көтөрүлүштү басуунун төмөндөгүдөй конкреттүү планы көрсөтүлгөн: «Кыргыздардагы тартипсиздиктерди басуу боюнча эң негизги милдет, орус калкынын өмүрүн жана мүлкүн сактап калуу…, орус калкын ок атуучу куралдар жана башка куралдар менен куралдандыруу, …ондогон, жүздөгөн дружиналарды уюштуруу, ондуктардын, жүздүктөрдүн башчыларын калк өзү шайлап алуусу, шаарларда жана кыштактарда күндүзгүтүнкү кайтарууну уюштуруу ж.б. [103]
Ошентип, А.Н. Куропаткин 1916ж. көтөрүлүштөн абдан чочулаган жана шашылыш түрдө кошумча аскер күчүн жөнөтүүдөн башка да айла амалдарды издеген.
Ал, Орто Азияны Орусия жеңип алып, өзүнө караткан убактагы орус аскерлеринин «бай тажрыйбасын» колдонууну сунуш кылган. 52 жыл мурун полковник Колпаковскийдин Кастекте аз күч менен, чабуул коюп келе жаткан колду талкалагандыгын, орус генералдары Черняев, Романовский, Кауфман, жана Скобелевдин Самаркан, Фергана областтарын күч менен басып алгандыгын мисал келтирип, Фольбаумга алардан өрнөк алуусун сунуш кылган. Телеграмманы кабыл алар замат, облустун губернатору жана уезддердин начальниктери, келгиндерден турган куралданган кошуундарды түзүүгө киришкен. Падышалык бийлик өкүлдөрү көтөрүлүштү басууга, бүткүл келгиндерди тартууга жан үрөгөн. Мисалы, Пишпек уездинин начальниги, 13августта орус кыштактарынын өкүлдөрү менен жолукканда, аларга: «Силер баарыңар, бүгүндөн баштап мобилизацияландыңар, бийликти сындай турган болсоңор, согуштук – талаа сотуна тартыласыңар. Силерден кошуундар түзүлөт, алардын максаты бүткүл тузем калкына коркунуч туудуруу. Ар бириңер курал менен келишке милдеттүүсүңөр. Баардыгы атчан болсун. Аты жок болсо коңшусунан алсын. Эгерде коңшу ат бербесе, мага анын атыжөнүн билдиргиле, ал согуш сотунда жоопко тартылат» [104] деген буйрук, талаптарды койгон.
Жогорудагы буйруктун негизинде, жүздөгөн куралданган кошуундар тез арада түзүлгөн жана көтөрүлүшкө катышкандарга каршы күрөшүшкөн. Областтагы согуш губернатору, кеңири кулач жайган улуттук боштондук кыймылын басууга, кошуундардын күчү жетпейт деген шылтоо менен генерал губернатордон кошумча аскер күчтөрүн жөнөтүүнү өтүнгөн. Өлкөнүн согуш министри Орусия империясындагы түзүлгөн оор саясий кырдаалды эске алып, көтөрүлүш чыккан Түркстан крайына кошумча регулярдуу аскер күчтөрүн жөнөтүүгө буйрук берген. Түркстанга 14,5 батальон, 33 казакорустардын жүздүктөрү жөнөтүлгөн. Алар 42 замбирек жана 69 пулемёт менен куралдандырылган. Бир гана Жети Суудагы көтөрүлүшчүлөргө каршы орусказактардын 2 полку, 1 атчандар батереясы, 35 рота, 24 жүздүк, 240 атчан чалгынчы жөнөтүлгөн. Аларда 16 замбирек 47 пулемёт болгон. [105]
1916ж. Кыргызстандагы улуттукбоштондук көтөрүлүшү, август айынын экинчи жарымында өзүнүн жогорку чегине жеткен. Көтөрүлүштү кандуу жол менен басууну көздөп, оторчулук бийлик дагы кошумча жазалоочу аскер күчтөрүн жөнөткөн. Түндүк Кыргызстанга: подполковник Гейциг башкарган 2 рота, 737 дружинник, 2 батарея, 1 казакорустар жүздүгү, саперлор, телеграфист жана телефонистердин командасы жөнөтүлгөн. Булардын карамагында 4 пулемёт болгон, Подполковник Алатырцев башкарган 4 аткычтар ротасы, 3 орусказак жүздүгү, 160 атчан чалгынчылар, 100 өз ыктыярчылар, 1 батарея жана саперлор командасы жөнөтүлгөн. Буларда 8 пулемёт болгон. Капитан фон Бурзи башкарган бириккен 3 аткычтар ротасы, 80 атчан чалгынчылар, 1 казакорус жүздүгү, саперлор командасы жөнөтүлүп, бул топто 6 пулемет жана 2 замбирек болгон; полковник Виноградов башкарган 4 рота, 28 атчан чалгынчылар, 546 өз ыктыярчылар 8 пулемет менен куралданышкан; войсковой старшина Бычков башкарган 150 бириктирилген казакорустар отряды, 170 төмөнкү чиндегилер, 50 атчан өз ыктыярчылар жөнөтүлгөн Бул топто 1 пулемёт болгон; полковник Городецкий башкарган 2 рота, 1 казакорус жүздүгү, 1 дружина. Бул топто 8 пулемет болгон; полковник Силенко башкарган 1 рота, 200 атчан чалгынчылар, 1 казакорус жүздүгү, 1 батерея; полковник Бобров башкарган 3,5 рота жөнөтүлгөн. Жазалоочу отряддардын катарына Александровка кыштагында куралган дунгандардын отряды да кирген. 200 адамдан турган бул отрядды, запастагы унтерофицер Матанью Люлю башкарган. [106]
Пишпек уездинин начальниги, алардын жазалоочу отряддар менен бирге жасаган ишаракеттерин жогору баалаган.
Ошол эле, 11августтагы телеграммасында Куропаткин жазалоочу отряддарды «коргонуу менен чектелбегиле, керек учурда чабуулга өткүлө. 30,50 азаматтар менен түнкү чабуул жакшы натыйжаларды берет. Арасында тополоң уюштуруу зарыл; талаа сотторун түзүүгө уруксат берем; жергиликтүү калктын урууларынын ортосундагы карамакаршылыктарды пайдаланышка аракет жасоо зарыл; бизге ( падышага Т.Ш) кызмат кылган кыргыздарды козголоңго чыккандарга каршы пайдалануу керек, кыргыздардын Кытайга жер которуп качуусуна кысым көрсөтпөгүлө, кошумча күч жөнөтөм; бүт орус калкы болгон күчүңөрдү жумшап каршылык көрсөткүлө» [107] деген көрсөтмөлөрдү берип буйрук жөнөткөн.
Бул берилген буйрукту, жержерлердеги оторчулук бийликтин өкүлдөрү колунан келишинче аткарып турушкан. Ал эми, 31августтагы жөнөтүлгөн телеграммада, Куропаткин уезд начальниктеринен, отряд жетекчилеринен жана баардык офицерлерден көтөрүлүшчүлөр менен аёосуз күрөш жүргүзүүнү талап кылган. Өзгөчө «бунтту» уюштурган башкы күнөөкөрлөрдү жоопко тартууну буюрган.
ЖетиСуу областынын согуш губернатору Фольбаум кол алдындагы уезддик бийликтерге жана жазалоочу отряддарга: «Бир аз топтолгон эле кыргыздарды козголоңчулар деп эсептегиле: аларды жок кылгыла: болуштуктарда баш аламандыктарды уюштургула; толкундоолордун биринчи эле белгиси болгондо камагыла, мейли 2башчылары болсун, талаа сотуна өткөргүлө жана аскыла. Майда нерсени сактоодон алыс болгула. Бирок, кайдан коркунуч туулса, күчтүү соккуларды өзүңөр ургула. Шектүү кимдир бирөөнү кармагыла жана башкаларга сабак болуш үчүн аскыла» [108] – деген буйругун жарыялаган.
Жазалоочу аскерлердин эң көп бөлүгү Түндүк Кыргызстандагы көтөрүлгөн кыргыздарга каршы жөнөтүлгөн, анткени, көтөрүлүш Түркстандын эч бир жеринде ЫсыкКөл, Нарын жана Чүй өрөөндөрүндөгүдөй айыгыша жүргөн эмес. Бул жөнүндө Ж.Абдрахманов: «Кыргыздардын эки уезди үчүн (Пишпек, Пржевальск. Т.Ш.), Куропаткиндин таш боордуктун бөтөнчө чарасын көрүүсү, кыргыздарды акыркы бир таман жеринен кол жуудурууну чечиши, көтөрүлүштүн мына ушул мүнөзү менен түшүндүрүлөт. Падышалык генералдар кыргыздардын акыркы калган жерлерин тартып алып, алардын ачарчылыктан тукуму курут болушуна кантип жетишмекчи болгондугун да түшүнүү үчүн кыйла кызык мисал болуп саналат» [109] деп белгилеген.
Көтөрүлүштүн жүрүшүндө падыша өкмөтү согуштук – талаа сотторун түзүүгө уруксат берген. Ар бир жазалоочу отрядда жана уезддеги шаарларда согуштук – талаа соттору иш алып барышкан. Соттордун курамына падыша офицерлери киришкен жана алар көтөрүлүшкө катышкандарга өтө катуу жазаларды колдонушкан. Алардын ишмердиги, бир гана өкүм чыгаруу менен: «атуу» же, «дарга асуу» менен чектелген.
Көтөрүлүштү аёосуз басуу жана жергиликтүү калкты жоопко тартуу боюнча, жазалоочу отряддарга чексиз укук берилген. Бийликтин көрсөтмөлөрүнө таянып, туткундар менен баш оорутушкан эмес. Жазалоочу отряддар туткунга түшкөн кыргыздарды балачакалары менен чогуу атып таштаган. Жергиликтүү элге каршы өзгөчө мыкаачылыкты, башында падыша аткаминерлери турган казакорус отряддары жасаган. Токмок участкасынын приставы Бакуревич башында турган отряд, жергиликтүү элдин көтөрүлүшкө катыштыгы барбы же жокпу деген суроого баш ооруткан эмес, жолуккан эле кыргыздардын көзүн тазалоо менен алектенген.
1916ж. окуялардын күбөсү Г.Н. Бройдо Ташкент шаарынын сот палатасынын тергөөчүсүнө берген көрсөтмөлөрүндө: «Бакуревич элдин жүрөгүнүн үшүн алыш үчүн, эртең менен дарга орнотоорун айтты. Аскер соту болбой туруп, аны жасоого болбойт дегенде, андай болсо менин жигиттерим даргасыз эле өз билгендерин кылышат» – деди ал. Эртеси эч нерседен капарсыз жүргөн Токмоктук 16 кишини «кармашат» да, 13үн Милушевдин жүн жууган ишканасында өлтүрүшүп, ошол эле жерге көмүп салышат, үчөөнү кушкананын жанынан өлтүрүшөт. Баса, 20 жылдан бери Токмоктогу кыргыздардын китепканасынын күзөтчүсү болуп иштеген адам, анын уулу жана дагы бир гимназиянын окуучусу өлтүргөн… Бул үчөөнү Токмоктук, кылган кызматынын дайны жок Макаров деген неме өлтүргөн, кылган ишин др Цертовичтин көзүнчө айтып берип олтурган. Ал (күзөтчү Т.Ш.) «Мени бычактабай, атып өлтүрө көргүлө» деп аябай жалынып сурады деди. Ошол эле күнү келгиндердин тыңдары кыргыздарды издешип, үймөүй кыдырышып кезиккендерди өлтүрө берген» [110] – деп көрсөткөн.
12августта саат 11:00до Бакуревич өзүнүн жүз солдатын алып шашыла аттанган. Толук эмес маалыматтар боюнча, Бакуревичтин жазалоочу отряды Токмоктун айланасынан 300 кыргызды мыкаачылык менен өлтүргөн. Самсоновканын жанындагы кыргыз күмбөздөрү менен белгилери да жок кылынган. Пишпек уездинин начальнигинин жардамчысы Рымшевич да Бакуревичтен кем калган эмес. Токмоктон Самсоновкага бараткан жолдо, кезиккен кыргыздарды оңдусолду атып жүрүп отурган, элге дүрбөлөң салган.
Жазалоочу отряддардын жогорудагыдай мыкаачылыктары башка аймактарда да жасалган. Түркстан генерал губернаторунун жардамчысы, жасаган мыкаачылыктарды танбай « жазалоочу аскерлер миңдеген кыргыздарды жок кылышты, бардык козголоңчулар тоолуу аймактарга сүрүлдү» – деп өз телеграммасында белгилеген.
ЖетиСуу областынын согуш губернаторунун отчетунда: «Өч алуу жана өзүлөрү соттогон окуялар көп болду. Ошондой шартта, бул адам козголоңго катышканбы же жокпу деген суроо экинчи планда калды» деп көрсөтүлгөн:
Орусиянын IV мамлекеттик Думасы падышачылык түзүлүштүн, оторчулук бийликтин кызыкчылыгын жактаган бийлик органы болгонуна карабай, жазалоочу отряддардын Түркстанда жасаган мыкаачылыктарын өз жыйынында катуу сынга алган. Өзгөчө, ЖетиСуудагы миңдеген кыргызказактардын өлтүрүлүшү Думадагы атайын талкууда каралган. А.Н. Зориндин эсептөөсү боюнча Пишпек жана Пржевальск уездеринде 3 миңден ашык кыргыз жазалоочулар тарабынан өлтүрүлгөн. [111]
Жергиликтүү калкты массалык кыруу, мүлктөрүн талап тоноо, малдарын айдап кетүү жана жүздөгөн айылдарды тыптыйпыл кылуу менен коштолгон.
Жергиликтүү кыргыз калкынын колунда калган бар байлыгын, келгин улутчул оторчулар талаптоношкон. Падышалык өкмөт областтарда, уезддерде «козголоң» мезгилинде жапа чеккен орус келгиндеринин мүлкүн калыбына келтирүү боюнча комитеттерди түзүүгө улуксат берген. Мындай комитеттердин курамына падыша аткаминерлери жана оторчулук саясатты толук колдогон келгиндер киришкен. Комитеттер көтөрүлүшкө катышкан кыргыздардын малын, кыймылсыз жана кыймылдуу мүлкүн конфискациялоого, базарларда сатууга, табылган акча каражаттарын келгиндерге бөлүп берүүгө укуктуу болгон. «Козголоңдун» учурунда жапа чектим деген арыздар миңдеп саналган жана жоготуулардын көлөмү бир нече эсе көбөйтүлүп көрсөтүлгөн. Комитеттердин түзүлүшү шовинисттик маанайдагы келгиндерге талап тоноого чоң мүмкүнчүлүктөрдү түзгөн. Бирок, арыздардын көптүгүнөн комитеттер иш алып бара албай калган. Ошондой учурда, келгин оторчулар өздөрү эле ачык талаптоноого киришкен.
1916ж. 10октябрындагы кыргыздардын арызында, бир эле Пишпек уездиндеги Өтөгөн айылынан 826 төшөк, 59 жаздык, 251 мүшөк, 183 аркан, 96 килем, 8 кийим тиккен кол машина, 141 тон, 29 ичик, 263 улуттук кийим, 13 миң пуд эгин жана 27 миң сом тартылып алынды деп көрсөтүлгөн. Аталган айылдын жашоочуларында эч нерсе калган эмес. Жергиликтүү калктын, анын ичинде жетим балдардын, кары картаңдардын, жесирлердин акыркы бир сындырым нанын да тартып алышкан.
Ош уездинин начальнигинин Фергана областынын согуш губернаторуна жолдогон жашыруун рапортунда: «Алай болуштугунун кыргыздары өз айылдарында тынч жашай албай калышты. Иркештам гарнизонунун начальниги, өзүнүн казактары менен кыргыз айылдарын кыдырып майларын, чөптөрүн жана койлорун тартып алууда, эгерде, алар каршылык көрсөтсө урупсогуу, өлтүрөм деп коркутуу иштери жасалууда. Казактар ээнэркин каалаганын жасашууда» – деп көрсөткөн.
ЖалалАбаддын жергиликтүү калкы, 1916ж. 17октябрындагы арызында: «22сентябрда солдаттар офицерлердин башкаруусунда кол салды, талаптоношту. Каршылык көрсөткөндөрдү атып салышты. Көп жашоочулар жарадар болушту. Коргонууга мүмкүнчүлүгүбүз жетишпейт» деп белгилешкен.
Ошентип, оторчулук бийликтин аткаминерлери, келгин оторчулар топторду же чакан отряддарды түзүшүп, кыргыз айылдарына келип талап тоноочулукту уюштуруп турушкан.
1916ж. кыргыз элинин улуттук боштондук кыймылы, август айынын аягынан баштап сентябрь айынын ичинде, негизинен коргонуу иретиндеги майда кагылышуу мүнөзүнө өткөн. Оторчулук бийликтин түзгөн жазалоочу отряддары, анын ичиндеги регулярдуу армиянын солдаттарынын көтөрүлүшчүлөрдү аёосуз кыруусу, кыргыздарды коңшу Кытайга жер которууга аргасыз кылган.
1916ж. кеч күздө Кытай чегинен 39 болуштуктун эли, 45 миң түтүн же 164миң адам өткөн. Алардын ичинен 130 миңге жакыны кыргыздар болгон. Көтөрүлүштүн жүрүшүндө жазалоочу аскерлер тарабынан 4 миңден ашуун кыргыз өлтүрүлгөн, бери дегенде 12 миң кыргыз, «Үрккөн» мезгилде бийик ашуу белдерде кырылган. 1917ж. январына карата ЖетиСуу областындагы калктын азайышы, болжол менен 38 миң түтүндү же 150 миң кишини түзгөн.
Кытайга эптеп жеткен көтөрүлүшчүлөрдүн арасында ачарчылык болуп, жугуштуу ар кандай оорулар күчөгөн. Ошолордун кесепетинен өлгөн кыргыз казактардын саны, 1917ж. май айына чейин эле 70 миңден ашкан. Падышачылык кулагандан кийин, АтаЖуртуна кайтабыз деген кыргыздардын 20 миңге жакыны ачкачылыктан жана жазалоочу келгиндерден турган ар кандай «шайкалардын» колунан ажал табышкан.
1916ж. көтөрүлүш өтө курч жүргөн Пишпек уездинде келгин оторчулардан 98 адам өлтүрүлүп, 65 адам дайынсыз жоголгон. Пржевальск уездинде келгиндерден 2179 адам набыт таап, 1299 киши дайынсыз жоголгон.
Жалпысынан, Түркстан крайы боюнча бардык 5 областты алганда 3709 орус келгини жапа чеккен, алардын 2325 өлгөн, 1384 белгисиз жоголгон. 7 орус жогорку кызмат адамы жана 22 жергиликтүү администрация кызматкерлери жапа чеккен.
1916ж. биринчи иретте кыргыздар үчүн, ошондой эле, келгин оторчулар үчүн да эң оор трагедияларды, кайгымуңду алып келген жыл болгон. [112]
«Жарым паша» аталган Куропаткин: …көтөрүлүштүн жол башчыларын терип кыруу зарыл, ага катышкан массаны кечирип коюуга да болот. Мен падышага да ушул мааниде айтамын, бирок, козголоңчулар орустардын канын көп төккөн Пишпек уездинин Загорский бөлүгүндөгү бардык волостогулар жазаланат, анан Көл кылаасы жана Кебен (Кемин) өрөөнүнүн жерлери кыргыздардан түбөлүккө тартып алынат, ал жерлердеги кыргыздар Нарын аймагындагы тоолорго сүрүлүп чыгарылат, козголоңчуларды минтип катуу жазалоо, аларды жерден кол жуудуруу кыргыздардан татыктуу өч алуу болуп саналат» [113] деп эсептеген. Падыша бийлигинин Түркстан чөлкөмүндөгү эң башкы өкүлү, жеткен улутчул шовинист генерал Куропаткин кыргыз элине каршы багытталган мына ушундай тукум курут саясатын иштеп чыккан.
ЖетиСуу областынын согуш губернатору, генерал Фольбаум Куропаткиндин иштелип чыккан долбоорун толук колдоп: «Талаа кыргыздарын жеңилжелпирээк жазаласак болот. Бирок, Пишпектик жана Пржевальскилик каракыргыздарды Токмок (Чүй) өрөөнүнөн, Кебен өрөөнүнөн жана Көл кылаасынан таптакыр айдап чыгуу керек» [114] деп белгилеген.
Ошентип, падыша өкмөтү «козголоңчуларды» жоопко тартуу деген шылтоо менен, Чүй өрөөнүн (батыш бөлүгүнөн башка Т.Ш.), Кичи, Чоң Кеминди, ЫсыкКөлдү, Кочкор жана Жумгал өрөөндөрүн кыргыздардан тазалоо планын иштеп чыккан. Түндүк Кыргызстандагы бейиштей болгон кыргыз жерлерин, жергиликтүү калктан тазалап, алардын ордуна орус келгиндерин жайгаштырууну көздөгөн. Бийик тоолуу келген Теңир Тоо аймагында жаңы Нарын уездин түзүү каралган. Ал план боюнча Нарын чеби уезд борбору болуп калмак. Бул аймактагы айрым бир орус кыштактары, казакорус станицалары ЫсыкКөлдүн жээгине көчүрүлүп, жалаң орус келгиндеринен гана турган уезд түзүлмөк. Жаңы Нарын уездинде 37.355 кыргыз үйбүлөсү жайгаштырылмак. Ал уездге Жаркент уездиндеги казактар да көчүрүлмөк. Жергиликтүү калкка тооташтын арасында гана жашоого уруксаат берилмек, аларга түздө жана токой тилкелеринде жайгашууга да тыюу салынмак.
Ошентип, оторчулук бийлик тарабынан айдоо жерлеринен ажыраган жергиликтүү эл, келечекте тукум курут болот деген жүзү каралык план иштелип чыккан.
Түркстан генералгубернатору 1916ж. октябрь айынын ортосунда жаңы Нарын уезддин түзүү буйругуна кол койгон жана административдикбашкаруу аппаратынын түзүмүн бекиткен. Нарын уезди 4 участкага: Охотничий, Столыпино, Жумгал, Атай участкаларына бөлүнгөн. Участкалык приставдар орус офицерлеринен дайындалган.
Бардык административдикбашкаруу кызматтарын оторчулар ээлеген. Жаңы уездде болуштуктар түзүлүп, аларды жайгаштыруу башталган. Нарын аймагына: Пишпек уездинен 10.479, Пржевальск уездинен 22.302, Жаркент уездинен 4. 574 чарба көчүрүлмөк. Ал аймакта жашап келген 13.171 чарбанын үстүнө (9.325 чарба Пржевальск уездине, 3848 чарба Пишпек уездине тиешелүү болгон) кошумча 37.355 чарбалар көчүрүлмөк. Ошентип, жаңы Нарын уездинде баардыгы болуп 50.526 кыргыз чарбасы жайгашмак. Алардын айдоо жерлери 57. 126 теше, чабынды жерлер 46.288 теше, кыштоосу 1.836.309 теше, жайыты 2.815.400 теше, баардыгы 4.755.123 теше, жери болмок. Башкача айтканда, ар бир чарбада 1,1 теше айдоо, 0,9 теше чабынды, 36,3 кыштоо, 55,7 жайыт, – баардыгы 94 теше жери болмок. Токой дачалары ээлеген 50.000 теше жер Пржевальск уездине киргизилген. АтБашыга кирген 23600, Пишпек уездине кирген 62.000 теше жерди кыргыздардын колдонуусунан алып салуу каралган. [115]
1916ж. 11декабрында жер иштетүү министрлигинин келгиндер башкармалыгы, Түркстан генералгубернаторунан кыргыздарды СоңКөлдүн аймагына жана Көкөмерен, Жумгал өрөөнүнө жайгаштырбоону суранган. Себебин түшүндүрүүдө ал жерлерде ири суу сактагычтар курулат деп көрсөтүшкөн. Суу сактагычтар курулса, түштүк аймактарында 500.000 теше жер жана 200.000 тешеден ашык жер Фергана өрөөнүндө өздөштүрүлөөрү белгиленген. Ошентип, бул аймактардагы жерлер да кыргыздарга ыраа көрүлгөн эмес. [116]
Бирок, Нарын уезддин толук түзүүгө оторчулук бийликтин мүмкүнчүлүгү жетпей калган, себеби, Орусиядагы февраль революциясы бул пландын ишке ашуусуна тоскоолдук кылган. Орусиядагы падышалык бийлик кулагандан кийин түзүлгөн Убактылуу өкмөт, бул маселени күн тартибинде калтырып, кыргыздардын арызмуңун уккусу келген эмес.
Ошентип, 1916ж. кыргыздардын азаттыкты көздөгөн улуттук боштондук кыймылы, Орусиянын оторчулук бийлиги тарабынан, жазалоочу аскер күчтөрүн жана улутчул келгин оторчуларды колдонуу жолу менен аёосуз басылган. Көтөрүлүш жеңилүү менен аяктаганына карабай, кыргыз тарыхында чоң саясий мааниге ээ. Кыргыз эли азаттык үчүн жанын аябай салгылашкан жана айыгышкан күрөштүн болуп көрбөгөндөй тажрыйбасына ээ болгон. Бул көтөрүлүш Борбор Азия чөлкөмүндөгү падышалык оторчулук бийликти кыйла начарлаткан. 1917ж. Февраль революциясын тездеткен жана падыша бийлигинин кулашына өз таасирин тийгизген.
4. 2. Үркүн жана анын жыйынтыктары
1916ж. кыргыз элинин боштондук көтөрүлүшү, оторчулук доордо болуп өткөн кыргыз элинин көз каранды эместиги учун болгон күрөштөрүнүн туу чокусу болуп эсептелет. Көтөрүлүш мезгилиндеги кыргыз элинин аргасыздан Кытайга жер которуусу, эл оозунда жана айрым бир жазма булактарда «Үркүн» деп аталып калган. Ал эми илимий эмгектерде, бул окуя улуттук боштондук кыймылы, улуттук боштондук көтөрүлүшү деп мүнөздөлөт. «Үркүн» деген термин, кан ичкич жазалоочулардан жанын сактап калыш үчүн «Кыргыздардын Кытайга качканы», «Кыргыздардын жер которуусу» деген түшүнүктөрдө колдонулуп келет.
«Үркүн» Орусия империясы тарабынан, кыргыз элине каршы жасалган өтө оор кылмыштардын бири болуп эсептелет. 1916ж. кыргыз эли өзүнүн азаттыгы үчүн күрөшкө аттанып, бирок, ал күрөш көп себептердин натыйжасында көздөгөн максатына жетпей, мыкты куралданган жазалоочу аскерлерден жана оторчул келгиндерден жанын аман алып калуу үчүн, Кытай жергесине аргасыздан жер которо кача баштаган.
Адамзаттын тарыхында «Үркүнгө» окшогон окуялар, өзгөчө оторчулук эзүүгө дуушар болгон элдерде, өлкөлөрдө да көп эле орун алып келген. Боштондукту самаган башка элдер да убактылуу жер которушуп, күч топтоп, даярдык көрүшүп, оторчулардан бошонууга көп аракеттерди жасашкан. «Үркүндү» кыргыз элинин оторчул орус бийлигине каршы жасаган күрөшүнүн бир формасы катары карашыбыз зарыл.
1916ж. сентябрь айынын аягынан баштап, октябрдын биринчи жарымына чейинки аралыкта ЖетиСуу областына караштуу Пржевальск, Пишпек уездеринде жашашкан көпчүлүк кыргыздар жана коңшу Жаркент, Копал, Верный уездеринде жашашкан боордош казак элинин бир бөлүгү Кытай жергесине «Үркүп» барышкан. Статистикалык маалыматтарга таянсак. Пржевальск жана АтБашы участкаларынан 27.000 түтүн, Пишпек жана Токмок участкаларынан 8000 түтүн, Жаркент, Верный жана Копал уездеринен 10.000 түтүн эл Кытайга качкан.
АтаЖуртун таштап, Кытайга «Үрккөн»эл негизинен 2 багыт боюнча жанын сактап качышкан. Биринчи багыттагылар Бедел ашуусу аркалуу: ЫсыкКөлдүн түштүгүндөгү элдин көпчүлүгү, Борбор Теңир – Тоо, Кемин, Чүйдүн элинин бир бөлүгү ҮчТурпан жана АкСуу тарапка качышкан. АтБашы участкасында жашаган эл Какшаал тарапка аргасыз жер которушкан. Экинчи багыттагылар ЫсыкКөлдүн түндүгүндөгү кыргыздар жана жогоруда көрсөтүлгөн 3 уездде жашаган казактар, Каркыра аркылуу Күлжага качышкан. Көтөрүлүштүн жүрүшүндө оор жоготууларды башынан өткөрүп, жанын сактап калуу үчүн качкан элдин артынан жазалоочу отряддар сая түшүшкөн. Бул жөнүндө Ж.Абдрахманов: « Кыргыздарды кекилик аткандай терип, куралсыз аялдардын, карыкартаңдардын, балдардын артынан сая түшүп кырып, такымдап жүрүп отурган. «Үркүн» жалпы эле Орусия империясынын тарыхындагы эң ырайымсыз кан төгүүлөрдүн бири болгон.» – деп белгилеген. [117]
«Үркүндү» өз көзү менен көргөн, оор окуялардын күбөсү болгон Б.Исакеев: «Бедел ашуусунан түн жамынып өттүк. Мен адегенде апам менен эжем экөөнү кошуп, жүк артылган төөнү жетелеп, ашуунун арткы бетине алып өттүм. Бул жалгыз аяк, кууш чыйыр жол кыламык кар алдында калып, аябай тайгак болуп калыптыр. Кар алды көк муз. Төмөндө экиүч аркан араң жете турган бийик, тик жар бар экен. Бут кичине эле тайыса – учуп өлгөнүң ошо. Мен апам менен эжемди ашуунун тигил тарабында калтырып коюп, инимди алып өтүү үчүн кайра артка кайрылып келдим. Иним ашуунун орто жеринде көржер жүктөгөн өгүздү жетелеп келатыптыр. Биз иним экөөбүз ашуудан өтүп баратып карасак, бийик жардын ылдый тарабы кыя жолдон улам учуп түшө берип, үстүүстүнө үйүлүп чыккан жүктүү төөлөргө, өгүздөргө, адамдарга толуп кеткенин көрдүк. Дагы бир аздан кийин арттан келе жаткандар тайгак жолдон учуп кеткенден коркуп, аларды тебелеп өтө беришти. Бул тири укмуштай оор, жан кейиткен көрүнүш эле. Түркүн малдын айкырыкөкүрүгү, адамдардын озондогон, онтогон үндөрү, ызычуу аралашып, айлана дүңгүрөп турду. Бирөөсү чыркырап ыйласа, дагы бирөөсү адашып кеткен же эбак өлүп калган жакындарын аттарынан айтып чыркырап, кыйкырышат. Ал эми арттан келе жаткан качкындар аларды тыңшаар эмес, тебелеп өткөнү өткөн, анткени бир азга эле кечиксе, өздөрү мерт болот. Анан дагы ашуудан жедеп алы куруган аялдар жол боюна эмчектеги балдарын аргасыз таштап кетишкенин же кийизге оролуп жол четине калтырылган, өзү жүрө албай калган чалкемпирлерди канча жолу көрбөдүк» [118] деп эскерген.
АкӨгүз ашуусундагы окуянын күбөсү, белгилүү жазуучу К. Баялинов өз көргөнүн төмөндөгүдөй эскерет. «Эртең менен күн бүркөк, ашууну туман каптады, кар жаай баштады. Түндүктөн шамал башталып катуулады, жолду кар басып калды. Адамдар жана мал муз жолдон тайгаланып зоодон кулап жатышты. Ачкадан койкозулар өз жүндөрүн жей башташты, аттар ат жабдыктарын кемиришти, төөлөр чөгүп тура албай калышты, өгүздөр жүктөрдү тарта албай, адамдар бутуколун үшүтүп ийишти. Ашууда адамдардын онтологону, малдардын кишенегени, өкүргөнү гана угулуп турду. Кар басылган жок. Түн кирди, бирок ал тынчтыкты камсыз кылган жок, адамдар жана малдар бир топко үймөлөктөштү, суук сөөктөн өттү. Эртең мененки жарык кирип, таң сүргөндө ашуу бош калган. Адамдар да, малдар да кар алдында калышкан. «Түн ичинде көптөгөн адамдар өлүшкөн». [119]
Кытайга «Үркүп» барган белгилүү тарыхчы, 1916ж. көтөрүлүштүн жетекчилеринин бири Белек Солтоноев: «Кыргыздар Музарттын суусуна жакын калганда, кечке маал тамак бышырып жатканда, казакорус келе жатат деген кабарды угуп, тамакашка карабастан, күн батаарда жапырт барып, кечүү жок жерден кечкенде нечен бала, катынкыз сууга агып кеткен. Суудан өткөн кыргыздардын алдынан кара калмак тосуп, көчтү өткөзбөй талаган. Катынкыз, малмүлктү ала баштаганда кыргыздар калмактар менен согушкан. Калмактар чыдай албай бир нече кишиси өлгөндөн кийин качкан, 60–70 кызкелин олжого түшүп кеткен. Кыргыздын көбү түн катып көчүп отуруп, таң атканда АкӨгүзгө жеткен» [120] – деп эскерет.
Ошентип, көрбөгөн азапты көрүшүп, Кытайдын ҮчТурпан, АкСуу райондоруна 100–120 миңге жакын кыргыздар качып келишкен. Алар болгон малмүлкүнөн ажырашкан. Бир гана Бедел ашуусунда 10 миңден ашуун мал кырылган. Качып барган эл ачкачылыктан тамак алып ичишке каражаты түгөнүп, кыздарын уйгурга, дунганга, калмакка сата баштаган. Дунган экен деп, билбестен кытайга саткан учурлар да болгон. Ар түрдүү ооруулардан эпидемиялардан кырыла башташкан.
Б.Солтоноев: «Белде нечен күнү катуу борооншамал болуп эл өтөлбай, далай мал жана киши кырылган. Мал ачкачылыктан туурдукүзүктү жеп жиберген. Отун табалбай жиликсөөктү жагып, казанды кардын үстүнө жайгаштырып тамак асып, бышырып, оокат кылган. Белде калган иттер мал, кишинин өлүгүн жеп кыштан чыгып, кайта ашканда, элди кырып, карышкырдай качырып талаган. Жанын сактап качкан элдин Кытай чек арасына өтүшү өтө оор болгон. Кытай бийликтери качкындарды чек арадан өткөрбөгүлө деген буйрук берген. Чек арачы аскерлер, калмактар талаптоноого өтүшкөн. Качкындардын артынан жазалоочу аскерлер, казакорустар камашкан. Жанын сактап калыш үчүн Пржевальск жана Пишпек уездинен 32 болуштуктун эли чек арадан эптеп өтүшкөн. Алар Кашкар провинциясынын Үч Турпан жана АкСуу аймактарынан орун алышкан. Ал эми Жаркент жана Пржевальск уездинин 7 болуш эли Кулжа провинциясындагы Текес аймагынан орун алышкан. Кытайга барган эл малмүлкүнөн ажырап, тамакашка каражаты жетишпей кыздарын уйгурларга, дунгандарга, кытайга, калмакка сата баштаган.» [121] – деп эскерген.
Ал эми, чек арадан өтө албай калган качкындардын абалы өтө оор болгон. Музарттан Кытай тарапка өтүп кете албай же кайра артка кайта албай ортодо камалып, ачкачылыктан, сууктан өлгөндөр көп болгон. Б.Солтоноевдин эсеби боюнча 2 миңге жакын адам ушундай кырдаалда мерт болушкан. Белгилүү окумуштуутарыхчы К.Үсөнбаевдин тактаган маалыматтары боюнча, 4 миңге жакын кызкелиндер Кытайдын оокаттуу адамдарына сатылган, 10 миңден ашык кыргыз ар кандай тумоодон өлгөн.
1917жылдын 1мартындагы маалыматта Кытайга качып барган кыргызказактардан 7080 миңге жакыны өлгөн деп көрсөтүлөт. Кашкардагы орус консулдугунун колледждик катчысы Стефановичтин, генералдык консулга жазган билдирүүсүндө: «ҮчТурпан жана АкСуу райондорундагы кыргыздардын жалпы саны 100.000120.000 адам болушу мүмкүн. Бул качкындар бүт бойдон сентябрдын аягында, октябрда келишти. Алар Кытайга кеткен татаал тоолуу жолдо, малынын чоң бөлүгүн чыгымга учуратышты. Кыргыздар негизинен ҮчТурпан районуна бет алып, Бедел ашуусунан өткөндө эле 10.000 ашык малынан ажыраган. Башкы байлыгы жана мүлкү болгон малын жоготуп, кыргыздар мында өзгөчө жакырчылык абалда калышты. Малдарынан айрылышкан жана арзыбаган үй эмеректеринен башка эч нерсеси калбаган. Кыргыздар өлбөстүн күнүн көрүү үчүн үй эмеректеринен эң зарыл нерселерди, кийимдерди, казандарды, чайнектерди, ээрин, жүгөнүн жана башкаларын сата башташты. ҮчТурпанда же Аксууда биринчи зарылдыктагы оокаттын кымбаттыгы, кыргыз массасын ачкадан өлүү коркунучун алдына койду. Алардын арасында тоё тамак жебегендиктен улам келте, кара жама жана башка оорулар пайда боло баштады.
Ашыкча жандарынан жана жолдогу убарадан кутулуу үчүн – кыргыздар жолго, турган жерлерине майда балдарын ташташып, 12 жаштан улуу кыздарын жана балдарын 30–40 сомдон (сомдун наркы 12 теңгенин ордуна 3 теңге болгон убакта) жергиликтүү сарттарга сатып жатышат. Мындай шарттарда алардын келечеги өзгөчө оор жана аргасыз болуп сезилет, алар кыштан чыгып жазга аманэсен жеткен убакта да азыркы турган жерлеринде талаада иштөөгө тартылса, эч кандай жеңилдик болоору сезилбейт, анткени жергиликтүү калкта жумушчу жагынан кем каржы жок» – деп көрсөтүлгөн.
Кытайдын расмий бийлиги жана анын жержерлердеги өкүлдөрү качкындарга эч кандай жардам көрсөтүшкөн эмес. Кытай жергесине эптеп жеткен качкындардын абалы күндөнкүнгө оорлой берген. Турпан шаарында качкындардын саны көп болгондуктан кымбатчылык күчөгөн. Ошондуктан, качкындар арзанчылык экен деген каңшаарды угар замат ошол аймактарга агылып жөнөшкөн. Качкындар АкСууда, Бат, Куча, Шайа, Бөтүр, Карашарда, МаралБашы, Артыш, Кашкар, Күнөз аймактарына чейин жетишкен.
Мына ушундай оор шартта, Орусиянын оторчулук бийлиги көтөрүлүштү мыкачылык менен басканы аз келгенсип, көтөрүлүштү жетектеген кол башчыларды колго түшүрүп жазалоону көздөгөн. Ошол максатта, Караколдон Бычков баштаган жүз казакорусу Бедел ашып Турпанга келген. Ал Абналдан (Кытай губернатору Т.Ш.) «кыргыздын бузук баштаган баш кишилерин кармап бериниз» деп суранганда, Абнал «мен кыргызды тааныбаймын, өзүң калаадан таанып кармап ал» – деп жооп бергенде Бычков Турпандан киши кармай баштаган. Казакорустар АкСууга келип, Шабдандын балдарын кармоого аракет жасашкан. Бирок, алар кармалган эмес, себеби, алар көчүп отурушуп Байдын тоосу Карабакка барып кышташкан.
Бычковдун отряды да кур кайткан эмес, алар 70–80 кишини кармап, Караколдогу абакка олтургузган. Качкын элдин көбү куугунчулардан коркушуп, Бат, Куча, Лоп, Шалтага кирип кетишкен. Көтөрүлүштүн жетекчилеринин бири Белек Солтоноев да Турпандан түн жамынып качып жашырынууга аргасыз болгон.
1917ж. февраль революциясынын натыйжасында Орусиядагы падышачылык түзүлүш кулагандан кийин, качкын кыргызказактар өз Мекенине кайта башташкан. Качкындар жаңы түзүлгөн Убактылуу өкмөттөн өз жерлерине кайтып келүүнү, жерлерине ээ болууну көздөшүп, өтүнүчтөр менен кайрылышкан. Март айынан баштап мекенге кайтуу башталган. Кашкар жана Кулжадан топ топ болушкан качкындар ЖетиСуу тарапка багыт алышкан. Убактылуу өкмөттүн Түркстан боюнча комитетинин комиссарына жөнөтүлгөн телеграммада: «Ачжылаңач кыргыздар СарыЖаздан Пржевальск уездине жөө жөнөштү. Каркырада кар, суук, азгантозгон ачка кыргыздар жолдо өлүп жатышат» [122] – деп көрсөтүлгөн.
КызылКыя, Санташты ашкан 40–50 түтүн кыргыздар күндөптүндөп жол жүрүшүп, өлгөндөрүн көмүшкө дарманы келбеген, ооруларын эптеп көтөрүшүп, эгерде алар такыр алсырашса, жанына идишке суу куюп, азыраак тамак аш. талкан калтырышып, кайрылып келебиз деп өздөрү жүрө беришкен. Мына ушундай оор шартта кайткан кыргызказактардын саны 64 миңге жакын адамды түзгөн. 38 миңге жакын адам Кытайда кала берген.
Кайтып келе жаткан качкындардын алдын өч алуу максатында, оторчул келгиндер тосушкан. Алар топтолуп алышып араң жан кыргыздарды тоношкон, каракташкан, өлтүрүшкөн. Ошондуктан, кыргыздар күндүз жашынып, түн ичинде көчүшкөн. 1917ж. март айында түлөө кылып жаткан 60 түтүн кыргыздарга кол салышып кыргынга учураткан. Түптүн оторчул келгиндери Кудургудан эки кыргызды кармап алышып, саманга аралаштырып капка салып өрттөгөн. Ошол эле Түптө 21 адам айры менен сайгыланып өлтүрүлгөн.
Убактылуу өкмөт өз иш аракетинде качкындарды өлүмдөн сактап калуу боюнча жарытаарлык иш алып барган эмес. Келгин оторчулар ээлеп алган жерлерине мурункудай эле ээлик кыла беришкен. Үркүндөн кайткан кыргыздардын жерлерин кайтарып берүү талаптары эч аткарылбаган. 1917ж. 12мартында Чүй өрөөнүндөгү болуштуктар Убактылуу өкмөттүн Министрлер советинин төрагасына жөнөткөн телеграммасында: «ЖетиСуу калкынын баш аламандыгын тынчытуу максатында аскер губернатору жаңы Нарын уездин түзүү жана ал жака Пишпек уездинен 15 болуштукту зордоп көчүрүү жөнүндө чечим кабыл алган. Бул зордоп көчүрүү «козголоң» үчүн, кыргыздарды жазалоо экен. Нарын уезди – бул түшүм алууга да, мал кармаганга да таптакыр жараксыз, ал жакта кыргыздарды акырындап тукум курут болуу күтүүдө. Ал эми Пишпек уездинде көп жылдык эмгегибиз менен тургузган үйлөрүбүз, мечитибиз, мектебибиз, тегирменибиз, кыштоолорубуз, бакшагыбыз, чабындыларыбыз ж.б. бар эле. Мунун баардыгын тартып алып бизди түшүмсүз жерлерге көчүрмөкчү. Жаңы өкмөттү адамгерчиликке чакырмакчыбыз жана бизди көчүрүү жөнүндөгү чечимди жокко чыгарып, өзүбүздүн илгертеден бери жашап келе жаткан Пишпек уездинде калтырууну суранабыз» – деп кайрылышкан. Кыргыздар мындай өтүнүч менен Убактылуу өкмөттүн Түркстан комитетинин башчысына да кайрылышкан. Бирок, алардан эч кандай жооп болгон эмес.
«Үркүндөн» кайткан качкындардын абалы Ташкентте өткөн мусулман уюмдарынын бириккен жыйынында да каралган. Ал жыйынга Пржевальск уездинин өкүлдөрү да катышкан. Жыйында оторчул элементтер тарабынан мурдагыдай эле талаптоноо, зордуктоо ишке ашып жаткандыгы белгиленген. Жыйындын чечими менен ЖетиСууда бошотулган солдаттарды кайра чакыруу, оторчул элементтердин колундагы куралдарды алуу, областтын жапа чеккен калкына жардам көргөзүү, качкындарды өз жерлерине жайгаштыруу жана алардан тартылып алынган жер, малмүлктү кайтарып берүү талабы коюлган.
Качкындарды жайгаштыруу жана аларга каражат жактан жардам көрсөтүү максатында, 1917ж. 12–23 апрелинде кыргыз казактардын курултайы Верный калаасында болуп өткөн. Кабыл алынган токтомдо Кашкар, Аксуу райондорунан кайткан кыргыздарды Улахол, СемизБел, Тоң, Кочкор, Суусамыр, Жумгал өрөөндөрүнө жайгаштыруу каралган. Бирок мындай чечимдер эч натыйжа берген эмес. Ошондой шартта, ачарчылыкка каршы күрөшүү максатында атайын Түркстан комитети түзүлгөн. Бирок, бул комитетке ар кандай оторчул элементтердин өкүлдөрү кирип алышып, чайкоочулук менен алектенишкен. Түркстан аймактык кеңештин депутаттарынын докладында «азыктүлүк комитеттери эч кандай ишаракеттерди көргөн жок, нан жетиштүү, бирок, кыргыздарга берилген жок, алар ачкачылыкта» деп белгиленген. Ачарчылыкка дуушар болгон кыргыз элин сактап калуу боюнча, бир гана Түркстан аймактык солдат жана жумушчу советтин депутаттары аракет жасашкан. Түндүк Кыргызстанда, алардын демилгеси боюнча бир канча тамак аш берүүчү жайлар ачылган жана качкындарды ачкачылыктан сактап калууга аз да болсо салым кошкон.
1917ж. 4–6 майында Пишпекте өткөрүлгөн орускыргыз мамилелерин жөнгө салуу боюнча болгон кеңешмеде, курултайда айтылган сунуштарды кайра кайталаган чечим кабыл алынган. Анда орускыргыз мамилелеринин өтө оор экендигин көргөзүшүп, кыргыздардын өз жерлерине кайтуусу мүмкүн эмес деген бүтүмгө келишкен. Катышкандардын катарында: Убактылуу өкмөттүн Түркстан комитетинин комиссарлары О.А. Шкапский, М.Т. Тынышпаев, келгиндердин иши боюнча башчы В.А. Гончаровский, Пржевальск уезд комиссары П.И. Шебалин, кыргыз областтык комитетинин төрагасы И.Д Жайнаков ж.б. болушкан.
Кыргыздар Убактылуу өкмөттүн жергиликтүү өкүлдөрүнө кайрылышып эч жардам ала алышкан эмес. Тескерисинче, бийликтер 1916ж. көтөрүлүш кылган кыргыздарды суракка чакырып, келгиндерден түзүлгөн, куралданган мужуктарды жиберип, жолдо качты, каршылык көрсөтүштү деп аткыла деген, тымызын буйрук берип да турган. Тоңдон көтөрүлүштүн башында турган Ысакаалы Алматаев баш болгон 11 адамды Тамга кыштагына айдап келип, үйгө камап терезеден аткылап өлтүрүшкөн. Качкан үчүн атылды деген жалган протоколду өкмөт кабыл алган. Өлтүргөндөр жоопко тартылбай калышкан.
Оторчул келгиндердин талап тоногонуна, өлтүргөнүнө чыдай албай, кыргыздар Алматы дубанына, Пишпекке, ОлуяАта, Таласка, КетменТөбөгө качышкан, айрымдары кайрадан Кашкар, Турпанга багыт алышкан. Элдин арасын келте, котур оорулары каптаган. Токмокто, Пишпекте жана кыштактарда ачкадан жана оорудан басалбай келе жаткан кыргыздарды, келгиндер итине талатып өлтүргөн учурлар болгон.
Орусиядагы кош бийликтин шартында, формалдуу бийлик ээси болгон солдат жана жумушчу кеңешинин депутаттары, Кытайдан кайткан ач жылаңач кыргыздарга жардам көрсөтүүгө аракеттерди жасашкан. 1917ж.13июлунда Пржевальск Кеңеши Түркстан Край Кеңешине телеграмма жөнөткөн. Анда: «Ачка кыргыздардын арасында өлүм көбөйүүдө. Түркстан аткаруу комитетинен тезинен буйрук чыгарууну талап кылгыла. Пржевальскиде 10 миң пуддан ашык буудай бар. Ал буудайды кыргыздарга таркатуу керек» – деп айтылган. Ошентип, жергиликтүү Кеңештер качкын кыргыздарга жардам берүүгө, элдердин ортосундагы мамилелерди жөнгө салууга алгачкы аракеттерди жасашкан. Бирок, алардын ишаракетинен натыйжа чыккан эмес.
Ал эми, падыша тактан кулагандан кийинки бийлик ээси болгон Убактылуу өкмөт, Түркстан чөлкөмүн мурункудай эле арзан чийки зат жана арзан жумушчу күчүн бере турган чөлкөм катары караган. Жергиликтүү калкты мурункудай эле эзүүнү көздөгөн. Падыша мезгилиндегидей эле, административдикбашкаруу аппаратын сактап калууга аракет жасаган. Бийликке ошол мезгилдеги эсерлер, меньшевиктер партияларынын өкүлдөрү кирүүгө үлгүрүшкөн. Жержерлердеги бийликти, мурунку уезд начальниктери, приставдар ээлеп калышкан. Убактылуу өкмөт эң негизги маселе болгонжер маселесин чече алган эмес. Жерсуу мурункудай эле оторчулардын колунда кала берген.
Ошентип, Убактылуу өкмөттүн Түркстандагы өкүлдөрү, 1916ж көтөрүлүштүн качкындарына жардам берип, кайрымдуулук кылуунун ордуна, иш жүзүндө мурдагы эле оторчулук саясатты улантышкан. Убактылуу өкмөттүн Түркстандагы комитети атайын токтом кабыл алып, анда качкындардын өз Мекенине кайтып келүүсүн каалабагандыгын белгилешкен.
Көтөрүлүштү басуу учурунда өзгөчө мыкаачылык көрсөткөн деп күнөөлөнгөн адамдарга эркиндик жарыяланган. Түрмөлөрдөн жазалоочу отряддардын башчылары чыгарылган. Эркиндикке чыккан жазалоочулар келгиндердин куралданган чакан отряддарын кайрадан түзүшкөн
жана Чыгыш Түркстандан кайта башташкан кыргыздар дын алдын тосушуп, аларды өз Мекенине келтирбөөгө ар кандай аракеттерди жасашкан. Жогоруда көрсөтүлгөндөй, падыша тактан кулагандан кийин дагы оторчулук бийлик тарабынан иштелип чыккан тукум курут саясаты, качкындардын өз Мекенине, АтаЖуртуна кайтып келишине бөгөт болгон. Убактылуу өкмөт аталган аймактарга кыргыздарды киргизбөө тууралуу буйрукту ишке ашырууну уланта беришкен. 1917ж. 46 майында Пишпекте өткөрүлгөн кеңешмеде, Убактылуу өкмөттүн ЖетиСуудагы комиссарлары О.Шкапский жана М. Тынышпаев, кайтып жатышкан кыргыздарды убактылуу ЫсыкКөлгө, Чоң жана Кичи Кеминге киргизбей, Нарын аймагында кармоо тууралуу чечим чыгарышкан. Пржевальск уездинде өткөрүлгөн кеңешмеде да, оторчул келгин элементтер, Кытайдан кайтып жаткан кыргыздарды жашоо шарты оор келген Нарын аймагына көчүрүү талабын коюшкан.
«Үркүндөн» кайткан кыргыздардын өкүлдөрү О.Шкапский жана М. Тынышпаев менен Пишпекте жолугушкан. Өкүлдөр, кайткан кыргыздарды оторчул элементтер топтобу менен өлтүрүп жатканын белгилешип, ачкачылыктан көп өлүм болуп жатат деп арызданышкан. Келгин оторчулар тарабынан болуп жаткан зордукзомбулуктарды токтотууну жана материалдык жактан жардам берүүнү суранышкан. Ал өкүлдөр эртеси күнү, өзүлөрүнүн арызмуңун кайталап айтышканда, М. Тынышпаев: «Силерди көтөрүлүш чыгарууга мен мажбур кылган эмесмин жана муну иштөө азыр менин ишим эмес» – деген жооп айткан. Келгин оторчул элементтер көп жайгашкан Пржевальск уездиндеги, Кытайдан кайткан кыргыздардын абалы өтө оор абалда болгон. 1917ж. 8майында уезддеги Убактылуу өкмөттүн комитети орус калкын мобилизациялоо жөнүндө буйрук чыгарган. Ал буйрук боюнча келгин оторчулар уезд борборуна топтолушуп, куралданышып, кайткан кыргыздарды урупсогуп, аларга аңчылык кылууга өтүшкөн. Шаарда кыргыздар үчүн улуттук кийим кийип жүрүү мүмкүн болбой калган. Улуттук кийим улуттук маскаралыктын кийими катары болуп калган.
Базарга келген кыргыздарды, келгин оторчул элементтер өз билгендей жазалашкан. Ал эми тартип сакчылары болгон полицейскийлер эч чара көрбөй аларды табасы кана карап турушкан. Шаардагы жумушчу депутаттарынын кеңеши, Убактылуу өкмөттүн аткаруу комитетинин чечимин жокко чыгарууга аракет кылган, бирок андан натыйжа чыккан эмес.
1917ж. 28августунда Верныйдан Министрлер Советинин Төрагасына жөнөтүлгөн телеграммада: «… ЖетиСууда дыйкандар (келгиндер Т.Ш.) кыргыздарды зордуктоодо, талаптоноодо жана өлтүрүүдө, крайлык, жергиликтүү бийликтердин көргөн чаралары натыйжа бербей жатат. Өлтүрүүлөр, талаптоноолор күнүгө уланууда. … 13августа Учтык деген жерде Пакровкалык жана Барскондук 20 келгин дыйкандар 42 адамды өлтүрүштү, 15 адамды жарадар кылышты., … 2100 кой, 30 жылкы, 10 төө, 7600 сом акча тартп алышты., … Пржевальск, Жаркенд уездеринин кыргыздары ачкачылыктан өлүүдө, дыйкандар (келгиндер) өч алуу максатында аларга нан бербей жатышат» деп көрсөтүлгөн. [123]
1917ж. август айында кыргызказактардын курултайы Ташкент шаарында болуп өткөн. Курултай ЖетиСууда, өзгөчө Пржевальск уездинде оторчул келгиндер тарабынан жергиликтүү калкты талаптоноо жана өлтүрүүлөр улантылып жаткандыгын белгилеген. Чукул арада мындай ээнбаштыкты токтотууну жана жергиликтүү калктан тартып алынган жерлерди кайтарып берүүнү талап кылышкан.
Убактылуу өкмөт качкындардын өтүнүчтөрүнө үстүртөдөн караган, алардын көтөргөн көйгөлүү маселелерин чечип берүүдөн алыс болгон. Убактылуу өкмөт «Качкындарды кайтаруу жана жайгаштыруу» – деп аталган комиссия түзгөнү менен, качкындар койгон талаптарды келгин оторчул элементтердин пайдасына чечкен. Мисалы, 1917ж 20августунда ҮчТурпандан жана АкСуудан кайтып келген 400 түтүн кыргыздарды Сарыбагыш жана Тынай болуштуктарынын бийик тоолуу жерлерине жайгаштырышкан. Кыргыздардын өрөөндүү жерлерге жайгашуусуна тыюу салган.
Чындыгында, Убактылуу өкмөттүн Түркстандагы ко митети, бийликке кирип алган оторчул элементтер ошол мезгилдеги өтө курч маселе болгон улут аралык маселени чечүүнүн жолун, кыргыздарды Нарын аймагына көчүрүү деп эсептешкен. ЖетиСуудагы курчуп кеткен агрардык маселени ушул жол менен чечүүнү көздөгөн. Түркстан комитетинин төрагасы Щепкиндин Убактылуу өкмөткө жолдогон телеграммасында: «Орустарды кыргыздар жана казактар менен жараштыруу, көтөрүлүш мезгилиндеги жапа чеккендердин зыянын толуктап берүү менен гана чечилет» – деп көрсөтүлгөн.
Комитет бүлүнгөн чарбаларды калыбына келтирүү максатында, эки тарап үчүн 5 миллион акча каражатын бөлүүнү суранган. Бирок, Тынышпаевдин чыгарган бүтүмү боюнча, зыяндын ордун толтуруудан баш тартылган, болгону ар бир үйбүлөгө 100 сом каражат берилет деген чечим чыккан. Мындай чечим элдин кыжырын кайнаткан, маселени кайрадан кароо зарылдыгы белгиленген. Натыйжада, 1917ж. 24августунда Убактылуу өкмөттүн Түркстан комитети ЖетиСуудагы абалды кайрадан талкуулап, жергиликтүү калкка дагы эле зордукзомбулукка көргөзүлүп жаткандыгын мойнуна алган жана Шендриков баштаган кызматкерлердин тобун командировкага жөнөткөн. ЖетиСуудагы абал дагы бир жолу талкууланып, калктын жоготууларынын ордун толтурууга 11млн. сом каражат бөлүү өкмөткө сунушталган. Бирок, бул маанилүү ишчараны жүзөгө ашыруу башталганга чейин Убактылуу өкмөт өзү кулаган.
Жыйынтыктап айтканда, Убактылуу өкмөт кыргыз качкындарынын абалына өтө кайдыгер мамиле жасоо менен, иш жүзүндө мурдагы эле оторчулук саясатты уланткан. Убактылуу өкмөттүн жана келгин оторчул элементтердин каршылык көрсөтүүсүнө карабастан, 1917ж. 1майына карата Кытайдан 64 миң качкындар кайтып келишкен. Он миңдеген кыргыздар чет жерде кала берген, себеби алар Мекенине кайтып баргандардын абалынан кабар алышкандан кийин, абал оңолгонго чейин Кытайда калууну чечишкен.
Орусиядагы 1917ж. октябрдагы окуялардан кийин, өлкөдө Совет бийлиги орногон. Оторчулук саясат ооздукталган, качкындардын Мекенине кайтып келишине шарт түзүлгөн. Ошентип, Октябрдагы окуялардын натыйжасында орногон Совет бийлиги кыргыздарды оторчулук эзүүдөн бошоткон.
Кыргызстандагы 1916ж. улуттук боштондук көтөрүлүшү төмөндөгүдөй өзгөчөлүктөргө ээ:
- 1916ж. кыргыз элинин улуттук боштондук кыймылынын көздөгөн максаттарын, милдеттерин, социалдык курамын жана Кыргызстандын аймагындагы орун алган окуялардын өөрчүшүн эске алып көтөрүлүштүн тарыхын үч этапка бөлүп кароо керек.
Биринчи этабы – көтөрүлүштүн башталышы (1916ж. июльавгуст айынын башы.)
Экинчи этабы – көтөрүлүштүн өөрчүшү жана жогорку чегине жетиши (августсентябрь айынын ортосу).
Үчүнчү этабы – көтөрүлүштүн төмөндөшү жана жеңилиши (сентябрдын экинчи жарымы – ноябрь).
Көтөрүлүштүн биринчи этабында жергиликтүү калк орус падышасына 25июндагы Жарлыгына (оорук жумуштарына чакыруу боюнча) каршы нааразычылыгын билдирип чыгышкан. Түштүк Кыргызстандагы элдин нааразылыгы толкундоолорго чейин өсүп жеткен. Жергиликтүү эл Жарлыкты жокко чыгарууну көздөшкөн жана оорук жумуштарына балдарын берүүдөн баш тартышкан. Түштүктө башталган толкундоолор көтөрүлүшкө айланган.
Көтөрүлүштүн экинчи этабында кыргыз эли боордош казак эли менен бирдикте падышалык оторчулук бийликти жок кылууну көздөшүп, азаттыкка умтулушуп чечкиндүү түрдө көтөрүлүшкө аттанышкан. Көтөрүлүш бүткүл Түндүк Кыргызстандын аймагына жайылган. Көтөрүлүшчүлөр жазалоочуларга каршы канжандарын аяшпай салгылашкан.
Көтөрүлүштүн үчүнчү этабында, боштондук кыймылы оторчулук бийликтин шашылыш көргөн чараларынын натыйжасында, ошол мезгилдеги алдыңкы курал жарак техника менен куралданган жазалоочу топтордун көп жөнөтүлүшү менен көтөрүлүш өз күчүнөн тайган жана жеңилүүгө аргасыз болгон.
- 1916ж. кыргыз элинин улуттук боштондук көтөрүлүшү кокусунан чыккан эмес, анын көптөгөн өбөлгө, себептери болгон. Аларга: падыша өкмөтүнүн оторчул жер суу саясаты, салыктардын, ар түрдүү жыйымдардын өлчөмүнүн жылдан жылга көбөйүшү, ырайымсыз аскердик административдик башкаруу системасы, бийликтин кыргыз жакшыларын басмырлап, кемсинтүүсү, жергиликтүү элдин каада салттарын тебелеши, чиновниктердин ач көздүгү, паракорчулугу, орус оторчул келгиндердин кысымы, биринчи дүйнөлүк согуштун мезгилиндеги жашоо турмуштун оорлошу ж.б. кирет. Ал эми жергиликтүү калкты согуштукоорук иштерине чакыруу жөнүндөгү падышанын 25июндагы Жарлыгы көтөрүлүшкө шылтоо болуп эсептелет.
- 1916ж. кыргыз эли падышалык оторчулук бийликтин зор аскер күчүнө карабай, азаттыкты самап куралдуу көтөрүлүш чыгарды. Оторчулук бийлик жөнөткөн жазалоочу отряддар жеңил замбирек, пулемет, бешатар мылтыктар менен куралданган болсо, кыргыз эли аларга каршы жеңил найза, кылыч, чокмор, союл, айры ж.б. куралданышып тайманбастан каршылык көрсөтүштү. Ошол мезгилдеги кыргыз элинин мекенчил эрки, азаттыкка умтулушу, бүгүнкү эгемен кыргыз мамлекетинин орношуна кепил болуп эсептелет. Көтөрүлүш, өзгөчө Пишпек жана Пржевальск уездеринде кандуу кагылышууларга алып келди. ЫсыкКөл, Чүй, Ички ТеңирТоолук кыргыздар көз каранды эместикке, эгемендикке ээ болуу үчүн падышалык оторчулук бийликке жана жазалоочу аскерлерге каршы жапырт куралдуу күрөшкө аттанышкан.
- Кыргыздардын боштондук кыймылында уюшкандыктан айрым бир белгилери байкалат. Көтөрүлүштү уюштуруу, баштоо жана ишке ашыруу боюнча бир нече долбоорлор түзүлгөн. Ар бир аймакты башкарган кыргыз жакшылары, белгилүү манаптар, болуштар өз ара байланышып, кабар алышып турушкан. Бир нече жашыруун жыйындарга чогулушкан. Ал жыйындарда куралжарак, азыктүлүк даярдоо боюнча көрсөтмөлөр берилген. Көтөрүлүштүн жүрүшүндө айрым бир кыргыз жакшылары хан даражасына көтөрүлүшкөн жана көтөрүлүштүн жетекчилеринен болуп калышкан. Алар кол курашып, кошуундарды түзгөн, аскер башчыларын дайындаган. Ар бир кошуунда өз туулары жана ураандары болгон. Атабабадан калган согуштук ыкмаларды колдонушкан. Кеминдик кыргыздар белгилүү манап Мөкүш Шабдан уулун, Кочкор өрөөнүнүн күн чыгыш тарабындагы уруулар Ормон хандын бир тууган иниси Түлкүнүн уулу Тезекбай манапты, Жумгалдын күн чыгышындагы уруулар Медет датканын тукуму Көкүмбий Чыны уулун, ЫсыкКөлдүн түштүгүндөгү уруулар белгилүү манап Баатыркан Ырайымбек уулун, Түптүк кыргыздар болуш Баатыркан Ногой уулун, Кочкордун батыш тарабы, Чүйлүк сарыбагыштар Төрөгелди баатырдын иниси Ыбыкенин уулу Канатты хан шайлашкан.
- 1916ж. көтөрүлүш мезгилиндеги белгилүү кыргыз манаптарынын ишаракеттерин үч топко бөлүп кароо зарыл.
1топко, көтөрүлгөн элдин башында туруп, жол башчылык кылган хан даражасына татыган, элдин эркиндиги, азаттыгы үчүн күрөшкөн манаптар кирет. Алардын тизмеси жогоруда келтирилди.
2топко, көтөрүлүш учурунда бейтараптыкты кармап, жазалоочулар жана келгиндер менен кан төгүшпөй, алар менен ымала түзүүгө аракеттенген манаптар кирет. Бул топтун өкүлдөрүнө: ЫсыкКөлдөн Кыдыр Байсары уулу, Токмоктон Дүр Сооронбай уулу, Сокулуктан Чолпонкул Тынаалы уулу, Нарындан Эсенгул Байгазы уулу, Ат Башыдан Казы Чоко уулу, Жумгалдан Түркмөн Сарынбек уулу ж.б. киришет.
3топтогу манаптар, өздөрүнүн жеке кызыкчылыктарын жогору коюшуп, өз элине каршы чыгып, оторчулук бийликке кызмат кылышкан. Бул топтун өкүлдөрү жазалоочу аскерлерди тамак аш менен камсыздап, үй тигип, жол көрсөтүп, көтөрүлүш жетекчилерин оторчул бийликке кармап берүүгө көмөктөшкөндөр болуп эсептелинет. Алардын катарларында: ТогузТоролук Калпа Келдибек уулу, АкТалаалык Касымбек Балбай уулу, Кудайберген Ырайымбек уулу, Жумгалдык Курман Ленес уулу, Ысак Курман уулу, Зарбат Байзак уулу, Ибраим Баялы уулу,
Чүйдөн Ырысбек Осмонбек уулу, Сарыбагыш Мыктыбек уулу жана белгилүү манап Өзбек Бошкой уулунун балдары бар.
- 1916ж. көтөрүлүшкө массалуулук мүнөздүү, себеби, кыргыздардын басымдуу көпчүлүк бөлүгү, болжол менен 300 миңден кем эмес эл көтөрүлүшкө катышкан. Өзгөчө Түндүк Кыргызстанда жашаган кыргыз элинин дээрлик көпчүлүгү көтөрүлүшкө түздөнтүз катышкан жана жигердүүлүк менен оторчул бийликке каршы күрөшкөн.
- Көтөрүлүшкө кыргыз улуту менен катар эле көптөгөн улуттун өкүлдөрү: казактар, өзбектер, дунгандар, уйгурлар, татарлар, башкырлар ж.б. катышкан. Себеби, алардын баардыгы оторчулук бийликтин эзүүсүндө болуп келишкен.
- 1916ж. кыргыз элинин көтөрүлүшү максат, милдеттери, мүнөзү, кыймылдаткыч күчтөрү боюнча анык улуттукбоштондук күрөшү болгон. Анткени кыргыз эли эртеңки келечегин ойлоп, азаттыкты эңсеп, өзүнүн көз карандысыздыгы үчүн чечкиндүү күрөшкө аттанган.
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ 1916-ЖЫЛДАГЫ КӨТӨРҮЛҮШ:
ИЗИЛДӨӨЛӨР ЖАНА МАКАЛАЛАР
Ж.Ж. ЖАКЫПБЕКОВ, д.и.н., профессор
ИЗУЧЕНИЕ ПРОБЛЕМ ОБ ОСНОВНЫХ ОЧАГАХ ВОССТАНИЯ 1916 г. В СОВЕТСКО-КЫРГЫЗСКОЙ И ПОСТСОВЕТСКОЙ ИСТОРИОГРАФИИ
Проблемы об основных очагах восстания 1916 года в 20–30е годы XX в. рассматривались кыргызскимисоветскими партийногосударственными деятелями и их статьи предназначались для публики. Так например, Ю.Абдрахманов считал что, восстание, направленное против царизма, приняло характер восстания против всех русских[1.2,c.175]. Ю.Абдрахманов в указанной работе одним из первых в советскокыргызской историографии утверждал, что руководство восстанием отдельных представителей баев и манапов есть прогрессивное явление. Противоположную этой точке зрения оценку дает Б.И.Исакеев, считавший, что «баи и манапы… занимались предательством и играли агентурную роль для царского правительства»[1.121,c.33]. В то же время в их работах есть справедливые мнения о том, что Семиреченская область была районом наиболее интенсивной аграрной колонизации, которая сопровождалась безграничным обнищанием туземных масс. Поэтому эта область представляла основной очаг всего восстания туземцев в Туркестане в 1916 году. В оценке движущих сил восстания у них мнения были едиными: это были дехканские массы в лице бедноты, батрачества и середняков.
В конце 40х – начале 50х годов, назрела необходимость глубоко разобраться в этих движениях, об их характере, предпосылках и движущих силах. В результате в Средней Азии и Казахстане (как и в 1926–1927 гг.) вновь начались дискуссии по данной проблеме. Задолго до дискуссии Институт языка, литературы и истории Кыргызского филиала Академии наук СССР в г. Фрунзе провел большую работу по сбору архивных материалов и воспоминаний участников и очевидцев восстания 1916 г. в Кыргызстане.
12–16 мая, 1953 г. в г. Фрунзе состоялась научная конференция, обсудившая вопрос: «О характере национальных движений в Киргизии во второй половине ХIХ – начале XX вв.». В работе конференции принимали участие ученые Москвы, Ленинграда и других городов страны. На конференции с основным докладом «О характере национальных движений в Киргизии во второй половине XIX и в начале XX веков», выступил А.В.Пясковский, с содокладами – К.У.Усенбаев, А.Ф.Лачко, А.Г.Зима. В своем докладе А.В.Пясковский использовал материалы ЦГИА Уз. ССР, воспоминаний участников восстания 1916г., уделял внимание методологическим указаниям классиков марксизмаленинизма о характере таких движений, их социальноэкономических причинах, лозунгах, движущих силах.
В резолюции конференции было отмечено, что в отдельных районах это восстание носило реакционный характер. К таким районам относились: ряд волостей бывшего Токмокского участка и некоторые волости Пишпекского уезда, где руководство восстанием удалось захватить феодальнородовой верхушке. Признавалось, что восстание в этих очагах превратилось в реакционное, антирусское фео дальномонархическое и националистическое.
Итак, в результате дискуссии 1953 г. национальноосвободительные движения в Средней Азии были оценены дифференцировано и противоречиво.
В то же время в исторической литературе существовала другая точка зрения на эти движения, в частности на восстание 1916 года, как на национальноосвободительное революционное без указания на реакционные очаги [1.99]. Такие весьма существенные разногласия по вопросу о характере национальных движений требовали очередного коллективного обсуждения их историками национальных республик. В результате данная проблема была включена в повестку дня вышерассмотренной Ташкентской объединенной научной сессии, посвященной истории народов Средней Азии и Казахстана (1954 г.), в качестве самостоятельного вопроса. С докладом «О характере восстания 1916 года в Средней Азии и Казахстане» выступил Х.Т.Турсунов, с содокладами – Т.Е.Елеуов (Казахстан), А. Г.Зима (Кыргызстан), П.А.Ковалев (Узбекистан), О.К.Кулиев (Туркменистан). Х.Т.Турсунов в докладе уделял основное внимание историографии проблемы, констатируя то что многие историки, изучавшие восстание 1916 г., не показывают особенностей и отличительных черт восстания в различных районах и местностях. Одновременно докладчик подверг критике концепции авторов, которые представляли восстание 1916 г. только реакционным, националистическим, направленным против русских вообще. Таким образом, Х.Т.Турсунов полностью поддержал оценку восстания 1916 г. данную Фрунзенской конференцией 1953 г.
В работе сессии выявились следующие различные оценки восстания 1916 года: 1) большинство участников сессии признавало прогрессивный характер восстания, и в то же время не отрицало существования реакционных очагов в движении; 2) другие признавали широкое участие народных масс в восстании, но ставили под сомнение оценку движения как прогрессивного. У сторонников этой точки зрения не было ясности: было ли это движение революционным, или оно было спровоцировано иностранной агентурой и явилось реакционным; 3) некоторые историки выступили в прениях с категорическими заявлениями о реакционности данного восстания.
Итак, спорная оценка характера национальноосвободительных движений в Средней Азии в работе сессии предопределила в будущем задачу глубокого научного исследования проблем восстания 1916 года.
В 60е годы в советской историографии господствующей являлась устоявшаяся оценка восстания 1916 г., как антиколониального, антиимпериалистического, антивоенного постепенно перерастающего в антифеодальное. В то же время, данное восстание, согласно предшествующей традиции, рассматривалось как составная часть общероссийского революционного процесса. Это случилось потому, что ленинская установка на соединение национального движения с борьбой рабочего класса России стала основой в советской историографии при изучении национальноосвободительных движений на окраинах.
В то же время отличительной чертой советской историографии в трактовке национальноосвободительного движения 1916 года явилась публикация ряда монографий и обобщающих сборников документов. Большая работа, проведенная Институтом истории АН СССР, Главным архивным управлением и институтами истории республиканских академий Казахстана, Узбекистана, Кыргызстана и Туркменистана, завершилась изданием сборника документов, посвященного восстанию 1916 года в Средней Азии и Казахстане. Данное издание несомненно расширило фактографическую основу историографии восстания 1916 года. В него включено 508 документов, из которых 106 имеют непосредственное отношение к волнениям, происходившим в Кыргызстане, подсчет наш. [2.320]. Следовательно, Кыргызстан явился одним из основных очагов восстания 1916 года. В то же время следует сказать, что национальноосвободительное движение в нем рассматривалось как составная часть общего революционного кризиса в России, приведшего к победе социалистической революции в октябре 1917 года.
Дальнейший вклад в разработку проблемы внесли работы К.У.Усенбаева, Х.Т.Турсунова, В.Я.Басина, Б.С.Сулейменова и других исследователей [1.269,1.265,1.253].
Крупным исследованием в кыргызской историографии по проблеме восстания 1916 года стала монография К.У.Усенбаева «Восстание 1916 года в Киргизии», написанная на основании широкого круга архивных источников. В отличие от своих предшественников (А.Г.Зимы, Д.М.Меджитова и других), рассматривавших события 1916 года преимущественно на севере Кыргызстана, К.У.Усенбаев подробно изучал весь ход восстания на всей его территории. Тем самым К.У.Усенбаев ликвидировал однобокий подход к изучению восстания, что позволило автору всесторонне раскрыть проблему в целом. От этого зависело определение характера восстания, раскрытие вопроса о соотношении национальных и социальных факторов в движении. Решению этого вопроса способствовало бы установление того факта, что восстание носило народноосвободительный характер, который является отличительной чертой национальных движений в начале XX века в России. Вопрос об участии национальной элиты в восстании 1916 г. К.У.Усенбаев решает в соответствии с классовой точки зрения, считая, что их участие было вызвано не стремлением к национальному освобождению, а желанием восстановить свои прежние политические права. Одновременно, на основе всестороннего анализа причин восстания, его движущих сил, соотношения национальных и социальных проблем, К.У.Усенбаев доказывает, что в национальном движении 1916 года в Кыргызстане никаких реакционных очагов не было. Автор районы в Токмаке, Кемине, в ИссыкКульской котловине и в центральном ТяньШане считает «районами основных очагов восстания»[1.269,с.286]. В заключении К.У.Усенбаев делает вывод о том, что движение 1916 года носило ярко выраженный национальноосвободительный, антифеодальный, антивоенный, антиимпериалистический и революционный характер. Такой вывод вполне соответствовал духу своего времени. Достоинством этого исследования явилось доказательность вывода о том, что в восстании 1916 года никаких реакционных очагов не было. В 7080е годы такая оценка данного восстания была принята большинством исследователей.
Однако, в определении характера данного движения не все историки были согласны такой оценкой. Примером этого может служить монография Б.С.Сулейменова, В.Я.Басина «Восстание 1916 года в Казахстане (причины, характер, движущие силы)».
Авторы осветили три основные проблемы: политические и социальноэкономические предпосылки восстания; первая мировая и ее влияние на Казахстан, начало восстания; развитие повстанческого движения по областям.
Политические предпосылки восстания авторы видели во влиянии первой русской революции 19051907 г.г. его
социальноэкономические корни, пишут авторы, находи лись в колониальном положении Казахстана. При этом они использовали материалы обследования Казахстана (Степного края), проведенные К.К.Паленом, В.А.Васильевым, П.П.Румянцевым, П.А.Скрыплевым и другими.
Освещая характер и движущие силы восстания они остановились на роли феодальной элиты в восстании. Авторы утверждают, что «будучи неоднородным, движение в Казахстане в подавляющем большинстве районов носило народноосвободительный характер и своим острием было направлено против царизма, империалистической войны и баев. Однако, в отдельных местах руководство восстанием захватили феодальноклерикальные элементы. Там выступления носили реакционный, антинародный, националистический характер. Это весьма важное обстоятельство было отмечено даже местной российской администрацией, которую трудно заподозрить в объективной оценке событий»[1.253, с.65]. Итак, авторы, ссылаясь на материалы местной русской администрации, признают наличие в некоторых местах «реакционных очагов движения»[1.253, c.65]. Где видят авторы реакционные очаги в восстании 1916 года? По их мнению, такие очаги движения имели место: «в восточной части Пишпекского уезда, большинстве волостей Пржевальского уезда, в самой южной части Джаркентского уезда, в которых, в отличие от всех остальных районов Семиречья, значительный процент убитых и пострадавших падает на мирное русское население»[1.253, с.70]. Таким образом, те районы, которые по определению К.У.Усенбаева, являлись основными очагами восстания, по мнению Б.С.Сулейменова и В.Я.Басина оказываются районами, в которых пострадало мирное русское население.
В заключении авторы признают, что определяющей, решающей чертой восстания является его классовое содержание, в то время как национальный момент носит подчиненный характер.
В определении характера восстания 1916 г. четкую позицию занял А.Х. Хасанов. Он, выступая на Всесоюзной конференции преподавателей историографии вузов СССР, проведенной в Калининском государственном университете заявил, что в восстании 1916 года «никаких реакционных очагов не было». [1.289,с.62]. Отмечая особенности восстания, он говорил, что в отдельных местностях усилилась ненависть к кыргызским манапам и русским кулакам. Если в период Андижанского восстания усилилась ненависть к кыргызским манапам, то в период 1916 г. возросло недовольство кыргызских и русских бедняков к русским кулакам. Объясняя причину страдания мирного русского населения в период восстания, А.Х. Хасанов утверждал, что «виновниками национальной розни в период восстания 1916 г. были не народные массы киргизов и русских, а киргизские и русские эксплуататоры, т.е. имущие классы этих национальностей. В ходе восстания 1916 г. дальше развивалась классовая солидарность трудящихся народов Средней Азии с русскими трудящимся». [1.289,с.6263]. Как видно из этого, А.Х. Хасанов спорные вопросы классификации восстания пытался решать на основе методологических положений классиков марксизмаленинизма. Конкретизируя и подтверждая свое несогласие с наличием реакционных очагов в восстании 1916 г. А.Х. Хасанов добавил, что в резолюции Фрунзенской научной конференции 1953. и в исторической литературе имеется неправильная формулировка о реакционных очагах восстания 1916 г. в Средней Азии и Казахстане.
Таким образом, в 70х – первой половине 80х годов в советской историографии медленно, но упорно шел процесс преодоления концепции о реакционных очагах в восстании. Одновременно историки еще не до конца конкретизировали и определили свое отношение к национальной элите как лидеру народных движений в Средней Азии в начале XX века. Однако, как мы полагаем, дальнейшее изучение и развитие проблемы должно идти по пути нового подхода и переосмысления противоречивых и сложных сторон движения 1916 г.
В результате, перестройки во второй половине 80– 90х годах произошли коренные изменения в бывшем СССР. В эти годы историки не раз пытались осмыслить сущность смены общественнополитического строя, офи циальной идеологии, нравственных ценностей. В последующие 90е годы состояние исторической науки данного периода объемно было отражено С.М.Тютюкиным, где он утверждал, что «мучительно, с огромными издержками идет и процесс смены историографической парадигмыпровозглашен курс на замену классовоформационного марксистского подхода цивилизованным»[1.266,с.72]. Это означало, что со второй половины 80х годов медленно, но уверенно начался процесс освобождения исторической науки от господства классового подхода в оценке событий прошлого.
В годы перестройки в среднеазиатских республиках значительно усилился интерес к национальным движениям, к определению их роли и места в освободительном движении, направленном против колониальной экспансии и политики Российской империи на Востоке.
Солидным пополнением в исследовании проблем политического развития Кыргызстана в XIX веке, вопросов народных движений в период и после присоединения Кырг ызстана к России в конце 90х годов явились труды и монографии К.У. Усенбаева и других [1.151.1.272,273]. Особо следует сказать о монографии К. У. Усенбаева «Народные движения Средней Азии в XIX веке». Она представляет собой ту рукопись, которая в мае 1983 года на Майском Пленуме ЦК КП Киргизии подвергалась необоснованной критике за то, что якобы в ней «процесс вхождения Южной Киргизии в состав России показан искаженно и допущена односторонняя трактовка в оценке деятельности отдельных исторических личностей и событий» [1.274]. После такой критики решением Ученого совета Института истории АН Кыргызской Республики издание этой монографии было приостановлено.
В наши дни в кыргызской историографии происходит переосмысление роли и значения многих исторических событий. В этом смысле естественной является и дискуссия, сложившаяся вокруг революционного движения 1916 года. Долгое время в советской историографии движение 1916 г. рассматривалось как антиколониальное, антиимпериалистическое, постепенно перерастающее в антифеодальное восстание. Специфической особенностью движения считалось то, что в отдельных местах (на севере Кыргызстана, в Джизаке), имелись реакционные очаги. Поэтому в четвертом издании «Истории Киргизской ССР», т.2, было подвергнуто критике монографическое исследование К.У.Усенбаева «Восстание 1916 года в Киргизии». Авторы четвертого академического издания отметили, что К.У.Усенбаев в своем исследовании не показал реакционных моментов («очагов») восстания в отдельных местах на севере Кыргызстана» [1.131, с.31]. Несмотря на это в настоящее время тенденция в оценке данного движения как национальноосвободительного, революционного становится ведущей, определяющей.
В 8090е годы разработка различных проблем революционных движений 19051907 гг. в Средней Азии и Казахстане и восстания 1916 года усилиями кыргызских, узбекских и казахских ученых была продвинута далеко вперед. Многие ее аспекты получили свое разрешение, часть вопросов ждут глубокого изучения в будущем.
Во второй половине 90х годов историки республики продолжали всестороннее изучение проблем движения 1916 года. Сборник документов и воспоминаний под названием «1916 жылкы Кыргызстандагы көтөрүлүш…» подготовили М.Махмутбекова и П.Ш.Казыбаев [2.316]. Книга базируется в основном на архивных материалах, широко использованы в ней и опубликованные. В него включен сборник архивных документов и материалов, составленный Л.В.Лесной, который издан в Москве в 1937 году под редакцией и с предисловием Т.Р.Рыскулова. Кроме этого авторы использовали документы фондов ЦАУ Кыргызской АССР, большинство которых опубликованы впервые. Очень ценным является раздел книги «Воспоминания» в сборнике, где М.Махмутбекова систематизировала 65 единиц архивных документов и впервые их опубликовала [2.316]. Эта работа была тепло встречена историками республики.
Во всех вышеуказанных, опубликованных материалах ученых, основные очаги восстания 1916г. в Южном Кыргызстане (за исключением материалов Д.М.Меджи това) специально не рассматривались. Достойные попытки изучения данного вопроса учеными были предприняты 2000е годы. Об этом свидетельствуют материалы научной конференции посвященной 95летию национальноосвободительному восстанию 1916 года, проходившей 9 августа 2011 года. В ходе работы данной конференции доцент из КНУ Жалиева Б.С. выступила с докладом «1916жылдагы көтөрүлүштүн Ферганада жана Жизактагы жүрүшү» (Ход восстания 1916 г. в Фергане и Джизаке). Автор в своем докладе на основе анализа архивных документов и материалов конкретно указала основные очаги восстания в Ферганской долине. Так например, Б.С.Жалиева пишет: «согласно официальным сведениям, по сравнению с соседними областями в Фергане кровопролитные сражения между повстанцами и казачьими отрядами были 3 раза больше». [перевод наш] Жалиева Б.С. 1916жылдагы көтөрүлүштүн Ферганада жана Жизактагы жүрүшү //1916жыл: Азаттык көтөрүлүшү. –Б:
Бийиктик, 2012. 243–244 бб.
В подтверждение этого факта автор дальше утверждает, что во всех уездах Ферганской области столкновения с карательными отрядами Царской России сопровождались кровопролитиями.
Как справедливо отмечено в тексте резолюции научнойконференции в г. Бишкек (9 августа, 2011 г.) в ходе восстания 1916 г. «никакого реакционного очаго не было». //1916жыл: Азаттык көтөрүлүшү. –Б: Бийиктик, 2012. 301б.
Таким образом, народы Кыргызстана творят свою историю.
Э. ТУРГАНБАЕВ
1916-ЖЫЛКЫ КӨТӨРҮЛҮШТҮН АЙРЫМ ТАРЫХНААМАЛЫК МАСЕЛЕЛЕРИ
(Улуу Үркүндүн 100 жылдыгына карата)
Французского писателя Андре Моруа однажды спросили: – Кто больше изменил ход истории – Цезарь или Наполеон? Моруа ответил: – С тех пор как существует цивилизация, никто так не изменил хода истории, как историки.
1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүш кыргыздардын гана тарыхы эмес, жалпы эле Борбордук Азиянын тарыхын окупүйрөнүүдө өтө орчундуу маселенин бири болуп саналат. Ошондуктан өткөн 100 жылдын ичинде көтөрүлүштүн себептерин изилдөө, анын башталышы жана жүрүшү, ошондой эле тарыхый маанисине кандайдыр бир деңгээлде (көбүнчө советтикпартиялык же саясий абалга байланыштуу) баа берүү аракети тынымсыз жүрүп келген. Анын үстүнө бул мезгилдин тарыхын чагылдырган документалдуу маалыматтар, архив материалдары, эскерүүлөр, күбөлөрдүн көрсөтмөлөрү ж. б. менен кеңири таанышууга[1] изилдөөчүлөрдүн мүмкүнчүлүгү жетиштүү дешке болот. Мисалы, 1924ж. басмасөз маалыматтарында 1916ж. көтөрүлүш тууралуу 33 макала жана брошюралар жарыяланганын изилдөөчүлөр белгилеп келишет[2]. Дагы бир мисал, Совет мезгилинде Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академия сынын кол жазма фондуна көлөмү 5 миң барактан ашык 34 дело жыйналган. Мындан тышкары Г. И. Бройдо1 жана башкалар топтогон документтердин[3] удааудаа жарык көрүшү көтөрүлүштүн чыгышы, жүрүшү жана анын жыйынтыгына баа берүүдө өзгөчө чоң роль ойноду. Убакыт өткөн сайын кошумча иретинде өз мезгилинде өтө жашыруун деп эсептелген архивдик документтер жарыяланууда. 1916ж. элдик көтөрүлүшкө саясий, тарыхый баа берүү 1960–1990ж. ичинде деле улантылып келген[4]. Болгону аталган эмгектерде жазууда коммунисттик идеологиянын үстөмдүк кылганын моюнга алууга тийишпиз.
Негизи 1916ж. улуттукбоштондук кыймылы гана эмес, XIX к. экинчи жарымы – XX к. башында Россия империясынын колониалдык саясатына[5] каршы чыккан неченнечен майда же чоң көтөрүлүштөр советтик доордогу изилдөөлөрдө компартия жана анын идеологиясы 1Кара: Бройдо Г.И. материалы к истории восстания киргиз в 1916 г. //Новый восток. 1924. №6; Ошонуку эле. Восстание киргизов в 1916 году (мое показание прокурору Ташкентской судебной палаты, данное 3 его сентября 1916 года). М., 1925; История восстания киргиз в 1916 г. Сборник документов. М., 1926. Восстание 1916 г. в Средней Азии. // Красный архив 1929. №3 (34); ж. б.менен тыкыс байланышкан. Мындай абал XX к. 30ж. кийин өзгөчө күч алган. Мисалы, 1936ж. 27январда бардык советтик басмасөз каражаттарында «тарыхты окутуу боюнча окуукуралдарынын жазылышына көз салуу, аларды жакшыртуу жана зарыл болгон учурда мурун жарык көргөн окуукуралдарын оңдоо үчүн» А. А. Ждановдун жетекчилиги алдында атайын комиссия түзүлгөнү жөнүндө СССР Эл Комиссарлар Советинин (ЭКС) жана ВКП(б) БКнын биргелешкен токтому жарыяланган[6].
Буга чейин СССРдеги мамлекеттик жашыруун сырды сактоого көзөмөл кылууну Главлиттин (Главное управление по делам литературы и издательств) алдында, жержерлерде түзүлгөн редакциялык кеңештер (редсовет) көзөмөлгө алууга тийиш болсо, мындан ары ал иш толук бойдон партиялык ишмерлердин колуна өткөн. Башкача айтканда, мындан ары тарыхты кандайча жазуу керек экендигин ВКП(б) БКнын идеологкатчылары үйрөтө баштаган. Мисалы, XX к. 40ж. чейин жарык көргөн адабияттарда дээрлик падышалык Россиянын тышкы саясатын чагылдырууда «жеңип алуу, согушуп басып алуу» («завоевания») деген термин колдонулса[7], ошол эле материалдар 40ж. кийин жазылган эмгектерде компартиянын «жетекчилиги» эске алынып, «биригүү, кошулуу» («присоединение») деген сөзгө алмашылган[8]. Ушундан баштап чыгармачыл топ, газетажурнал же илимий институт болсун, басма иши жеке автор же басмакана эмес, партиялык номенклатура үчүн алардын алдында түзүлгөн атайын редакциялык кеңештин мойнуна жүктөлгөн. Мындай абал адистигине жараша тигил же бул тарыхчынын чыгармасына терс таасир тийгизбей койгон эмес. Союздук республикалардын ичинен биринчилерден болуп М. Абдылкалыков, А. М. Панкратованын редакторлугу алдында 1943ж. Алматыда жарык көргөн «История Казахской ССР с древнейших времен и до наших дней» деген илимий эмгек курмандыкка чалынган. Аны ошол эле китептин рецензенти, СССР ИАсынын корр.мүчөсү А. И. Яковлев ташталканын чыгара сындаган. Эскерте турган нерсе, А. И. Яковлевдин өзү «академиктердин ишине» тиешеси бар деген жалаа менен 1930–33ж. сүргүнгө айдалып, андан сабак алгандан кийин коммунисттик идеология менен эсептешүүгө аргасыз болгон1. Анын накта трагедиясы китептеги айрым кемчиликтерди белгилөөдө эмес, адегенде ал китеп тууралуу нечен жылуу сөздөр айтылып, анан Сталиндик сыйлыкка сунушталганында болгон. Көп өтпөй эле падышалык Россиянын прогрессивдүү саясатына оң баа берилбей калган деген айып2 тагылып, китепте анын Орто Азияны басып алышы мыйзамдуу, коргонуу мүнөзүндө жүргөнү көрсөтүлбөй калганы белгиленген. Ошол замат китептин башкы редактору А. М. Панкратова экинчи жолу рецензиялоо талабы менен кайрылган. Бирок кыймылга кирген коммунисттик машинаны токтотууга эч мүмкүн болбой калган. Жыйынтыгында китепке «Казакстанды Россияга бириктирүүгө салым кошкон орус аскер ишмерлерине жана орус аскерлерине каршы душмандык ниетте жазылган»[9] деген күнөө коюлган. Албетте, ал жерде падышалык Россиянын өкмөтү жүргүзгөн колониалдык саясат менен карапайым орус элинин кандайча байланышы бар экенин эч ким түшүндүрө алган эмес. Иш жүзүндө бул башкаларга сабак болсун үчүн жасалган эскертүү болгон. Көп узабай саясий репрессиялар башталып, китептин айрым авторлору кызматынан бошотулуп, сүргүнгө айдалган. Ушуну менен буга чейин «Орто Азиянын басып алынышы» («завоевание Средней Азии») термини (падышалык Россиянын колониалдык саясатын кескин сынга алган М. Н. Покровскийдин мектеби[10]) «саясий сокурлук» катары бааланып, китеп текчелеринен жок кылына баштаган.
народов Средней Азии,Таш., 1955; Бекмаханов Е. Б. Присоединение Казахстана к России,М., 1957; Джамгерчинов Б. Д. Присоединение Киргизии к России,М., 1959; Пясковский А. В. К вопросу о прогрессивном значении присоединения Средней Азии к России. //Вопросы истории, 1959, № 8; Рашидов Ш. Навеки вместе с русским народом (О прогрессивном значении присоединения Средней Азии к России). // Коммунист, 1959, № 10; ж. б.
- Тихонов В. В. В истории так мало незыблемых истин… (К 130летию со дня рождения А. И. Яковлева) //История и историки: историографический вестник. Тула, 2010. С. 303.
- А. И. Яковлевдин сөзү: «Что касается пресловутого вопроса об истории Казахстана, скажу только дватри слова. Вопрос этот имеет глубокий смысл. Когда в «истории Казахстана» развертываешь страницы с похвалами восстанию Амангельды, происходившем как раз тогда, когда развертывалось Брусиловское наступление на нашем Югозападном фронте, это не сможет не вызвать протеста. Амангельды – герой с точки зрения казахов, но хвалить его подвиги с нашей, русской, точки зрения едва ли удобно». //Вопросы истории, 1996. № 4. С. 82.
Натыйжада коомдук илимдер баштапкы функциясынан ажырап, өзгөчө тарых – адамзаттын басып өткөн өнүгүү жолун дүйнөлүк тап күрөшкө гана байланыштырган чыныгы партиялык илимге айланып кеткен. Жаштарды коммунисттик же марксисттиклениндик идеяда тарбиялоо үчүн 1956/57 окуу жылынан тарта ар бир жогорку окуу жайында сөзсүз түрдө КПССтин тарыхы, саясий экономика, диалектикалык жана тарыхый материализм, 1964ж. илимий коммунизм сабагын окутуу милдеттендирилген. Тарыхый изилдөөлөр чыныгы тарыхый окуялар эмес, биринчи кезекте ошол учурдагы коммунисттик көз карашты чагылдырган саясий кырдаалды байланыштырууга тийиш болсо, саясатчылар аны бир тараптуу контекстте карап, оңдусолду өз кызыкчылыгы үчүн пайдалана башташкан. Жогору жактан берилген көрсөтмөлөр жана жеке мүнөздөгү саясий конъюнктуранын негизинде тарыхый окуяларды көз көрүнөө бурмалаган учурлар көбөйгөн. Мисалы, Орто Азия эли эчактан бери эле падышалык Россияга биригүүгө абдан ынтызар болгонун, эски феодалдык тартипти сактап калууга анча көп эмес жергиликтүү бий, бек, хандар жана реакциячыл диний ишмерлер гана кызыкдар болуп, алар орустарга каршы ар кайсы жерде чакан көтөрүлүш уюштурганын, бирок элдин өзү Россиянын кол алдына кирүүгө умтулуусу өтө күчтүү болгондуктан, уюштуруучулардын тилеги таш каап, Россияга каршы көтөрүлүшкө жалпы эл массасынын катышпаганы тууралуу абсурддук тыянактар кезигет[11]. Өкүнүчтүүсү, буга окшогон тыянактар кескин сынга кабылмак түгүл, экинчи бир изилдөөчүлөр өз эмгегинде көрсөтмө үчүн шилтеме катары пайдаланышкан. Антпесе болмок эмес. Өлкөнүн ичинде жүргөн саясий процесстер коммунисттик партиянын талабын колдоп, анын кызыкчылыгын жактаган бүт дүйнөлүк жумушчу кыймылынын тарыхы аркылуу көрсөтүлүп калган. Тарыхчылардын КПССтин тарыхына, анын ичинен «совет бийлигинин чет жакалардагы салтанаттуу жүрүшү» сыяктуу партиялык чакырыктарга жык толгон эмгектерди көбүрөөк жаратышына дагы ушул себептер таасир тийгизген. Документалдык маалыматтар коммунисттик идеологияга ширелген, тап күрөштө дасыккан «ишеничтүү адамдар» үчүн гана ачык болуп, өлкөдө уруксат берүү системасы орногон. Уруксат ала албаган изилдөөчү беркинин эмгегине таянып иштөөгө аргасыз болгон.
Архив материалдарына чектөө системасы киргизилип, тигил же бул окумуштуунун изилдей турган темасына ылайык келген маалыматтар гана колго берилген. Басмага берүүдөн мурун редкеңешке тааныштырылган жана алар көрсөткөн кемчиликтер сөзсүз протоколго түшүрүлүп, ошол мекеменин партиялык баштапкы уюмуна жиберилген. Эгерде редкеңештин эскертүүсү эске алынбай калса, партиянын кайсы бир карапайым мүчөсүнүн атынан басма сөз беттерине сын жарыяланган. Мындай сынга кабылган автордун тагдыры толук бойдон партиянын атын жамынган бюрократтар тарабынан чечилген.
Ошондуктан тигил же бул кол жазма жарыяланганга чейин бир нече ондогон жолу текшерүүгө кабылып, күмөндүү деп саналган жерлери түзөтүлүп (алмашылып, алынып салынып) турган. Андан кийин басмаканага жетип, ал жактан Главлиттин колуна түшкөн. Кол жазманын тагдыры ошол жерде толук чечилген. Салыштырмалуу анализ кылсак, 40ж. кийин тарыхый изилдөөлөрдүн абдан азайганын, фактыларга таянган материалдардын өтө жакырланып кеткен.
1950ж. тарта советтик басма сөз каражаттарында, өзгөчө «Вопросы истории» журналынын беттеринде украин, белорус, грузин элдеринин Россиянын курамына өз эрки менен кошулушу мисал келтирилип, мындай тезиске кошулбаган авторлорду куугунтуктоо күнүмдүк көрүнүшкө айланган. Орто Азиянын күч менен каратылышы прогрессивдүү болгонун колдобогон макалаэмгектер «зыяндуу», «улутчулдук», «контрреволюциячыл» «антимарксисттик», «антилениндик», «реакциячыл» ж.б. деп табылган. Мисалы, советтик тарых 1864ж. Чыгыш Түркстандагы кожолор башында турган Цин империясына каршы көтөрүлүштү улуттукбоштондук катары бааласа[12], 1916ж. колониялык бийликке каршы багытталган көтөрүлүштүн Шабдандын балдары, Б. Ногоев, С. Далбаев, К. Ыбыке уулу (Абукин) ж. б. манаптар жетектеген бөлүгү реакциячыл экени баса көрсөтүлөт[13]. Бул түшүнүктү уланткан айрым коомдук ишмерлер 1916ж. көтөрүлүштүн чыгышын тылга жумушчуларды берүүдөн баш тартуу үчүн шылтоо деген тыянак[14] чыгара башташты. Марксизмленинизм классиктери[15] боюнча бул эки көтөрүлүшкө тең бирдей баа берилүүгө тийиш эле. Албетте, мындай абалдан Кыргызстан дагы четте кала алган жок. Мисалы, ошо кездеги Кыргызстан КП 1катчысы И. Разаков бийик трибунадан Кыргызстандын өткөн тарыхын жазууда кетирилип жаткан кемчиликтерди белгилеп, тарыхчыларды Кыргызстандын Россия империясынын курамына «биригиши прогресивдүү» деген мүнөздөмө берүүгө жол көрсөткөн1. Алар менен кошо бул пленумда белгилүү тарыхчы Б. Жамгырчиновдун[16], профессор А. Н. Бернштам жана доцент А. Хасановдун эмгектери[17], адабият жаатында Т. Саманчин, Т. Байжиев, З. Бектеновдун иштери[18], жергиликтүү эл үчүн кандуу болуп эсептелген 1916ж. окуяларды сүрөттөгөн А. Токомбаевдин романы[19] кескин сынга кабылган. Бул жалпы эле советтик тарыхчы, философ же саясий экономика боюнча адис катары таанылган окумуштуулардын тагдырына туш келген оор сыноо болгон. Көп өтпөй эле А.Хасановдун «Народные движение в Киргизии в период Кокандского ханства» монографиясын басмага алуудан биздин Главлит баш тартат. Ага Кокон көтөрүлүшүнө байланыштуу материалдарда тап күрөшүнүн марксисттиклениндик теориясына эмес, анда улуттукдиний аспектиге басым жасалып, орустарга каршы мүнөздө өтүшүн баса көрсөткөн деген күнөө коюлган[20].
1Сөзмөсөз: «…допущенных ошибок в области истории заключается в антиисторическом подходе к освещению прошлого Киргизии, в идеализации феодальнородового прошлого, в неправильной трактовке исторических событий – присоединения Киргизии к России, восстания 1916 года, Андижанского восстания 1898 года». (кара: //Советская Киргизия – мындан ары СК. 4. 06. 1952).
Албетте, өткөн мезгилдеги тарыхчылардын баарына бирдей баа берүүгө болбойт. Айрым учурларда тарыхты изилдөөнүн методологиясы ачык бурмаланып жатканын көрсөтүүдөн коркпогон окумуштуулар да болгон. Мисалы, аталган А. В. Пясковский Орто Азия элдерин экономикалык жана маданий жактан өнүктүрүү үчүн падыша өкмөтү эч бир аракет көрбөгөнүн, жергиликтүү калк өз ыктыяры менен бардыгы бир добуштан Россия империясынын кол алдына өтүүгө ниеттенип, падышалык бийликти кучак жайып тосуп алгандай түшүндүрүү бул – падыша өкмөтүнүн Орто Азияны курал колдонуп басып алган фактыларын жаапжашыруу болуп каларын эскерткен[21][22]. Тилекке каршы, советтик тарыхта мындай сунушпикирлер өтө сейрек жолугат.
Жогоруда келтирилген себептерге байланыштуу таланттуу изилдөөчүлөрдүн көбү жоопко тартылып, айрымдары сабак окутуудан башка илимий багыттагы иштерден баш тартууга мажбур болгон. Бирок, тарыхты изилдөөнүн советтик мезгилде калыптанып калган марксисттик методологиясы биздин оюбузча азыркыга чейин жоюлуп кеткен жок. Айрымдары (белгилүүлөрү дагы бар) ошол кездеги илимий методологиянын кээ бир методдорунан баш тартпай, калыпка салгандай кайталоодо. Коммунисттик догмадан айырмасы – тигил же бул автор өзүнүн көз карашына карамакаршы келген фактыларды колдонбоо (же жаапжашыруу) методун пайдаланып калышты. Мындайча айтканда, ар ким өзү билген «элдик» тарыхын жаза берсин деген принципке өтүп бара жаткандайбыз.
Бирок бул сыяктуу көптөгөн объективдүү же субъективдүү көз караштарга карабастан акыркы мезгилдерде 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүштүн тарыхы – анын себептери, жүрүшү жана жыйынтыгын изилдөө, элдин башына түшкөн оор тагдырды эскерүүгө арналган ондогон илимий конференциялар өткөрүлүп, бир нече жүздөгөн илимий макала, очерк, монография, жыйнактар коомчулукка тартууланып жатат[23]. Алардын дээрлик бардыгында 1916ж. Орто Азия, анын ичинде ЖетиСуу облусундагы улуттукбоштондук кыймылдын башталышына Россия империясынын колониалдык саясаты, жергиликтүү калктын коомдуксаясий, социалдыкэкономикалык (айдоо, жайытконуштардын тарышы, дин, тил жагынан кысымга алуулар ж. б.) абалдын чектен чыга курчушу сыяктуу объективдүүсубъективдүү шарттар ачык жана так чагылдырылганын баса белгилей кетүүгө тийишпиз[24]. Жыйынтыктап айтсак, 1916ж. көтөрүлүштүн тарыхын изилдөөдө бир жагынан падышалык Россиянын колониалдык саясатын прогрессивдүү деп баалаган жана аны реакциялык деп санаган эки карамакаршы агымдын күрөшү уланып келе жатат.
Кыргыз тарыхчыларынын ичинен 1916ж. улуттукбоштондук кыймылын илимий негизде К. Усенбаев (Үсөнбаев) кененирээк изилдеп, Москва, СанктПетербург, Ташкент, Алматы шаарларында сакталып турган архивдик документтердин негизинде анализге алып, жыйынтыгында «колониалдык эзүүгө, империализмге, 1дүйнөлүк согушка каршы чыккан жалпы элдик, улуттукбоштондук» мүнөздө жүргөн деген корутундуга келген[25]. Россия империясына каратылганга чейин коомдуксаясий, экономикалык, маданий өнүгүүсүндө батыш же чыгыштын көптөгөн өлкөлөрүнөн артта калышына карабай, орто кылымда гана эмес соңку мезгилде да Орто Азия эли, анын ичинде кыргыздар мындай эзүүгө кабылып көрбөгөнү тарыхка маалым. Эң кызыгы, Советтер Союзу кулагандан кийинки мезгилдеги изилдөөлөрдө, орус тилдүү тарыхчылардан тышкаркы окумуштуулар үчүн, тескерисинче чет жакалардагы жергиликтүү элдин Россия империясынын курамына ыктыярдуу түрдө кошулушу тууралуу тезис, актуалдуу маселе болуудан калды. Муну азыркы учурдагы тарыхнаама (историография) илиминин эң башкы жетишкендиги дешке болот.
Чынында 1916ж. улуттукбоштондук кыймылы, анын себеби, жүрүшү, жеңилишин изилдөөдө буга чейин болуп өткөн көптөгөн стихиялык каршылык, баш ийбөөчүлүк, ж. б. куралдуу көтөрүлүштөр кошо эске алынып, алар менен ажырагыс контекстте каралышы керек эле. Анткени бул көтөрүлүш жок жерден, өзүнөнөзү жана бир эле Орто Азияда чыккан жок[26]. Жарым жылга жакын убакытка созулган 1916ж. элдик көтөрүлүш алардын орчундуусу жана бир азыраак бөлүгү гана болуп саналат. Бирок, соңку мезгилде айрым саясий ишмер, окумуштууизилдөөчүлөр түрдүү ыкмаларды (автордун көз карашына туура келбеген түз жана так маалыматтарды жаапжашыруу, аларды ревизиялоо, бурмалоо, жокко чыгаруу, ж. б.) колдонуу менен бирдей фактыларга эки башка мүнөздөгү баа берип, коомчулуктун көз карашын өзгөртүүгө жасалган аракеттери жандана баштаганын моюнга алууга туура келет.
Алардын дагы бирине 2010ж. жарык көргөн Е. А. Глушенконун эмгегин[27] киргизүүгө болот. Анда соңку мезгилдеги айрым постсоветтик республикаларда жарык көрүп жаткан тарыхый изилдөөлөргө өз алдынча баа берилип[28], алардын жаралышы кандайдыр бир жекече максат көздөп жатканын адилет белгиленет. Ошол эле учурда автор өзү дагы көптөгөн конъюктуралык кемчиликтерге жол берген, б. а,. Орто Азия калкы чет элдик капитал же чет элдик (орус деп окуй бериңиз) башкаруусуз өнүгө албайт деген сыяктуу постколониалдык идеологияны чагылдырган. Анын үстүнө колониалдык мезгилге тиешелүү өтө маанилүү көптөгөн документалдык материалдар изилдөөдөн четте калган. Албетте, күч менен каратылгандан кийин Орто Азияда салыштырмалуу түрдө талаачылык, пахтачылык[29] ж. б. интенсивдүү өнүгүп, баланча км шоссе жана темир жолдор, нечендеген заводфабрикалар курулуп, аймакта шааркыштактар көбөйгөнүн танууга болбойт. Бирок бул – себеп эмес, натыйжа экени жогорку билими бар ар бир авторго маалым болушу керек эле. Капитализмдин негизги эрежеси (же абсолюттук мыйзамы) товар өндүрүү жана андан кошумча пайда табуу1 экенин кийинки окумуштуулардын бири да азырынча жокко чыгара элек. Ал эми экономикалык маңызы – товарды сыртка чыгаруудан көрө капиталды чыгаруу пайдалуу же товар өндүрүү үчүн сырье жана жумушчу күчүн канча арзан болсо, ошончо пайда түшөт деген эрежеге келип такалат. Башкача айтканда, капиталисттик системада жок жерден эле кайрымдуулукка барбайт, алдынала эсептеп, качан жана канча пайда түшө турганына көз жеткенден кийин гана ишке киришет, акчасын салат. Мисалы, 1906ж. карата Түркстан крайынан 22,2 млн рубль, 1911ж. 18,8 млн рубль таза киреше түшкөн, бирок падыша өкмөтүн ыраазы кылган эмес2. Дагы бир мисал, 1916ж. же көтөрүлүшкө чейин орусгерман фронту үчүн Орто Азиядан 40, 899, 244 пуд пахта, 38, 004 аршин кийиз, 3, 109, 000 пуд пахта майы, 299, 000 пуд самын, 300, 000 пуд эт, 473, 928 пуд балык, 70, 000 ат, 12, 797 төө, 13, 441 боз үй ж.б. жыйылып алынган, ошондой эле кыйнапкыстоо жолу менен 2. 400. 000 рубль акча каражаты чогултулган[30]. Бул цифралар эсепке алынгандары гана. Булардан тышкары коркутупүркүтүү, кыстоо жолу менен канча деген суммада пара жыйналып алынганын расмий маалыматтар эч жерде эскербейт. Кыргыздардын аскер милдетинен бошотулганын, ошондой эле тигил же бул датага карата же канд айдыр курулушту ж. б. шылтоо кылып, пара талап кыл уу жолу эң көп колдонулган чаралардын бири болгон. Мисалы, Канат Ыбыке (Абукин) уулу сурак берип жа тып: полиция бөлүмүнүн башчысы Меньшиков 1915ж. Загорный болуштугуна караштуу 9 болуштуктун атка минерлери менен манаптарын чогултуп алып, ар биринен 1 рублдан 25 рублга чейин чогултуп алганы тууралуу көрсөтмө берген. Ордуна эч кандай документ бербестен, чөнтөк дептерине жазып алган[31]. Башка бир көрсөтмөсүндө көп бүлөлүү пристав Байгуловдун (Токмок шаарынын полицмейстери) оокаттуу кыргыздардан белек үчүн ат, уй, акча талап кыларын, ал эмес Канаттын уулу Карыпбайдан баасы 300 рубль болгон карышкыр ичигин алып кеткенин эскерет[32]. Пржевальск уездинин башчысы полковник В. Иванов айылдарды кыдырып келген сайын чөнтөгүнө ар бир жолу 20 миң рублден кем эмес акча салып келип турган[33]. Салыштырып көрүңүз: 1892ж. Чүйдө семиз баш козу 40–50 тыйын, семиз чоң кой – 1 сом 50 тыйын, жакшы ат – 12–15 сом, музоолуу уй – 7–8 сом (б. а. рубль) болсо[34], 1896ж. 1 кг пахта 6, 5 рубль турган[35]. Пахтанын баасы улам кымбаттаганы менен анын эсебинен болгону бир нече ондогон адамдар (көбү чет элдиктер) гана байыган[36]. Алыпсатарлардын пахтаны кандай жол менен сатып алары жөнүндө кызыктуу баян орус чиновниктеринин эскерүүлөрүндө жолугат[37].
американской, но введение рационального возделывания ее и новейших механических снарядов весьма вероятно улучшат ее качества. До сих пор, этот рудник богатства находится в самом диком состоянии, за тем и не было бы благоразумно сравнивать качество его продуктов с американскими. Доказательством того, что эти недостатки не пугают наших фабрикантов, могут послужить заказы их в прошлом году на среднеазиатских и персидских рынках. Эти заказы, по последним данным Председателя Московского Мануфактурного Совета, Барона А. Мейендорфа, простираются до 100,000пудов хлопчатки).Спрос же на азиатскую марену усилился до 20,000 пудов. Это быстрое развитие фабричных потребностей, а в особенности бумажнопрядильных, тем разительнее, что не далее 1826 года, общая привозная торговля сырцовой хлопчатки ограничивалась в целом государстве какиминибудь 50,000 пудами. Poccия может получать из Средней Азии не в пример значительнее количество …обоих вышеозначенных продуктов, и что всего важнее – она может получать это не на деньги, а через мену на русские же изделия и с доставкою, основанною, большей частью, на русском извозе, а не на иностранной транспортировке (кара:Чихачев П. А. О исследовании вершин Сыр и Амударьи и нагорной площади Памир. //Записки РГО от 1849. Кн. 3. С. 2728).
- Маркс К. Капитал, Т. I, 1953, С. 624.
- Центральная Азия в составе Российской империи. М., 2008. С. 137.
Е. Глущенко эмгегинин бардык барактарында чексиз бийликке ээ болгон кимдир бирөөгө арнап (атайын заказ алып) же эчак жок болгон империялык түзүлүштү кайра калыбына келтирүүгө кимдир бирөөнү чакырып, аны шыкактап, ачык жана кыйыр түрүндө эски колониялык саясатты актоого жасаган аракетин жашырбайт[38]. Мисалы, ошол кездеги падышалык Россиянын саясаты аркылуу орус аскеринин Фергана аймагын басып алышына себеп болгон жагдайларды көрсөтүп жатып, көтөрүлүштө курман болгондордун каны орус куралынан бекер төгүлгөн эмес деген тыянакка келет[39]. Ал эми автор пайдаланган маалыматтарга карамакаршы келген көптөгөн архивдик жана документалдык фактыларга тескерисинче көңүл бурулбайт. Дагы бир мисал, автор айдоо же жайыттардын орус дыйкандарына же мамлекеттик менчикке өтүп кетишин – көчмөндөрдө тигил же бул жердин ээси ким экендигин далилдеген эч бир документтердин болбогондугу менен түшүндүрөт[40]. Көрүнүп тургандай, автордун жеке көз карашын колдой ала турган бир тараптуу материалдар гана пайдаланылып, падышалык Россия өз экономикасын көтөрүүгө сарптаган капиталы башкы далил катары белгиленет[41].
Башка бир улутту басмырлап, өз улутун көтөрмөлөө эч кандай ийгилик алып келбесин саясатчылар унутпай жүрсө туура болмок. Көтөрүлүштөр кул ээлөөчүлүк доордун классикалык жана капитализмдин өнүккөн мезгилине эң көп туш келген. Эмне үчүн деген суроо туулат. Ошондуктан тарых илими көтөрүлүштүн чоңкичине болушу эмес, аларды бирбирине салыштыруу аркылуу адамзаттын башкы милдет эзүүдөн кутулуу[42], эркиндикке жетүү болуп эсептелээрин, б. а. эзүү жок, жыргапкуунап жашаган жерде көтөрүлүш чыгаруу мүмкүн эместигин үйрөтүүгө тийиш. Болбосо илимий изилдөөлөргө таянуу менен байыркы Римдеги кулдардын көтөрүлүшү жана колониализм доорунда жүргөн улуттукбоштондук кыймылдын маңызы эки башка экендиги далилдениши керек. Муну жогоруда келтирилген А. И. Яковлевдин сөзүнө салыштырып көрүүгө болот. Эки көз карашта тең империялык амбициясы ташкындап жаткандар үчүн издептабылгыс фактылар келтирилген. Башкача айтканда, Е. Глущенко деле А. И. Яковлевдин оюн улантып, тарыхтын бирдей фактыларына окшош баа берүү же алардан бирдей жыйынтык чыгаруу критерийине көңүл буруунун кажети жоктугун колдойт. Алардын оюнда бир кездеги тевтон ордени же биринчи дүйнөлүк согушта Германияга ж. б. каршы орус элинин көтөрүлгөнү туура, анткени алар баскынчылар (!), ал эми падышалык Россия күч менен колониялап алган чет жерлерде орус аскерине каршы көтөрүлүш чыкса, анда ал прогрессивге каршы деген идеяны таңуулап жатат. Көтөрүлүш чыгаргандардын каны төгүлсө, ага өздөрү күнөөлүү – алар эмне үчүн көтөрүлүш чыгарууга тийиш(?!). Жөнөкөй сөз менен айтканда, автор падышалык Россиянын саясатын уруулар аралык чырчатактарды жоюу, экономикалык жактан артта калган калкка жардам көрсөтүү ж. б. сыяктуу бааласа, жергиликтүү калктын чет элдик басып алуучуларга каршы күрөшүн саясий сокурлук катары түшүндүрөт. Бул бир жагы.
Экинчи жагынан кийинки мезгилдеги орус тилдүү тарыхчылардын кээ бири Орто Азияда өткөн эң ири кыймылдын эң ириси болгон 1916ж. көтөрүлүштү падышалык Россиянын колониялык саясатына байланыштыруудан баш тартып, маселени чет элдик же мусулман, өзгөчө Турция мамлекети тарабынан жиберилген агенттердин тукуруусу деген концепцияга басымды катуулап жасай башташты[43]. Мындай фактылар айрым орус тилдүү тарыхчылардын эмгектеринде объективдүү себептер эске алынбай, бир гана өлкөнүн кызыкчылыгын колдоо, анын үстөмдүгүн самоо, өтө тенденциялуу, бир тараптуу концепцияны тартуулоо ачык жолго түшкөнүн далилдейт[44]. Бирок, улам жаңы жарыяланып жаткан документалдык жана архивдик материалдар маңызы, ошондой эле жалпы масштабы жагынан алганда дагы 1916ж. көтөрүлүш колониялык эзүүгө каршы багытталган улуттукбоштондук кыймыл экенин көрсөтөт1.
Албетте, Турция кандайдыр бир деңгээлде2 падышалык Россиянын ички саясатындагы оор кырдаалды ого бетер курчутууга аракет жасаганы белгилүү. Бирок 1916ж. Орто Азиядагы көтөрүлүштү толук бойдон панисламизм же 1дүйнөлүк согуштагы орустүрк (орусгерман) карамакаршылыгына байланыштыруу негизсиз. Анткени: 1) Россия империясына каршы багытталган Турция менен Германиянын ортосундагы жашыруун келишим 1914ж. 2августта бекитилген[45]. 2) орус аскерине каршы кандайдыр бир көтөрүлүш уюштуруу үчүн адегенде жарымжарты болсо да жергиликтүү калкты талапка ылайык куралжарак (мис., винтовка) менен камсыз кылуу керек болчу. 3) бул учурда саясий жана экономикалык кризис, революциялык кырдаал курчуп, бийликке жаңы келген младотүрктөрдүн ага саясий күчү дагы, чамасы да, мүмкүнчүлүгү да өтө чектелүү болгон[46]. Демек, бул маселени толук кандуу ишке ашырууда Осмон империясы үчүн зор өлчөмдөгү финансылык каражат жана көп сандуу адам ресурстары талап кылынмак. Ошондуктан өнүккөн европалык өлкөлөрдүн Орто Азиянын ички ишине кийлигишүү саясатын бүткүл дүйнөгө гегемондук кылуу үчүн жүрүп жаткан атаандаштыктын стратегиялык бир бөлүгү катары гана бааласак болот.
хуторах, пасеках и т. п. …Тогда же было направлено предписание об отправке винтовок бердана в уездные центры города …Пржевальск (450 шт.), …Пишпек (450 шт.) для раздачи переселенцам на удаленных, обособленных участках». (ЦГА РК, ф. 44, оп. 1, д. 1089, л. 34, л. 31). «…Первое время вооружение переселенцев шло медленно. Всё же к концу века (т. е. XIX в. – ред.) вооружёнными стали половина семей переселенцев. В первую очередь вооружались отставные солдаты; и только потом, если оставалось оружие, винтовки выдавали «благонадёжным крестьянам». В Семиреченской области к 1898 году было роздано 3.000 винтовок: 1 тысяча казакам и 2 тысячи крестьянам. Испуг, пришедший после Андижанского восстания 1898 года, способствовал увеличению вооружения русских переселенцев. Однако оружие не столько раздавалось на руки, но, главным образом, сосредотачивалось в уездных городах в специально созданных складах или при местных воинских командах». (кара: Мухлынин Б. Ф. Көрсөтүлгөн эмгек); «…Н. И. Гродеков предлагал два варианта действий: либо «постоянное сильное военное занятие края», либо «обрусение народностей, ассимиляция с ними, медленное, но зато и гораздо более прочное этнографическое завоевание края». Образование русских поселений в Средней Азии он считал важнейшей политической задачей. Идея военизации русских поселков зародилась вместе с идеей колонизации в год образования Туркестанской области, о чем свидетельствует «Записка» поручика Н. А. Маева о мерах к увеличению русского населения в Туркестане. Н. А. Маев предлагал создать слободы, «наподобие казачьих станиц», могущих принести пользу на случай беспорядков в крае. Населенные пункты, подобно казачьим станицам, должны были быть готовыми к бою единицами. План расположения поселков, намеченный Н.А. Маевым, к концу 90х гг. XIX в. действительно осуществился».(кара: Лещев Е. Н. Создание семиреченского казачьего войска. //Материалы научнопрактических конференций Московского военного института ФПС России. Сб. науч. ст. № 9).
1 История Кыргызстана: ХХ век. Б., 1998. С.19; Молдокасымов К. 1916ж. Архив документтери ашкерелейт; Ошонуку эле. 1916жыл.
Эркиндик үчүн күрөштүн барактары жана сабактары. ж. б. //muras. barakelde.org/.
2«Нельзя полностью исключать возможность участия германских и турец ких агентов в подготовке мятежа» (кара: Ганин А. В. Последняя полуденная экспедиция императорской России. //Русский сборник. Т. 5. М., 2008. С. 157; «События в Семиречье 1916 года по документам российских архивов».//интернетпроект).
Тескерисинче, Түндүк Кыргызстандагы көпчүлүк уруулар Кытай тарапка көчүп кетүү тууралуу маселени Россия империясына каратылгандан баштап козгоп келген. Мисалы, манаптар Адыл (сарыбагыш), Маймыл (солто), Балбай баатыр (бугу) үч урууну – солто, сарыбагыш, бугуну орус баскынчыларына каршы көтөрүү тууралуу сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп, жеңилип калсак, Кашкардагы Жакыпбек менен биригип кетели деп убадалашкан. Бул кеңешке Шабдан менен Марал дагы кошулган. Бирок, Адылдын Семетей деген жигити ал сөздүн баарын жергиликтүү орус бийлигине жеткирип салгандыктан, көтөрүлүш иш жүзүнө ашпай калган. 1875ж. Адыл, Балбайлар камакка алынып, уулантып өлтүрүлсө, 36 жаштагы Маймылды ОлуяАтадагы ногой мечитинин алдында кийизге ороп, мамыга байлап, атып өлтүрүшкөнүн Б. Солтоноев эскерет[47]. 1898ж. жыйынга келген Пржевальск уездинин (КүңгөйАкСуу болуштугу) кыргыздары уезд башчысы түгүл, падышанын өзүнө да баш ийбей турганын жана Сазоновка селосундагы орус келгиндерин кырып, Анжияндагыдай көтөрүлүшкө чыгууга даяр болуп калышканын эскертишкен[48]. Буга окшогон мисалдар көп жолугат. 1907ж. Пишпек уездине караштуу Сарыбагыш болуштугу көтөрүлүп, жетекчи деп табылган 100дөн ашык адам жазага тартылган[49]. Сенатор К. Пален 1908ж. карай ЖетиСуу облусунда 30 миң үйбүлөгө үлүш тийбей калганын белгилеп, минтип отурса жакында крайда агрардык кризис башталып, акыры ал улуттар аралык жаңжал чыгарууга алып келерин эскерткен[50]. 1910ж. Пишпек жана Верный уездерине караштуу 9 кыргыз болуштугу Иле аймагына өз өкүлдөрүн жиберип, Кытайдын карамагына көчүп кетүү тууралуу маселе көтөрүшкөн. Бирок ага Кытай өкмөтү макулдук берген эмес[51]. Ошондуктан бул маселе боюнча биринчи кезекте Турция эмес, Германия жана аны менен бирге Англиянын кызыкчылыгы жогору турганы дагы эске алынышы керек. Албетте, анын баары өтө жашыруун түрдө үчүнчү өлкө аркылуу ишке ашырылган. Мисалы, 1870ж. тарта Россия империясына каршы үгүт иштерин жүргүзүүнү түрк эмиссарлары жүргүзө башташкан[52]. Алар Орто Азияга Афганстан же Кашгар аркылуу киришкен, бирок тарыхый булактарда үгүт жүргүзүүдөн башка кадамдарга барышканы тууралуу фактылар кезикпейт.
Экинчиден, орус өкмөтүнүн ички саясаты, ошондой эле, падыша тарабынан кол коюлган айрым указдардын жергиликтүү элге түшүнүксүз болушу дагы көтөрүлүштүн чыгышына чоң роль ойногонун эске алуу керек. Мисалы, буга чейин жергиликтүү калк аскерге чакырылбайт деген ишеним бекем орногон. Анан, капысынан эле, жергиликтүү калктын бардыгын аскер кызматын өтөөгө милдеттендирет экен деген каңшаар тарап[53], ал элди өтө катуу тынчсыздандыра баштаган. Бул тууралуу жашыруун кабарлар тыңчылар аркылуу 1910–11жылдан баштап падыша өкмөтүнө жетип турган. Ошону менен бирге чет элдик агенттер гана эмес, сабаттуу делген орус дыйкандары дагы айрым маалыматтарды бурмалап, жергиликтүү калкты орус бийлигине каршы тукурган учурлар көп кездешкен[54]. Мындай өтө маанилүү маселелерге жержерлердеги жергиликтүү акимчилик кош көңүл мамиле жасаган[55]. Бул фактылар толугу менен 1916ж. Орто Азияны кучагына алган улуттукбоштондук кыймыл падыша өкмөтүнүн баскынчы саясатына каршы багытталган Кокон (1873–76), Фергана (1885), Ташкент (1892), Анжиян (1898) ж. б. көтөрүлүштөрдүн уландысы экенин далилдейт, б. а. бул көтөрүлүштөргө ар башка баа берүү мүмкүн эмес.
Чынында күнөөлүүнү башка жактан издөө, сырттан табуу – саясий идеологиянын милдети, тарых илимине тиешеси аз маселе. Түбүндө кайрадан эле падышалык Россиянын колониалдык саясатын актоого жасалган аракет экенин көрсөтөт. Демек, бул факторду 1916ж. көтөрүлүштүн эң башкы себебинин бири катары кароо үчүн көптөгөн далилдүү тарыхый фактылардан баш тартууга туура келет. Негизги фактылар деле толкундоолордун тажик, өзбек, түркмөндөрдө же Бухара, Хива хандыктарында эмес, так ошо ислам динине мурунтан көңүл кош мамиле жасалып келген ЖетиСуу өрөөнүндө өтө курч мүнөздө өтүшүнө биринчи кезекте саясий жана экономикалык себептер түрткү болгонун так далилдейт[56]. Деги эле ЖетиСуу өрөөнүндө жүргөн көтөрүлүштүн саясий мүнөзүнө ислам факторунун таасири өтө төмөнкү деңгээлде болушун айрым окумуштуулар так маалыматтар менен толуктап келишкен[57].
Эми соңку мезгилдеги 1916ж. улуттукбоштондук кыймылында курман болгон адамдардын саны тууралуу айрым маселелерге кайрылалы. Себеби, Улуу Үркүндүн жүз жылдыгы чукулдаган сайын айрым орус тилдүү басма сөз беттеринде бул маселе[58] кайрадан күч алууда. Бул Кыргыз Республикасы гана эмес, падышалык Россиянын түздөнтүз мураскору болуп таанылган азыркы Россия Федерациясы үчүн да өтө маанилүү маселелердин бири болуп саналат. Ошондуктан көтөрүлүштө курман болгон кыргыздардын санын аныктоо үчүн колдо бар маалыматтарды толук пайдаланып, баарына тегиз анализ берсек калыстык болот эле. Бирок, кандайдыр бир айрым объективдүү жана субъективдүү себептерге байланыштуу жогоруда аталган макалаларда курман болгондордун саны белгилүү тарыхчыдемограф Н. Бекмаханованын 1986 ж. жарык көргөн жалгыз эмгегине[59] таянуу менен чектелип калганы катуу өкүндүрөт. Албетте, бул жерде биздин милдет кандайдыр бир куру патриоттуулукту бетке кармап, авторлордун көз карашына каршы чыгуу эмес, жогоруда көптөгөн мисалдарда белгиленгендей тарыхты изилдөөнүн жалпы методологиясы бузулуп жатканын көрсөтүү болуп эсептелет. Анткени Н. Бекмаханованын аталган эмгеги негизинен Түндүк Кыргызстан жана Казакстандагы көп улуттуу калктын калыптануу маселесине арналып жазылган. Ошондуктан автордун максаты капитализм доорундагы социалдыкэкономикалык өзгөрүүлөр, көчмөн, жарым көчмөн жана отурукташкан көп улуттуу калктын географиялык абалы, алардын механикалык же табигый өсүшү[60], улут аралык мамилелердин калыптанышы сыяктуу маселелерди комплекстүү жол менен ачып берүү болгон[61]. Анын ичинде, 1916ж. көтөрүлүш Казакстан жана Кыргызстандын демографиялык абалына анчамынча таасир тийгизгенин бир нече сап менен гана эскере кетет. Башкача айтканда, аталган эмгектин негизинде Кыргызстандагы элдин демографиялык өзгөрүүлөргө 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүштүн тийгизген таасирин ачып берүү мүмкүн эмес. Эң башкысы, башка тарыхый маалыматтарда, архивдик документтерде сакталып турган көп сандаган материалдар эмне себептен изилдөөдөн тышта калышы керек деген негиздүү суроо туулат. Болбосо советтик мезгилде жарык көрүп, коммунисттик көз карашты чагылдырган Н. Бекмаханованын эмгеги баарынан так жана ишенимдүүлүгү алдынала илимий негизде далилдениши керек болчу. Жөнөкөй сөз менен айтканда кандайдыр бир так тыянак чыгаруу үчүн 1916ж. улуттукбоштондук кыймылына тиешелүү совет мезгили же кийинки мезгил болобу – жарык көргөн бардык эмгектерге тегиз анализ берилсе туура болмок. Бул маселенин эң башкысы.
Анткени биздин тарыхчылар таянып келген Н. Бекмаханованын статистикасы 1897ж. падыша өкмөтү тарабынан биринчи жол ишке ашырылган эл каттоодогу маалыматтарды салыштыруу аркылуу келтирилгенин эскертебиз[62]. Бирок айрым жерлерде Н. Бекмаханованын өзү да андан күмөн санаган учурлар кезигет[63]. Албетте, Росссия империясында жашаган жалпы элдин демографиялык абалын көрсөткөн көрсөткүч катары 1897ж. эл каттоонун жыйынтыгы өтө маанилүү булактардын бири экенин танууга негиз жок. Бирок жогоруда белгиленгендей, совет элинин интернационалдык биримдигин ар тараптан камсыз кылууга умтулган башка илимий изилдөөлөр сыяктуу эле, Н. Бекмаханованын эмгегинде өтө маанилүү бир нерсе эске алынбай калган. Ал – падыша өкмөтү тарабынан даярдалган каттоо барагы (бланк). Анда ысымын (атасынын аты, өз аты, фамилиясынын ордуна өзүнүн чыныгы атынан башка аты болсо же бир нече аты болсо деле); үйбүлөлүк абалын; үйбүлө башчысына карата мамилесин; жынысын; жашын; сословиесин (мүлкүн же наамын); кайсы динди тутканын; туулган жерин; катталган жерин; туруктуу жашаган жерин; эне тилин (наречие); сабатын; иштеген ишин; ден соолугунун жарамдуулугун көрсөткөн 14 пункт белгиленип, тигил же бул адамдын кайсы этноско таандык экенин көрсөтө турган «улуту» деген атайын графа каралган эмес[64]. Ошондуктан биринчи кезекте тигил же бул уезддеги адамдар колдонгон тил – алардын кайсы улутка тиешелүү болгонун так аныктоого жардам бере албай турган фактор экенин эске алышыбыз зарыл. Кыйыр түрүндөгү далилдердин бири бойдон гана кала бермекчи. Мисалы, казак, кыргыз, өзбек, уйгур, ногой ж. б. тилдери жалпысынан түрк тилине кирет[65]. Демек, мындай принцип аркылуу бир тил тобундагы элди бир нече улутка ажыратуу чоң жаңылыштыкка жол берет. Кийинчерээк 1897ж. эл каттоонун жыйынтыгына арналган ар облустар боюнча өзүнчө томдор да жарык көргөн[66]. Ал жерде жарыяланган көрсөткүчтөр деле толук бойдон мурунку цифраларды кайталайт. Ошол үчүн 1897ж. эл каттоонун материалдарына таянып, Пишпек уездиндеги бардык 151 107 жандын баланчасы казак, түкүнчөсү кара кыргыз деш эч мүмкүн эмес. Анализдеп көрөлү: 1868ж. карата Пишпек уездинде бардыгы 12 362 түтүндөн турган кыргыздар (каракиргиз) 10 болуштукту түзсө, 5 250 түтүндөн турган казактар (киргизказак) 5 болуштукка бөлүнгөн. Эми 1889ж. чыккан ЖетиСуу облусунун обзору боюнча Пишпек уездинде 78 45 жан кара кыргыз жашаса[67], 1897ж. эл каттоодо ошол эле уездеги кыргыздар 22 болуштукка, казактар 11 болуштукка көбөйүп, жалпы кара кыргыз 20 573, казак 9 001 түтүнгө жеткен[68]. Демек, бул цифраларга таянуу менен 1897ж. Пишпек уездине караштуу жалпы 29 574 түтүндү камтыган 33 болуштуктун 11 болуштугунда 9 001 түтүн казак улуту катталган деген гана тыянак чыгара алабыз. Аны менен бирге бул жерден өзгөчө изилдөөгө алына турган дагы бир кошумча маселе жаралат. Ал – чукул аралыкта алардын (кыргыздар ?) кандай жол менен ушунча тез көбөйүп кетиши[69]. Анткени алардын мындай жол менен көбөйүшү калктын жылдык өсүү темпинин орточо санын аныктоодо өтө чоң роль ойной турган фактордун эң негизгиси. Мындай жагдайларга анализ жасалбаса, көптөгөн фактылар изилдөөдөн сыртта калса, кыргыз калкынын өсүү темпин жылына орточо эсеп менен 1,3%ке[70] теңөө эч мүмкүн эмес. Мындай бирбирине карамакаршы маалыматтар ар тараптан текши анализге алынып бүткөндөн кийин гана кандайдыр бир тыянак чыгарылышы керек эле.
Эми башка булактарда жолуккан демографиялык маалыматтарга анализ жасайлы: 1907ж. Пишпек уездинин 8 болуштугунда (Пишпек участкасында – Чыгыш Ыргайты, Калыкуту, Кыбрай, Чөмүч; Беловодск участкасында – Жилангуз, Дулат, Сыйкым; Токмок участкасында – Жаныш) жалпы 59 айылга караштуу 5 844 түтүн казак жашаса[71], 1908ж. 1январына карата ушул уездде (Пишпек шаарынан тышкары) бардыгы 146 585 (81 299 эркек, 65 286 аял) жан кыргыз (киргиз) катталган[72]. Бул цифралар жыл өткөн сайын Пишпек уездинде болуштуктар көбөйүп жатканына карабай, 1908ж. элдин саны 1897жылга салыштырмалуу 4 522 адамга азайып кеткенин далилдейт. Бул статистикалык көрсөткүчтөр дагы көмүскө калтырууга болбой турган – жогорудагыдай эле калктын жылдык өсүү темпин аныктоочу материалдардын бири болуп саналат.
Ошол эле учурда Н. Бекмаханова өз эмгегинде 1897ж. статистикалык маалыматтарды толук пайдаланбай жана тигил же бул улуттун аталышын көрсөтүү үчүн берилген шарттуу кыскартууларга[73] көңүл бурбай кеткенин эскертебиз. Мисалы, 1897ж. эл каттоонун жыйынтыгын маалымдаган документтин алгачкы барагы: Тдж. деген кыскартуу – таджикский, Кр.крг. – кара киргизский, Кпч. – кипчакский, Кр.клп. – каракалпакский, Срт. – сартский, Узб. – узбекский, Трн. – таранчинский, Кшг. – кашгарский, Тюрк. – тюркский, Тюр.тат. – тюркотатарский экенин түшүндүрөт. Ал эми кийинки бардык барактарында сөз каракыргыздар («Кр.крг.») эмес, тескерисинче киргискайсактар («Крг.кс.» б. а. «киргизы», «киргискайсаки») же азыркы учурдагы «казактар» деп аталган улут жөнүндө жүрөт[74]. Эгер бул шарттуу кыскартууларга көңүл бурулбаса, көрсөтүлгөн цифралар жогоруда көрсөтүлгөндөй, тилдик белгилерине карата кимдин кайсы улутка таандык экенин так аныктоого жардам бере албайт. Мисалы, «Крг.кс.» аталган эл Пишпек уезди менен катар эле Копал, Лепси, Акмоло ж. б. уезддерде да жашаганын көрөбүз. Аларды ойго келгендей, кыргыз же казактарга ажыратуу эч мүмкүн эмес. Мындай көрүнүштү мурунку окумуштуулар да белгилешкен[75]. Алардын канчасы казак (Крг.кс.) же кыргыз (Кр.крг.) экенин так ажыраткан статистикалык маалыматтар азырынча башка булактарда да жарыялана элек. Келтирилген фактылар эске алынса, кыргыздардын жылдык өсүү темпи такыр башка жыйынтык бермек. Ошондуктан Н. Бекмаханова келтирген цифралар 1917жылдан 1926жылга чейинки демографиялык кыймылдын көрсөткүчүн көрсөтүүгө арналган илимий изилдөө бойдон гана кала бермекчи. Аталган монография анализденип, өзүнүн накта баасын ала элек. Ага карабай кийинки учурдагы басма сөз каражаттары бул сыяктуу чала камтылган документтерди жарыялоо менен күнөөлүлөрдү жергиликтүү калктын ичинен таап, айрым маселелерди курчутууга аракет кыла баштады. Бул курулай каралоо эмес. Жогорудагы 1889ж. ЖетиСуу облусунун обзору боюнча Пишпек уездинде 78 545 жан кара кыргыз катталса, Н. Бекмаханованын аталган монографиясында 1917ж. карата Пишпек уездинде 178,3 миң кыргыз жашаган[76]. Башкача айтканда, кийинки 20–30 жылдын ичинде дагы 100 миңге жакын кыргыз кошулуп жатат (178 300–78 545=99 755). Эми бул цифраларды калктын табыгый көбөйүшү салыштырмалуу туруктуу деп саналган РСФСРдин 1950–80ж. салыштырып көрөлү. Анткени көрсөтүлгөн мезгилде калктын орточо өсүү темпине ыңгайлуу шарттар (өлкөдөгү тынччылык, жаш балдардын өлүмүнүн кескин азайышы, калктын көптүгү, орточо жаштын жогорулашы ж. б.) түзүлүп, миграциялык кыймылдын деңгээли төмөн болгону эске алынды. Ошентип, 1950ж. РСФСРдеги калктын жалпы саны 101 438 000[77] болсо, 1980ж. ал 138 127 000[78] жеткен. Башкача айтканда, жогорудагыдай эле 30 жылдын ичинде Россиянын 100 миллиондон ашык калкы 36 689 000го гана өскөн (138 127 000–101 438 000=36 689 000). Бизде болсо 79 миңге жетпеген калк тескерисинче 3 эсеге көп өсүп жатат.
Эми Н. Бекмаханованын эмгегинде келтирилген кыргыздардын демографиялык абалына тиешелүү цифраларды дагы башка статистикалык маалыматтарга салыштырып көрөлү. Жогоруда 1897ж. эл каттоонун жыйынтыгы боюнча Пишпек уездинде 151, 5 миң түрк тилдүү «киргизкайсактардын» катталганын[79] көрдүк. 1916ж. расмий статистикалык эсепке караганда Пишпек уездинде баардыгы 44 037 түтүндөн турган 210 170 жан кыргыз («киргиз») 48 болуштукту (27 болуштугу көчмөн, 21 болуштугу жарым көчмөн) түзүп, анын ичинен 17 350 түтүн же 86 500 жан адам Кытайга качкан[80]. Мындан Н. Бекмаханованын көрсөткөн эсеби боюнча Пишпек уездинде жашаган кыргыздардын саны 1897ж. салыштырмалуу 1917ж. 26, 8 миңге, Пишпек уездинин делегаттарынын доклады боюнча 31 870 миң адамга көбөйгөн болуп чыгат. Анан 1916ж. алардын канчасы Кытайга кетип, канчасы качпай калганын кандай жол менен аныктоого болот деген мыйзам ченемдүү суроо туулат. Айрым расмий булактарда 1910ж. Пишпек уездинде 241, 8 миң калк жашаганы көрсөтүлөт[81]. Орто Азиянын демографиялык абалына түздөнтүз тиешеси бар өтө маанилүү бир нече статистикалык маалыматтардагы ушулар сыяктуу ар түрдүү айырмачылыктарды Н. Бекмаханованын көрбөй калышы эч мүмкүн эмес болчу. Эми жогорудагы Пишпек уездинин делегаттары келтирген санды кайра Н. Бекмаханованын эсебине салыштырсак, анда аталган уездеги кыргыздардын саны бир эле жылда 39 870 адамга азайып (210 170–178,3=39 870) кеткен болуп чыгат. Демек, мындай абалга өзгөчө көңүл бурулуп, ар тараптуу талдоо жүргүзүлүүгө тийиш болчу.
Булардан тышкары 1916ж. 17октябрдагы телеграммасында Түркстан крайынын генералгубернатору А. Н. Куропаткин орто эсеп менен ар бир болуштукта 3000 жан эркек адам бар экенин жана Кытайга качкандардын саны 25 болуштукка жеткенин көрсөтөт[82]. Андан туура бир айдан кийинки же 1916ж. 17ноябрдагы расмий билдирүүсүндө Пишпек жана Пржевальск уезддеринен Кашкар багытына 32 «киргиз» болуштугу, ошол эле Пржевальск уездинен Музарт аркылуу 8 болуштук «кара киргиз» качканы такталган[83]. М. Тынышпаевдин эсеби боюнча ЖетиСуу облусундагы 47 759 түтүндөн турган 44 болуштуктун ичинен 40 250 түтүн эл Кытайга качып, 95 200 адам кырылган[84]. Кытайга качкан казаккыргыздардын санын көрсөткөн кезектеги дагы бир эмгек 1977ж. жарык көрдү[85].
Кезектеги же 1926ж. бүткүл союздук эл каттоодо эне тили боюнча Каракол кантонунда 82 195; Нарын кантонунда 97 951; Чүй кантонунда 79 643; Фрунзе кантонунда 9827 кыргыз катталган[86]. Бардыгы 269 616. Демек, 1916ж. бир эле Пишпек уездинде 210 170 миң кыргыз жашаса, 1926ж. карата Түндүк Кыргызстанда жалпысынан 269 616 кыргыз жашаган болуп чыгат. Мындан Каракол уездин алып салалы: 269 616 – 82 195 =214 421. Мындай олуттуу айырмачылыктар толук анализденүүгө тийиш болчу. Болбосо кыргыздардын жылдык өсүү темпинин орточо санын аныктоодо орчундуу адашууларга алып келиши мүмкүн. Дагы бир мисал, 1924ж. Орто Азияда жүргөн улуттукмамлекеттик чек араларды чектөө учурунда Чымкент жана ОлуяАта уездинин көп бөлүгү, Пишпек уездинен үч болуштук (Георгевский, КараКоңуз, Чүй) Казак АССРине өтүп кеткен. Бул абал 1926ж. эл каттоонун жыйынтыгына сөзсүз таасир тийгизмек. Демек, «Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года» чыгарган демографиялык көрсөткүчтөр дагы кыргыздардын орточо жылдык өсүү темпин аныктоого жана Пишпек уездинде жашаган кыргыздар (же «кара кыргыздар») менен казактарды так ажыратууга, алардын санын өзөзүнчө тактоого жетиштүү жардам бере албайт деп жыйынтыктоого болот.
Жогоруда келтирилген фактыларды башка маалыматтарга кошумча болот деген ойдо гана келтирдик. Эми ЖетиСуудагы кыргыздардын көтөрүлүшү тууралуу Түркстан комитетинин мүчөлөрү М. Тынышпаев менен О. Шкапскийдин докладдык катына кайрылалы. Андагы маалыматтар Пишпек, Пржевальск, Жаркент уездеринен толук жана Верный уездинин айрым бөлүгүн камтыйт. Ал боюнча 1май 1917ж. карата Кытайдын Кулжа жана Кашкар аймактарына бардыгы 164 000 кыргыз (киргиз) качып, орустардын куралдуу куугунтугунан жолдо 12 миң, Кытайда 50 миң киши каза болсо, 64 миң адам кайтып келген. Ал эми 1июль 1917ж. карата Кытайда 83 000 адам каза болуп, 69 миңи кайтып келген[87]. Бул маалымат деле канчасы кыргыз, канчасы казак экенин ачык көрсөтө албайт. Бирок О. Шкапскийдин докладдык катын төгүнгө чыгаруу үчүн өтө далилдүү фактылар талап кылынат. Анткени Февраль революциясынан кийин бийликке келген Убактылуу өкмөт мурунку падышалык акимчиликтин ордуна Түркстан комитетин түзүп, О. Шкапский, А. Букейханов жана М. Тынышпаевге ЖетиСуудагы абалды жана кыргыздардын турмуштиричилигин жөнгө салуу маселесин тапшырган2. Ага чейин дагы О. Шкапский Түркстан крайынын администрациясында жооптуу кызматтарды аткарган[88] жана аталган уездерди өзү кыдырып, кайтып келген качкындарды жайгаштыруу боюнча 4–6майда Пишпекте өткөн кеңешмеге да катышкан. Ушул ж. б. маалыматтарга таянган К. Үсөнбаев деле жогорудагы цифраларды көрсөтөт, болгону анын эмгегинде 1май 1917ж. карата Кытайда каза болгон адамдардын саны 70–87 миң деп берилген[89]. 1889–91ж. жалпы статистикалык эсептөөлөргө таянуу менен жарык көргөн ЖетиСуу облусунун Пишпек уездинде жашаган каракыргыздардын саны тууралуу тагыраак башка бир маалыматты А. Н. Аристовдон жолуктурабыз. Анда ошол маселеге тиешелүү бардык статистикалык маалыматтарга анализ жасалып, ар бирине мүнөздөмө берилген. Ал боюнча 1889ж. ЖетиСуу облусунун Пржевальск жана Пишпек уезддеринде 137 218 жан же 40 705 түтүн (үй) кара кыргыз катталган[90]. Бирок аялдардын саны эркектердикинен алда канча аз экенинен күмөн санаган Н. Аристов бул маалыматтарды сын көз менен карап, мүмкүн кыргыздар (кара кыргыз) балдарынын, өзгөчө кыздарынын санын кандайдыр бир себептерге байланыштуу азайтып коюшу ыктымал деп эсептейт. Н. Аристов келтирген кара кыргыздардын бул саны башка маалыматтардагы цифраларга салыштырмалуу тагыраак болушунун себеби 1881–82ж. ал ЖетиСуу облусунун акимчилигинде аскер губернаторунун жардамчысы жана губернатордун милдетин убактылуу аткаруучусу болуп иштеген. Башкача айтканда жооптуу чиновник катары жергиликтүү калктын санын так аныктоого милдеттүү болгон. Экинчи бир мисал, Т. Рыскулов боюнча 1январь 1917жылга карата аталган облустан 270 632 жан (дунган калкынан тышкары) көчүп кеткен[91]. Эки чиновник келтирген бул маалыматтар азырынча илимий негизде төгүнгө чыгарыла элек. Бул эмне дегендик? Демек, 1897ж. менен 1926ж. бүткүл союздук эл каттоодогу маалыматтарды салыштыруу аркылуу кыргыздардын баланча эсеге көбөйгөнүн же азайганын тактоо мүмкүн эмес жана азырынча кандайдыр бир болжолдуу тыянак чыгарууга да болбойт. Ошондуктан бардык статистикалар дагы терең изилденип, талданып бүтмөйүн тигил же бул жалгыз фактыга таянуу менен кандайдыр бир тыянакка токтолуунун өзү туура эмес. Эгер Россия империясынын составына киргизилген кыргыздарды каттоого түздөнтүз тиешеси бар статистикалык бардык маалыматтар толук анализге алынбай, бир гана илимий эмгекти бетке кармоо менен тарыхты окутсак (окусак), анда аны окуунун принциби бузулат. Мисалы, Т. Рыскуловду дагы катардагы изилдөөчү дешке болбойт. Анын Н. Аристов сыяктуу эле мамлекеттик жооптуу кызматтарда (Түркстан КП Мусулмандар бюросунун төрагасы, саламаттык сактоо эл комиссариатынын комиссары, Түркстан АССР БАКнын төрагасы, РСФСРдин улуттар боюнча наркомунун орун басары, Түркстан АССРнин Эл комиссарлар советинин төрагасы) иштеген иштери эске алынышы керек.
Үчүнчүдөн, Кытай жана падышалык Россиянын архивдеринде сакталып турган айрым документалдуу маалыматтарды[92] салыштырган казак тарыхчысы Н. Мухаметханулы дагы 1916ж. качкын казаккыргыздардын саны 300 миңден ашык экенин, орус аскерлери чек арадан тосуп, кайтып келе жаткан калкты кырган фактыларды эскерет[93]. Бирок, көрсөтүлгөн 300 миң адамдардын баары Үркүн учурунда курман болгон деп түшүнүү туура эмес, ошол көтөрүлүштүн кесепетинен миграцияга дуушар болгон кыргыздар жана казактардын санын көрсөткөн көрсөткүч катары гана баалоого болот. Аны менен бирге ошол эле Н. Бекмаханованын жооптуу редакторлугу алдында 2008ж. 464 беттен турган «Центральная Азия в составе Российской империи» көлөмдүү эмгек жарык көрүп, анын ичинде «Социальноэкономическое и демографическое развитие Центральной Азии в составе Российской империи» деген атайын главага орун берилген. Ал жерде Н. Бекмаханованын мурунку биз атаган эмгегинде колдонулган статистикалар жолукпайт, анын ордуна 1916ж. көтөрүлүштөгү репрессияга байланыштуу ЖетиСуудан (Семиречье) 300 миңден ашык казак жана кыргыздар көчүп кеткени айтылат[94]. Дал ушул жерден көңүлгө албай коюуга эч мүмкүн болбой турган дагы бир кошумча маселе жаралат. Ал ЖетиСуудан көчө качкан 300 миңден ашуун казаккыргыздар мурун кайда эле, кайдан пайда боло калды деген маселе. Кеп кыргыз же казактардын санында эмес, мейли кыргыздар 300 миңден ашык адамдын 1/3ин түзсүн, бирок жогорудагы Н. Бекмаханованын жыйынтыгына таянсак, анда 300 миң жан адамды Кытайга качкан мурунку уезддерге сыйдыруу эч мүмкүн болбойт, же алар таптакыр артыкбаш жандар болуп чыгат.
1916ж. улуттукбоштондук кыймылы учурунда пайдаланылган статистикалык маалыматтарда да өтө олуттуу карамакаршылыктардын орун алышы – дагы бир орчундуу маселени жаратышы мүмкүн. Мисалга, Түркстан крайынын генералгубернатору А. Н. Куропаткиндин Согуш министри Д. С. Шуваевге жиберген 1916ж. 15августтагы телеграммасын алууга болот. Анда сөз Пишпек уездинин Беловодск бөлүмүндө кармалып, өлтүрүлгөн 138 козголоңчу кыргыздар тууралуу жүрсө, кийинки документтер боюнча бул окуя Пишпекте болуп, Беловодск бөлүмүндө болсо 517 адам өлтүрүлгөнү баяндалат[95]. Ал эми Түркстан комитетинин мүчөлөрү М. Тынышпаев менен О. Шкапскийдин 27июнь 1917ж. жазылган ошол эле окуялар тууралуу баяндалган докладдык катында алар күнөөсүз жерден өлтүрүлгөнү аныкталат[96]. Эскерте турган дагы бир нерсе, 1897жылдан кийин расмий эл каттоо 1920ж. жүргүзүлүп, бирок ал учурдагы СССРде жүргөн граждандык согуш толук жана так жыйынтык чыгарууга мүмкүнчүлүк берген эмес. Алардын аралыгында көбүнчө ар кайсы болуштук, уезддеги түтүндүн саны, ички миграциянын жыйынтыгы, түшкөн салыктын көлөмүнө жараша болжолдуу цифралар гана чыгарылган.
Эми 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүшүндө көрүнүктүү роль ойногон жетекчилердин бири – Канат Ыбыке уулуна арналган тарыхый изилдөөлөргө кайрылалы. Тилекке каршы, алиге чейин Канат Ыбыке[97] уулунун өмүрү жана анын саясий ишмердүүлүгүнө арналган толук кандуу илимий изилдөөлөр али ишке аша электигин моюнга алууга туура келет. Ошондой болсо дагы жогоруда көрсөтүлгөн документалдык жыйнактардан тышкары Канат хан тууралуу кыскача маалыматтарды алгач Белек Солтоноевдин эмгегинен жолуктурабыз[98]. Өкүнүчтүүсү, бул эмгек дагы көп жылдар бою катылып жатып жарык көргөн. Мисалы, «Көтөрүлүштүн долбоору» деген бөлүгүндө Пишпектеги июль айындагы болуп өткөн жашыруун кеңешме жөнүндө маалымат берип, ал кеңешмеге Канат Ыбыке уулу, Исамудин Шабдан уулу ж. б. кыргыз жакшылары катышкандыгын жана көтөрүлүш долбоору иштелип чыккандыгын белгилейт. Мындан колониялык эзүүнүн чектен ашып кетишин же саясий жагдайдын абдан курч экенин, тагыраак айтканда, көтөрүлүштүн өбөлгөлөрү эчак бышыпжетилип, андан баш тартууга мүмкүн болбой калган абалга жеткенин көрөбүз. Жөнөкөй сөз менен айтканда, падышалык Россия Орто Азияны күч менен каратып алгандан баштап аларга каршы кыймыл улам күчөй берген. Кээде ачык, кээде кыйыр, баш ийбөө, буйрукту аткаруудан баш тартуу сыяктуу ар кандай формаларда жүргөн. Демек, 1916ж. 25июндагы 19дан 43 жашка чейинки туземдиктерди кара жумушка чакырган Николай II № 1526 буйругу боштондук жалынын тутанткан кыпындай учкун гана болгон. Б. Солтоноевдин аталган эмгегинин дагы бир маанилүү жери – ошол мезгилдеги саясий окуяларды өзү көзү менен көргөн күбө катары 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүшүнүн чыгуу себептерин жана Канааттын хан шайланышын бирдиктүү контекстте карап, алардын жалпылыгын ачып бере алганында деп айтууга болот. Айрым эскерүүлөргө караганда, июль айынын аягында атайын чогулуш жүрүп, эл кимдин сөзүн угуп[99], эмне иш кыларын билбей турганда, Канат ажыны кан көтөрүүнү Бектендин уулу Токтосун сунуш кылган[100]. Архив маалыматтары боюнча көтөрүлүш Пишпек уездинин түштүгүндө 8августта башталып, ЫсыкКөлдүн өрөөнүнүн күңгөйтескейи аркылуу тез эле Пржевальск уездине жайылган. Көтөрүлүштүн жетекчилигине негизинен белгилүү манаптар, болуш башчылары шайланышкан[101].
Б. Солтоноевдин эмгеги жарык көргөндөн кийин гана Канат хандын өмүрү жана саясий ишмердүүлүгүнө кененирээк көңүл бөлүнө баштады десек болот[102]. Алардын ичинен Э. Раманкул кызынын аталган китепчесине кирген Канат хан тууралуу маалыматтарды өзгөчө белгилей кетүүгө туура келет. Анткени, андагы материалдардын көпчүлүк бөлүгү эл оозунан – ошол мезгилдеги орчундуу окуяларга өз көзү менен күбө болгон адамдардан эскерүү иретинде угуп, жыйналганы ачык белгиленет. Маанилүү өзгөчөлүгү – ал эскерүүлөрдүн башка архивдик же документалдык маалыматтардан эч кандай айырмаланбай – тескерисинче толуктап тургандыгында экенин көрөбүз. Автору да тарыхчыилимпоз эмес, бирок жыйнаган информацияларды сунуштап жатканда тарыхты изилдөөнүн илимий методологиясын тарыхчыокумуштуулардан кем эмес колдонгону кубандырат. Ал чакан китепчедеги материалдарды толук кандуу тарыхый булактардын бири катары кароого болот.
Канат хандын өмүр жолу, саясий ишмердүүлүгүнө байланыштуу маалыматтардын негиздүүлөрүнө Казакстан, Өзбекстан Республикалары жана Россия Федерациясынын Борбордук архивдеринде сакталып турган айрым сурак протоколдору да кирет. Өзгөчө белгилей турган бир нерсе – Канат Ыбыке уулунун көтөрүлүшкө жетекчи болуп шайланышы, колго түшүшү, түрмөдө сурак берүү процессине байланыштуу архив материалдары ж. б. Орто Азияны колониялаштыруу мезгилиндеги Россия империясынын жергиликтүү калкка карата колдонгон мамилесин ашкерелеп бере ала турган документалдуу маалыматтардан болуп саналат.
Ал материалдар боюнча Канат хан – Ыбыке уулунун жазалоочу отряд тарабынан 1916ж. 17октябрда кармалып[103], оор запкылардын натыйжасында[104] Верный шаарынын түрмөсүндө 1917ж. 16февралда каза болгон. Алгач (5. 11. 1916) сурак берип жаткандагы абалы оор, өтө катуу зордукзомбулук көргөнү билинип турат. Берген жообу чаржайыт, уртокмоктон али эсине келе элек адамдын кейпин элестетет. Негизинен көтөрүлүшкө катышкан жана жетектеген башка адамдардын фамилиясын жаапжашырып, бардык күнөөнү өз мойнуна алууга аракеттенген. Ал эми 20ноябрда берген жообу ачык жана так – көтөрүлүштүн чыгышына падыша өкмөтүнүн жергиликтүү акимчилиги курчуп бара жаткан кырдаалга өз учурунда маани бербей, кийинчерээк кайра ага ээ боло албай калышы башкы себеп болгонун түшүндүрүп бере алат. Бирок, К. Үсөнбаевди эске албаганда, 1916ж. улуттукбоштондук кыймылынын себептерин жана анын натыйжасын, ошондой эле көтөрүлүштүн жетекчилеринин саясий ордун коомдогу башка өзгөрүүлөр менен бирдей контексте кароо жагын колго ала электигин өкүнүү менен эскерте кетүүгө туура келет. Кийинки кезде окумуштуутарыхчылардын айрым эмгектеринде мындай, мааниси жагынан бирдей маселеге эки башка баа берилген иликтөөлөр кескин көбөйүп бара жатат. Андай мисалдын бирине совет доорундагы көптөгөн борбордук архивдердеги материалдарды пайдаланып, көтөрүлүштүн алдында жаңыдан бутунан туруп келе жаткан кыргыз интеллигенциясы тууралуу изилдөөлөрдүн автору, тарыхчы жана белгилүү саясатчы З. Курмановду келтирүүгө болот[105]. Анын эмгектери негизинен биз карап жаткан 1916ж. улуттукбоштондук кыймылга түздөнтүз байланышканына карабай, эмгектин көпчүлүк бөлүгүндө көтөрүлүштүн чыгышы, себептери жана жүрүшү тууралуу эчак далилденген, даректүү айрым фактылар кандайдыр бир көзгө көрүнбөс көшөгөнүн артында калганы ачык байкалат. Айтсак, анда падыша өкмөтүнө кызмат кылган башка тилмечтердин ишмердүүлүгү ашкереленген айрым фактыларга баа берилбей калган учурлар бар. Мисалы, «…Мыйзам жолун орусча билген судья, областтык суд, жандыралы, уезддин тилмечтери билген үчүн элжурттун тагдыры, түйүнү тилмечтер аркылуу болду… Тилмечтердин баш кесиби коркутуу, пара алмак, ак эшикчи, кызыл чок, полиция аркалуу кедейлерди таламак. Маселен, 1893жылы Бишкектин уездной тилмечи Алмата казагынан Галий Ордобай уулу тоо аркасындагы шайлоолордо Тайжин деген уезд менен жүрүп, бир чыгаан жорго, нечен миңдеп сом пара алып, параны бир жагынан гана эмес, эки жактан тең алган үчүн эл артынан түшкөн себептүү Алматага качып кеткен. Тилмечтер параны өзү гана албастан, көбүнчө иш башындагы төрөлөргө, оёздорго арачы болуп алып берген. …Верныйдан Евашкевич деген землемер 1907жылы келип, Атаке, Сарыбагыштын жерин ченеп, ЧоңКемин, КичиКемин, КалмакАшуу Балыкчы, АкБекет, ЖелАргы жерлерин аламын» деди. Оторбай Кудайменде баш болгон кыргыздар Евашкевичти камчы менен чаап, кууп жиберет. Алматыдан 100 казакорус, Пишпектен Путинцев келип, кыргыздарды топтоп: «Эгерде жер ченегич айткан жерди бербесеңер, каршылык кылсаңар, кыргынга кириптер болосуңар деди» – деген сыяктуу дагы башка мисалдарды[106] жолуктурууга болот.
Коомдук формациясынын башка биринен экинчисине алмашуу мезгилинде бийлик формасына жараша ар кандай адамдардын көз карашы ар түрдүү болушу ыктымал. Бирөө эски коомдук түзүлүштү жактаса, экинчиси ага караманча каршы болушу диалектиканын закон ченемдүү көрүнүшү. Бирок, бир жагынан падыша өкмөтүнүн колониалдык режимин катуу сынга алып, ошол эле учурда андай режимге кандайдыр бир деңгээлде жандили менен кызмат кылган кайсы бир адамды актоого жасаган айрым тарыхчылардын аракетине түшүнүү кыйын. Мейли, эгер падыша өкмөтүнүн колониалдык режимине терс, ага колдоо көрсөткөндөргө оң баа берилсин. Анда падыша өкмөтүнүн ошол режимине каршы көтөрүлүш чыгаргандардын ишин кандай баалоо керек деген адилет суроо туулат. Анткени 1916ж. көтөрүлүшкө тиешелүү жалпы тарыхый материалдар комментарийлер берилбеген түрүндө А. Сыдыков жана көтөрүлүшкө түздөнтүз жетекчилик кылган адамдар падышалык режимге эки башка саясий мамиледе экенин далилдейт. Эгер ошол кезде падыша өкмөтү Кыргызстандын келечеги үчүн прогрессивдүү роль ойноп, өз алдынча суверендүү мамлекет түзүүгө көмөктөшсө, айрым коомдук ишмерлердин ал өкмөттүн колунан сыйлык алышына сыймыктансак туура эле болмок. Мындайча айтканда, көтөрүлүш «баррикадасынын» экинчи тарабын ачык мүнөздөй турган көп маалыматтар изилдөөдөн сырткары калууда1. Айтсак, жергиликтүү калктын көтөрүлүшүнө падышачылык Россиянын себепчи болуп жатканын түшүнүп, кыргыздар менен биригип, колониалдык режимге каршы чыккан айрым орус дыйкандары тууралуу документалдык материалдар да жок эмес2. Бирок жогоруда көрсөтүлгөн себептерге байланыштуу 1916ж. көтөрүлүшкө арналган көптөгөн илимий изилдөөлөр болобу, башка басма сөз каражаттары болобу – алардын кийинки тагдырын камтыган эскерүүлөрдү эч жерден жолуктура албайбыз. Эмне үчүн деген суроо туулат. Бир жагынан алардын артында турган кимдир бирөөлөр (коом, уюм, мамлекет) жок. Жөнөкөй сөз менен айтканда тарыхты изилдөө акырындык менен коммерциялаштырылууда, же эң кур дегенде кандайдыр бир саясий максатты көздөйт. Демек, тигил же бул теманы тандап алуудан мурун биринчи кезекте авторго анын саясий жана материалдык баалуулугун эске алынат. Анча алыс барбай эле, мисалга, орточо тарыхчыдан көрө начар саясат таануучунун ордун бийик койгон А. Князевди алалы[107]. Анын ою боюнча кыргыздар Кыргызстанга жакында эле келген[108]. Өкүнүчтүүсү, эч кандай фактыларга таянылбаган ушул сыяктуу бир нече саптар аркылуу канчалаган байыркы документалдуу булактар жокко чыгарылып, мындай саясий аракеттер экинчи бирөөлөр үчүн тарыхый далил катары саналууда[109].
- Салыштырып көрүңүз: «…1912 г. А. Сыдыков обратился с прошением к начальнику Пишпекский управы Путинцеву с желанием «определить на службу словесного переводчика Пишпекского уездного управления». …В ней он обещал: «Клянусь перед Кораном и могуществом Бога о том, что хочу и должен …Всемилостивому Великому Государю Всероссийскому повиноваться не щадя живота своего до последней капли крови. Целую слова Корана. Аминь». …Не секрет, что служил А. Сыдыков честно и достойно. …1914 г. он был награжден юбилейной медалью в связи с 300летием дома Романовых. 1915 г. Путинцев вновь обратился с ходатайством к военному губернатору Семиречья в награждении переводчика А. Сыдыкова малой серебряной медалью «за труды, понесенные обстоятельствами войны». В сентябре 1916 г. его представляют к ордену Святого Станислава III степени с бантом и мечом «за толковую передачу приказаний подполковника Рымшевича во время боя при отражении атаки мятежников…. После кровавой драмы 1916 г. А. Сыдыков уже морально не считал себя связанным клятвой в преданности императору. Он принимает участие в революционных акциях, в аресте начальника уездной управы. Временное правительство назначает его заместителем уездного комиссара Занемойского. …вскоре ушел в отставку, ибо Временное правительство обмануло ожидания коренных масс и не остановило репрессий.…пришел в «Алаш», а затем к левым эсерам, движимый собственными убеждениями». (кара: Курманов З. К. Национальная интеллигенция 20–30 годов: Вклад возрождение государственности кыргызского народа и борьбу с тоталитарноавторитарным режимом. Б., 2005. С. 42, 45, 46, 53; Курманов З. К. и др. //АдыкеримСыдыков – национальный лидер. С.7)
- Сөзмөсөз: «…известен ряд случаев, когда русские крестьянебедняки в виде протеста против царского гнета… переходили на сторону восставших киргизов: таковы, например, георгиевский кавалер трех степенейМ. Д. Власенко, командовавший отрядом восставших киргизов, С. Коваленко,Ф. Павлов, братья Т. и А. Лобзовы со своими семьями и некоторые другие».Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане: сб. документов. /отв. ред. Пясковский А. В. М., 1960. С. 17. родной научнопрактической конференции «Историкополитическая обстановка на Семиречье в XIX в. и историческая роль в нем Сыпатай батыра Алибекулы». Мерке, 14–15. 06. 2013 (кара: www.bizdin. kg/…/380некоторыеаспектыквопросуоро…).
Экинчиден, эчак мерт болгон коммунисттик идеологиянын ордуна азыркы тарыхчылар жогору жактагы эң бийик трибунадан берилген көрсөтмөлөрдү жетекчиликке алышат. Ошондуктан тарыхый фактыларда регионалдык аңсезимдер басымдуулук кылып[110], «сенмен», «аккөк» же «кызылкарага» ажыратуу принциби абдан күчтүү өнүгүүдө. Тарыхчылардын бир даары ошол «кызылкарасына» жараша прокурор же адвокаттын милдетин аткарат. «Мендик» болсо ал тууралуу жалаң «дурус» же «жакшы» материалдар гана жарыяланышы керек, ал эми «тигилер» жагына тиешелүү кандай маалымат болбосун ар качан тескери мааниде көрсөтүүгө болот. Тилекке каршы тарыхты изилдөөдө кетирилген мындай кемчиликтер ондоп саналат[111].
Дагы бир мисалга падышалык режим кулагандан кийин Түркстан Аткомунда качкындардын иши боюнча комиссиясын төрагасы болуп иштеген А. Сыдыковдун жакын тууганы Т. Жанузаковду келтирели. Ал дагы А. Сыдыков сыяктуу өз заманынындагы өтө билимдүү адамдардын алдыңкы катарында туруп, турмушжолун алгач Түркстан генералгубернаторулугун канцелериясында котормочу болуп иштөөдөн баштаган. Жөнөкөй сөз менен айтканда, сабаты ачылган кыргыз интеллигенциясынын бири сыяктуу жылуужумшак орундардын бирин ээлеп калууга толук мүмкүнчүлүгү бар болчу. Бирок калган кыска өмүрүнүн аягына чейин кыргыздардын өз алдынча, көз карандысыз мамлекет курушу үчүн күрөшүп жүрүп өттү1. Февраль революциясынын натыйжасында падышалык режимдин биротоло кулаганына ишенип, өз алдынча Түрк Республикасын түзүүнү жактоочулардын катарына кошулган. Көп узабай совет бийлиги деле кыргыз элине көз карандысыз мамлекет курууга эч качан мүмкүнчүлүк бербей турганына көзү даана жеткенде, ага ачыктаначык каршы чыгып, 1921ж. Анжиян уездинде кызыл аскерге каршы жүргөн согуштардын биринде курман болот. Демек, бийликтин кандай гана формасы болбосун, биринчи иретте ага атамекени, элижеринин кызыкчылыгын жогору койгон.
Албетте, азыркы Кыргыз улуттук мамлекетинин түзүүдөгү А. Сыдыковдун тарыхый ролун таптакыр танып салууга болбойт. Аны менен бирге ошол мезгилдеги улуттук интеллигенциянын көпчүлүк өкүлдөрүнүн улам курчуп жаткан кырдаалдын саясий курмандыгына айланышына таасир тийгизген себептерди да эске ала жүрүүгө тийишпиз.
Жогоруда келтирилген фактылар менен бирге эски бийлик кулап, совет бийлигинин алгачкы мезгилиндеги Орто Азия калкынын турмушунда эч кандай өзгөрүүлөр жүрбөгөндүгүн да моюнга алышыбыз керек. Совет бийлиги орногондон кийин ондогон жылдар бою большевик ж. б. партиялык топтордун атын жамынып, алиге чейин бийликте отуруп алып, Европадан келген переселенецтердин кызыкчылыгын колдогон атка минерлерден жергиликтүү калк арыла албай келишкен. Жергиликтүү администрация болгону ураан, саясий чакырыктарын гана алмаштырып, иш стили мурункудай эле улана берген. Ал тууралуу фактыларды өтө көп кезиктирүүгө болот. Мисалы, жогоруда эскерилген 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүшүнүн көрүнүктүү жетекчиси Канат Ыбыке уулун орус аскеринин колуна түшүрүүгө активдүү катышкан Курман Лепесовдун бир баласы кийин Нарында совет бийлигин орнотууга катышып, милициянын башчысы катары Нарындагы кулактардын көтөрүлүшүн басууга да салым кошкон[112]. Дагы бир мисал, ЖетиСууда жер реформасын ишке ашыруу максатында 1920ж. ноябрь айында облустук кеңеш өткөрүлүп, анда Совет бийлиги орногондон кийин жер маселеси чечилмек тургай[113] кайра курчуп чыкканы, жаңы бийлик Чыгыш Европадан келген калктын кызыкчылыгы үчүн жергиликтүү жашоочуларды кысымга алууну улам күчөтүп жатканы баса белгиленет.
1 Кожомкулов К. Канайбаатыр и его потомки. //Мегаполис. 14июль, 2016.
Коомдогу жөнөкөй, карапайым калк кандайдыр бир деңгээлде колдоо көрсөтпөсө, кубаттабаса, бийликтин кандай гана системасы (демократиялык, республикалык ж. б.) болбосун репрессиялык жол менен тез аранын ичинде тоталитардык режимге өтүп кетиши мүмкүн эмес. Адегенде көпчүлүк коом тарабынан күчтүү колдоо алышы керек. Ушул сыяктуу объективдүү факторлор кийинки совет мамлекетинин тоталитардык режимге өтүп кетишине күчтүү шарт түзгөн. Мисалы, С. Турсунходжаев, Т. Рыскулов, Г. БехИванов, Н. Ходжаев башында турган Түркделегациясы алиге чейин колонизатордук мамилесин өзгөртпөй, мурунку падыша өкмөтүндө полиция, жандармерия, охранкада ж. б. иштеп, кийин совет бийлигинин колтугуна кирип алган айрым элементтерден Түрк АССРин таптакыр тазалоо талабында катуу турушкан. Кандайдыр бир деңгээлде бул маселе өз учурунда абдан туура коюлганын эскертебиз. Анткени агрардык маселе чечилмек тургай кайра күчөп[114], калктын сурооталабы аткарылбай, турмушу күндөнкүнгө начарлоонун үстүндө болсо, мурунку бийликтегилер ордунан козголбой, баягы эски саясат кайра уланып жатса, коомчулук аргасыздан нааразылык билдириши мүмкүн. Жогорудагы Түрккомиссиясынын койгон талаптарынын негизинде 22 жана 29июнь 1920ж. РКП (б) БКнын Саясий Бюросу «О наших задачах в Туркестане», «Об организации власти в Туркестане», «О партийном строительстве в Туркестане» деген токтомдорду кабыл алып, Турккомиссиясына карата атайын көрсөтмө бекиткен. Түркстан крайындагы бирибирине карамакаршы саясий топтордун ич ара күрөшүн ого бетер күчөтүүгө түзүлгөн так ушундай жагдайлар улуттук лидерлердин саясий куугунтукка алынышына салым кошкон негизги себептердин бири болуп эсептелет. Мындан башка дагы толуп жаткан объективдүүсубъективдүү факторлор эске алынууга тийиш болчу[115]. Ошондуктан бир коомго тигиндей же мындай баа берүүдө, историзмдин (тарыхийликтин) бардык критерийи эске алынып, тарыхты изилдөөнүн илимий методологиясына тиешелүү бардык маселелердин ушуга окшогон күнгөйтескей жактары сөзсүз көңүлдөн сыртка калбашы зарыл. Калган менен акыры бир күнү жарыкка чыгат.
Көрсөтүлгөн жалпы фактылар биздин тарыхчыоку муштуулардын тигил же бул маселенин үстүндө иштеп жатып, окуучуларды ошол маселеге тиешелүү бардык маалыматтар менен толук тааныштырбай же өзүнүн жеке көз карашын чагылдырган материалдарды гана пайдаланып жатышканын далилдейт. Эгерде бардык статистикалык же тарыхый маалыматтарга салыштырмалуу анализ жасалбай, ар бири өз кызыкчылыгына карап пайдалана берсе, анда илимий изилдөөнүн кереги канчалык деген маселе жаралат. Башкача айтканда, Үркүнгө тиешелүү башка, бардык материалдар тегиз изилденип чыгышы керек. Автордун өзүнө жагабы же жакпайбы – ал такыр башка маселе, бирок бирбирине карамакаршы маалыматтарды мындай, саясий жагдайларга жараша, керек учурда гана пайдаланылган методду саясатчылар да, коомчулук да карамакаршы мааниде кабыл алышы мүмкүн. Жалпылап айтканда, жогоруда келтирилген аргументтер аркылуу бир гана Н. Бекмахановага таянуу менен 1916ж. көтөрүлүштө каза болуп же миграцияга туш келген адамдардын санын болжолдуу түрдө да аныктоо мүмкүн эмес деген жалгыз тыянак чыгат. Демек, биз – изилдөөчүлөр айрым архив ж. б. маалыматтарды пайдаланып, бир тараптын көз карашын чагылдырып жатканда, экинчи тараптын пикирин дагы сөзсүз эске ала жүрүүгө тийишпиз.
Анткени, «…тарыхты изилдөөнүн башкы методологиясы бир кишинин көз карашын, ойпикирин башкаларга таңуулоо эмес, анын чоңкичине маселе экенине карабай, бир нече тарыхый так фактыларды пайдаланып, окуучуларга сунуштоо болуп саналат. Өткөн күндөрдү идеализациялоо, кээ бир жеринен аттап кетүү, аларга кайдигер мамиле кылуу – унутка калтыруунун эң төмөнкү формасы. Аларды идеализациялоо кандай гана жакшы ниет менен жасалбасын, ал акылэс, түшүнүктүн душманы болуп кала берет. …Тарых илими тарыхый процессти бардык тараптан тең чагылдырууга тийиш, болбосо бүт дүйнөлүк тарыхый көрүнүштөрдү толук түшүндүрүү мүмкүн эмес»[116].
РОЗА АБДЫКУЛОВА, т. и. к.
[1] Кара: Кауфман К. П. Проект Всеподданнейшего отчёта Туркестанского генералгубернатора (7 ноября 1867–25 марта 1881 гг.). СПб. 1885; Никитин В. П. Каракиргизы. //Памятная книжка Семипалатинской области на 1897 г. Семипалатинск. 1897;К вопросу о русской колонизации Туркестанского края… Министерство земледелия и гос. имуществ А.А.Кауфмана по командировке летом 1903 г. СПб., 1903; Шкапский О. А. Переселенцы–самовольцы и аграрный вопрос в Семиреченской области. СПб. 1906;Леденёв Н. В. История Семиреченского казачьего войска. Верный. 1909; Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края (составлен полковником А. Г. Серебренниковым). Т. 1–22. Таш., 1914–1915;Васильев В. А. Семиреченская область как колония и роль в ней Чуйской долины. Пг. [б.и.], 1915; Дневник Куропаткина А. Н. //Красный архив. №3 (34), 1929; ж. б.
[2] Кыргыз туусу. №60, 12.08. 2008.
[3] Кара: Из истории восстания киргиз в 1916 г. Материалы и документы. //Красный архив. Т. XVI. М.Л. 1926;Восстание 1916 г. в Средней Азии. Сб. док. /ред.Галузо П.Г. Таш., 1932; Восстание 1916 года в Киргизстане /Док. и матер. М., 1937; Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане: сб. документов. /отв. ред. Пясковский А. В. М., 1960; Їркїн. Тїз.: Э. Кылычев, Н. Капаров. //АлаТоо. 1992. №1; Қазақ ұлтазаттық козгалысы. Под ред. Койгелдиева М. К. Т. 2. Жетису–ИссыкКульская трагедия: 1916–1920 гг. (сб. док. и материалов). Астана, 2007; ж. б.
[4] Турсунов Х. Восстание 1916 г. в Средней Азии и Казахстане. Таш., 1962; Абдурахимова Н. А. Судебные процессы над участниками восстания 1916 года в Туркестане. //Материалы по истории и археологии Средней Азии», вып. 392, Таш., 1970; Ковалёв П. А. Революционная ситуация 1915–1917 гг. и её проявление в Туркестане. Таш., 1971;Галицкий В. Я. Трудящиеся Киргизии в борьбе за социальное и национальное освобождение в конце XIX–начале XX вв. Ф., 1982; Трудящиеся Киргизии в борьбе за социальное и национальное освобождение в конце XIX – начале XX веков. Ф., 1982; ж. б.
[5] Колониализм – капиталиисттик доордун алгачкы жана анын єнїгїї мезгилинде жергиликтїї элди талаптоноп, эзїї, ошондой эле колдон келишинче жаратылыш ресурстарынан пайда табуу максатында башка єлкєнїн аймагын кїч колдонуу менен басып алуу. (кара: Краткий политический словарь. М., 1988, С. 169).
[6] //Правда. 1, 10. 02. 1936.
[7] Кара: Григорьев В. В.Русская политика в отношении к Средней Азии.//Сб. гос. знаний, Т. 1, СПб., 1874;Венюков М. И.Поступательное движение России в Средней Азии. /Сб. гос. знаний, Т. 3, СПб.,1877; Макшеев А. И.Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских,СПб., 1890; Абаза К. К.Завоевание Туркестана,СПб., 1902;Терентьев М. А.,История завоевания Средней Азии, Т. 1–3, СПб., 1906; Попов А. Л.Из истории завоевания Средней Азии.// Исторические записки, 1940, № 9; ж. б.
[8] Кара: Джамгерчинов Б. Д. К вопросу о присоединении Киргизии к России. //Изв. Кирг. фил. АН СССР, вып. VII, Ф., 1947; Аполлова Н. Г. Присоединение Казахстана к России в 30х годах XVIII века. А.А., 1948; За марксистколенинское освещение вопросов истории Казахстана. // Правда, 26. 12. 1950; Брагинский И. С., Раджабов С., Ромодин В. А. К вопросу о значении присоединения Средней Азии к России. // Вопросы истории, 1953, № 8; Аминов А. М. Прогрессивное значение присоединения Средней Азии к России. //Звезда Востока, Таш., 1955, № 10; Раджабов С. Роль великого русского народа в исторических судьбах
[9] Доклад академика Е. Тарле на Ученом совете Ленинградского университета «О роли территориального расширения России в XIX–XX в.» //Вопросы истории. 2002. №6.
[10] Кара: Попов А. Л. Внешняя политика русского царизма в XIX веке в «кривом зеркале» М. Н. Покровского. /Против антимарксистской концепции М. Н. Покровского, М. Л., 1940.
[11] Кара: Материалы объединенной научной сессии, посвященной прогрессивному значению присоединения Средней Азии к России. Таш., 1959. С. 2829.
[12] Кара: Тихонов Д. Восстание 1864 г. в Восточном Туркестане. // СВ, Т. V. М.Л., 1948. С. 155172.
[13] Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане… С. 1516.
[14] //Агым №12, 20. 02. 2007.
[15]Сөзмөсөз: «…справедливые, освободительные войны – и прежде всего войны пролетариата против буржуазии – являются прогрессивными, революционными войнами, ибо они разрушают старые, вредные и реакционные учреждения, мешающие свободному развитию народов, несут угнетенному человечеству освобождение от капиталистического рабства, освобождение народов от гнета империализма и создают условия для самостоятельного государственного и национального развития народов колоний и зависимых стран» (кара: Ленин В.И. Соч., т. XXV, изд. 3, С. 441)
[16] Сөзмөсөз: «Профессор Джамгерчинов в своей работе «Киргизия в эпоху Ормонхана» идеализирует его, историю Киргизии середины XIX века по существу свел к истории правления Ормонхана». (кара: //СК. 4. 06. 1952).
[17] Сөзмөсөз: «Так, Андижанское восстание 1898 года проф. Бернштам, доцент Хасанов характеризовали, как национальноеосвободительное. На самом деле оно было реакционным, направленным на отторжение Средней Азии от России, на восстановление феодального строя». (кара: //СК. 4. 06. 1952).
[18] Сөзмөсөз:: «В киргизском литературоведении долгое время подвизались ныне разоблаченные буржуазные националисты – Саманчин, Байджиев и Бектенов. Они идеализировали и восхваляли реакционных акынов XIX в. – Калыгула, Арыстанбека, МолдоКылыча, объявив их «великими реалистами и демократами», которые являются создателями так называемой поэзии «заманов», пронизанной реакционной, панисламистской, пантюркстской и буржуазнонационалистической идеологией». (кара: //СК. 4. 06. 1952).
[19] Сөзмөсөз: «…Поэт А. Токомбаев в своем романе «Кровавые годы» допустил националистические ошибки, дал извращенное изображение восстания 1916 года. Несмотря на неоднократную критику романа со стороны печати и общественности, А. Токомбаев упорно не признает допущенных им ошибок. Это произведение Токомбаева является идейнопорочным, наносит серьезный вред делу воспитания трудящихся и нашей молодежи в духе дружбы народов и советского интернационализма». (кара: //СК. 4. 06. 1952).
[20] Хасанов А. Избранные труды. Очерки по истории Киргизии. БишкекМосква, 2004.С.234.
[21] Кара: Материалы объединенной научной сессии, посвященной прогрессивному значению присоединения Средней Азии к России. Таш.
[22] . С. 5657.
[23] Кара: Рыскулов Т. Р. Восстание туземцев Туркестана в 1916 году // Очерки революционного движения в Средней Азии: сб. статей. М., 1926; Чеканинский И. Восстание киргизказаков в Джетысуйском (Семиреченском) крае в июле – сентябре 1916 г. КзылОрда, 1926; Шестаков А. В. Восстание в Средней Азии в 1916 г. //Историкмарксист. №2, 1926; Исакеев Б. Киргизское восстание 1916 года. Ф., 1932; Абдрахманов Ю. Восстание киргиз в 1916 году. Ф., 1933; Усенбаев К. Восстание 1916 года в Киргизии. Ф., 1967; Абдурахимова Н. А.Судебные процессы над участниками восстания 1916 г. в Туркестане. //Научные труды Ташкентского государственного университета. Материалы по истории и археологии Средней Азии. Таш., 1970. Вып. 392; Восстание 1916 года в Кыргызстане. Сб. мат. конференции, посвящённой 75летию восстания. Б., 1993; Усенбаев К. 1916: героические и трагические страницы. Б., 1997; Будянский Д.М. История беженцевкиргизов (1916–1927). Б., 2007; Котюкова Т. В. Восстание 1916 года в Туркестане: ошибка власти или историческая реальность. //Обозреватель. 2011, №8; 1916жыл: Азаттык кєтєрїлїшї. 1916жылкы улуттукбоштондук кєтєрїлїшїнїн 95жылдыгына арналган илимий конференциясынын материалдары. Башкы ред. Э. С. Каптагаев. Б., 2012; ж. б.
[24] «…царские колонизаторы хотели забрать наших детей в армию, задавили нас налогами, поборами, отобрали наши земли, отобрали лошадей». Подобные сведения приводятся всеми участниками и очевидцами восстания 1916 г., а также в многочисленных архивных документах (кара: Усенбаев К. 1916: героические и трагические страницы. Б., 1997. С. 97).
[25] Усенбаев К. Аталган эмгек. С. 152, 153, 159 ж. б.
[26] Сөзмөсөз: «Это крупнейшее из массовых выступлений в Средней Азии охватило район от Красноводска до Бийского уезда, то есть, нынешние Туркменистан,Узбекистан, Казакстан и часть Сибири. Отклики движения наблюдались среди калмыков Астраханской губ.и среди отдельных народностей Сев. Кавказа» (кара:Шестаков А. В. Восстание в Средней Азии в 1916 г. (К десятилетию событий). //Историкмарксист, 1926. №2.
[27] Глущенко Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. М., 2010 (кара: …).
[28] Сөзмөсөз: «После распада колониальных империй на карте мира, главным образом в Азии и Африке, появились десятки независимых стран… Но проходили годы, а большие ожидания нового счастья и экономического процветания не сбылись, более того, положение в народном хозяйстве становилось заметно хуже в сравнении с колониальными временами. Случилось то, чего никто не ожидал: боготворимые вожди национальноосвободительных движений с великим усердием занялись самообогащением и самовозвеличиванием, воздвигая себе памятники при жизни на пьедесталах, на которых еще вчера стояли кумиры колонизаторов. …Независимость оказалась тяжким испытанием… У них для этого не было ни знаний, ни умения, ни опыта. А недовольство «низов» росло. Оставалось искать виновных собственной непригодности на стороне. На долгие годы вперед виновными в «наших трудностях» были назначены колонизаторы…».
[29] Салыштырып көрүңүз: «…привоз этих продуктов чрезвычайно увеличился в эти последние три года, и в прошлом 1847 году, один дом предприимчивого московского купца Баранова вывез до 35, 000 пудов азиатской хлопчатки (Хотя и азиатская хлопчатка добротою ниже
[30] Рыскулов Т. Восстание туземцев в Средней Азии в 1916 г. КзылОрда, 1927 г.
[31] Қазақ ұлт-азаттық козгалысы. 129-б.
[32] //Борьба классов, 1932,№ 78, С. 131.
[33] Усенбаев К. 1997. С. 18; Абдрахманов Ж. Восстание киргиз в 1916 году. Ф., 1933. С. 4042
[34] Солтоноев Б. Кыргыз тарыхы. Б., 2003. 378б.
[35] /Бухара памуги. 11. 2. 1896. №6.
[36] //Российский Архив: История Отечества в свидетельствах и документах XVIII—XX вв. М., 2003. Т. XII. С. 458–463.
[37] Кауфман А. А. По новым местам: (Очерки и путевые заметки). 1901–1903. СПб. 1905. С. 257.
[38] Салыштырып көрүңүз: «…Каждый крупный исторический период имеет свои законы. …Его научная цена заключается в выяснении тех частных законов, которым подчиняются возникновение, существование, развитие, смерть данного социального организма и замена его другим, высшим» (кара:Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 23. С. 2021).
[39] Сөзмөсөз: «Руководители восстания ставили целью восстановить Кокандское ханство в его прежних границах, то есть отбить у русских Ташкент и другие бывшие ранее кокандскими города. Это уже была прямая угроза русской власти». Болбосо: «…Вопервых, крови эти массы пролили изрядно, а вовторых, если бы цели были им чужды, они не собрались бы в таком количестве и не двинулись бы в русские пределы. Цели были весьма привлекательные: уничтожение захватчиковиноверцев, восстановление родного ханства в прежних границах, возможность обогатиться за счет тех же гяуров»ж.б.
[40] Сөзмөсөз: «Ни у новых поселенцев, ни у кочевников, естественно, никаких задокументированных владельческих прав на землю не было.… Приступив к колонизации Средней Азии, однако, российские власти гарантировали как оседлым, так и кочевым ее насельникам сохранение привычных форм хозяйствования, правда, земли кочевий, на которые, естественно, не существовало какихлибо владельческих документов, были объявлены государственной собственностью».(кара:…)
[41] Салыштырып кєрїўїз: «Благодаря казахским методам дешевого выращивания скота Россия занимала привилегированное положение в Европе, имея в своем распоряжении миллионы лошадей, крупного рогатого скота и овец, которые давали ей неисчерпаемое снабжение мясом, кожами, шкурами, молочными и прочими продуктами. Русские крестьяне же могли производить только зерновые, для которых не было средств транспортировки за пределы этого региона» (кара: Назаров П. Бегство из Центральной Азии. /пер. В. Петрова. Б., 2015. С. 149).
[42] Рыскулов Т. Р. По поводу выступления тов. Меницкого. //Восстание киргизов и казахов в 1916 году.С. 175176.
[43] Сөзмөсөз: «В годы Первой Мировой войны в России произошло одно серьёзное восстание – Ходжентское (Среднеазиатское). В нём участвовали узбеки, туркмены, часть киргизов, казахские банды А. Иманова и Джангильдина. Восстание было вызвано как активной деятельностью мусульманских экстремистов«ишанов», так и грубыми просчётами властей, решивших в 1916 г. призвать в тыловые части местное мусульманское население, которое было освобождено законом от воинской службы». (кара: www. historicus.ru /velikaya_ voyna_ukradennaya_pobeda/; Мындан тышкары кара: Мухлынин Б. Ф. Восстание 1916 года в Чуйской долине. //belovodskoemuh.ucoz.ru; История кыргызов и Кыргызстана. Учебник для вузов. Б., 2003. С. 186; Скрипкина С. М. Изучение восстания 1916 года в Кыргызстане по материалам рукописного фонда НАК КР. //Вопросы истории Кыргызстана. №3. 2006. С. 7178; Россия – Средняя Азия: Политика и ислам в конце XVIII – начале XXI века. М., 2013. С. 119121 ж. б.
[44] «…К 1917 г. русских в Туркестане было 542509 человек или 9,1% населе ния. Русское население было безоружно и не воинственно» (кара: Ганин А. В. Кєрсєтїлгєн эмгек. С. 157); Салыштырып кєрїўїз: Предписания Генштаба Военного министерства от 20. 7. 1898 г.: «… Военный министр приказал вооружить русское население Семиреченской области, почему мною сделано распоряжение об отправлении из Верненского окружного Артиллерийского склада в распоряжение… для бесплатной выдачи наиболее надежным русским жителям…, сельским преимущественно домовладельцам, имеющим собственное обособленное хозяйство и живущим на окраинах селений, в садах, на заимках,
[45] Шацилло В. К. Первая мировая война 1914–1918. Факты. Документы. М., 2003. С. 233.
[46] Сөзмөсөз: «…как ни парадоксально, национализм младотурок, будучи лишен подлинно патриотических идей и чувств, в значительной степени облегчал империалистам воз можность закабаления народов Османской империи». (кара: Алиев Г. З. Турция в период правления младотурок. М., 1972. С. 180).
[47] Солтоноев Б. Аталган эмгек. 2китеп. 6364б.
[48] Махаева А. Ш. Казаккыргыз тарыхынан (XVIII кылымдын экинчи жарымы – XX кылымдын башы). Б., 2011. 187б.
[49] Галицкий В. Я. Возникновение и развитие революционного движения в Киргизии в конце XIX – начале XX веках. Ф., 1973. С. 114.
[50] Пален К. К. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по высочайшему повелению сенатором К. К. Паленом. СПб. 1910. С. 312.
[51] Сөзмөсөз:«…девять киргизских волостей Пишпекского и Верненского уездов посылали депутации в китайский Илийский край о принятии их в подданство, но им китайскими властями было отказано. …попытки были и Пржевальского и Джаркентского уездов и они вызваны земельным вопросам, созданным Переселенческим Управлением». (кара: ЦГА РУз. Фонд И461, оп. 1, лл. 39об.40).
[52] Кара: Штейнберг Е. Л. История британской агрессии на Среднем Востоке. М., 1951. Гл. VII.
[53] ЦГА РУз, Ф. И461, оп. 1, д. 1025, л. 2.
[54] Сөзмөсөз:«…На местах высочайшее повеление было понято неправильно. Киргизы были уверены, что их будут брать в солдаты. Этому немало способствовала часть крестьян, уверявших киргизов, что начальство их обманывает и что посылают их на фронт для того, чтобы их там перебить». (кара: Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане:… С. 396).
[55] Сөзмөсөз: «…Рымшевич с нами не разговаривал, а просто повернулся и ушел, и из этого мы заключили, что нас вызвали не для того, чтобы решить наболевший вопрос о призыве рабочих, а для того, чтобы мы пожертвовали деньги на постройку на Арасане барака имени Путинцева». (ЦГА КР. Ф. 75, д. 48, С. 124. Копия).
[56] Сөзмөсөз: «Первоначальная и последующие разверстки призывного контингента по Туркестану различались. В частности, было решено сократить число при зывников в Ферганской области, оставив рабочие руки для уборки хлопка, по этой причине, не сокращая общее количество мобилизуемых, была уси лена нагрузка на другие регионы, затем, с учетом силы протеста местного населения властям пришлось уже пойти на сокращение наряда практически во всех областях…». (кара: Восстание 1916 гола в Киргизстане. Док.и мат. Сост. Л. В. Лесная. М., 1937. С. 1920).
[57] Джунушалиев Дж. Дж. Тїндїк Кыргызстан 1916жылдагы Тїркстандагы кєтєрїлїштїн очогу. // Вопросы истории Кыргызстана. №3. 2006. 78б.
[58] Кара: Батырбаева Ш. Д., Скрипкина С. М. Восстание 1916 годав демографическом аспекте. //Вопросы истории Кыргызстана. 2006. №1; Сєзмєсєз: «Во время самого восстания 1916 года погибли 4 тысячи киргизов. А сегодня этими цифрами манипулируют и делают из этого события один из рычагов для управления общественным мнением, чтобы повлиять на отношения с Россией». (кара: Впервые внятно очисле погибших. http://www.vb.kg/317074; http://www.centrasia.ru/newsA.php?st= 1380149460; толугураак: http://www.vesti.kg/index.php?option=com_k2&view=ite mlist&layout=category&task=category&id=1&Itemid= 125&limitstart=48#ixzz3lhVyO mMe; StanRadar.com; http://www. centrasia.ru/news).
[59] Бекмаханова Н. Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60е годы XIX в.–1917 г.). М., 1986. С. 182.
[60] Сөзмөсөз: «Главной задачей настоящего исследования является изу чение проблемы формирование многонационального состава населения Казахстана, Северной Киргизии и смежных районов в последней четверти XVIII– 60х годах XIX в. Цель работы – доказать, что исторические предпосылки и факторы формирования советского народа как общности сложились задолго до Октября, когда закладывались политические, экономические, культурные связи, зарождались и укреплялись традиции классовой солидарности многонациональных трудовых масс России…». (кара: Бекмаханова Н. Е. Формирование многонационального населения Казахстана и Северной Киргизии: последняя четверть XVIII–60е годы XIX в. М., 1980. С. 4). Эскертїї: Н.Бекмаханованын жогорудагы «Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60е годы XIX в.–1917 г.)» деген эмгеги ушул китептин кеўейтилген варианты болуп эсептелет.
[61] Бекмаханова Н. Е. Аталган эмгек. Аннотация.
[62] Кара: Бекмаханова Н. Е. Аталган эмгек. 177б.; Салыштырып кєрїўїз: Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Под ред. Н.А. Тройницкого. Вып. 7. Наличное население обоего пола по уездам, с указанием числа лиц преобладающих родных языков. СПб. 1905. С. 1038.
[63] Сөзмөсөз: «…Нам кажется вероятным, что перепись 1897 г. дала неточные данные и что, следовательно, в 1897 г. общая численность киргизов была несколько больше (примерно на 15 тыс. человек) и ареалы их расселения занимали большую территорию». (кара: Бекмаханова Н. Е. Многонациональное население… С. 18081).
[64] Данные о народностях переписью 1897 года определяются на основании показаний о родном языке и по Семиреченской области могут быть в главных чертах представлены следующей таблицей: Великоруссов 76,839 (7,78%); малороссов 18,611; киргизкайсаков 794,815 (80,46%). …Отсюда видно, что главную массу населения Семиреченской области составляють киргизы. Их огромное большинства; так из всего количества населения в 987, 863 человек – киргизкайсаков было 794, 815 чел., или 80,46% населения. (кара: Первая всеобщая перепись… Семиреченская область. Том LXXXV СПб., 1905. С. VI); Наличное население по родному языку киргизкайсацкий–Пишпекский уезд 151 107; Пржевальский 128,307 (Ошол эле жерде. С. 3).
[65] Кара: Щербак А. М. Введение в сравнительное изучение тюркских языков. СПб., 1994; ж. б.
[66] Мисалга кара: Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Семиреченская область. Том LXXXV СПб., Издво Центрального статистического комитета МВД, 1905.
[67] Аристов Н.А. Усуни и кыргызы или каракыргызы: Очерки истории и быта населения западного ТяньШаня и исследования по его исторической географии. Б., 2001. С. 530.
[68] Кара: Талызин А. Пишпекский уезд. Исторический очерк (18551868гг.). //Памятная книжка Семиреченского областного статистического комитета на 1898 г. Т.2. Верный, 1898. С. 40.
[69] Кара: Сапаралиев Д. Система управления кыргызов в составе Российской империи (1855–1917 гг.). //КыргызТїрк «Манас» университетинин Коомдук илимдер журналы. Б., 2004. № 12. 4147б.
[70] Жертвы Великого исхода 1916 года: мифы и реальность. //m. ritmeurasia.org/news20150816zhertvyvelikogoishoda1916go…
[71] Кара: Обзор Семиреченской области за 1907 год (Приложение ко всеподданейшему отчету). Верный 1908. С. 23–25.
[72] Ошол эле жерде. Ведомости № 1 о населении в Семиреченской области по народностям к 1му январю 1908 г.
[73] Первая всеобщая перепись… Вып. 7. С. 8.
[74] Пишпекский – Крг.кс. 151507, Пржевальский – Крг.кс. 128 307. Салыштырып кєрїўїз: Копальский – Крг.кс. 125 681, Лепсинский – Крг.кс. 156 107); Акмолинская – Крг.кс. 427389. (кара: Первая всеобщая перепись… Вып. 7. С. 37, 81).
[75] Сөзмөсөз: «… по переписи 1897 года, …в данных переписи по Семиреченской и Сырдарьинской областям киргизказаки показаны вместе с каракиргизами;». (кара: Россия. Полное географическое описание нашего отечества – настольная и дорожная книга для русских людей. Под ред. В. П. Семенова. СПб., 1913. Т. 19. С. 366).
[76] Кара: Бекмаханова Н. Аталган эмгек. С.182.
[77] Великая Отечественная война. Юбилейный статистический сборник:Стат. сб./Росстат. М., 2015. С. 22.
[78] Кара: Демоскоп Weekly№ 689–690. 630 июня 2016. //www.hse.ru/ org/hse/demo
[79] кара: Первая всеобщая перепись… Семиреченская область. Том LXXXV. С. 3.
[80] Докладная записка от делегатов киргиз Пишпекского уезда. //Қазақұлт-азаттық козгалысы. 134-135-б.
[81] Фрунзе: Энциклопедия. Ф., 1984.
[82] Кара: Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане… С. 687.
[83] Кара: интернетпроект «События в Семиречье 1916 года по документам российских архивов». Док. № 110.
[84] Қазақ ұлт-азаттық козгалысы. 252-253-б.
[85] Сөзмөсөз: «Царские каратели расправлялись не только с повстанцами, но и с мирным населением. Были уничтожены десятки казахских и киргизских аулов. Убивали и казахов, и тех русских, которые сочувственно относились к восставшим. Преследуемые царскими войсками, более 300 тыс. казахов и киргизов покинули родные места». (кара: Сулейманов Б. С., Басин И. Я. Восстание 1916 г. в Казахстане. А.А., 1977. С. 93).
[86] Всесоюзная перепись населения 1926 года. Киргизская АССР. Отдельный оттиск табличной части. Т. VIII. М., 1928. С. 218–220.
[87] РГИА, Ф. 1291, оп. 84, дело 57. Л. 13. 2 ЦГА РУз. Ф. 1044, оп. 1, дело 1, Л. 1.
[88] Сєзмєсєз: «После предварительных обследований области и экономического исследования части Пишпекского уезда Шкапский осенью 1905 г. представил заведущему управлением земледелия и землеустройства Шванебаху обстоятельный доклад с заключением, что в Семиреченский обл. нет свободных от киргизов земель, годных для переселения. …Шванебах …сказал, что он, Шкапский поставлен для того, чтобы у киргизов отбирать лучшие земли; а как выходит по закону или не по закону – это его, Шванебаха не касается». (кара: // Қазақ ұлт-азаттық козгалысы. 171б.).
[89] Усенбаев К. Аталган эмгек. С. 140141.
[90] Аристов Н. А.Усуни и кыргызы или каракыргызы:… С. 532: Ошонуку эле. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности. //Живая старина. 1896. вып. III–IV. С. 394.
[91] Кара: Восстание киргизов и казахов в 1916 году. Б., 1991. С. 23.
[92] …Обобранные, ограбленные, голодные возвращаются киргизы на родину, устилая свой путь трупами. …комиссар Джаркентского исполкома в своем докладе пишет выезжаем из селения Владиславского и въезжаем в долину р. Текеса; картина одна и та же, по сторонам дороги и самой дороги валяются трупы людей и животных. (кара: РГИА, Ф. 1291, оп. 84, д. 57. Л. 7).
[93] Сөзмөсөз:«…Китайский МИД: Если вы так будете истреблять казахов, то остальные казахи не вернуться на родину. В чем их вина?» //Туркестан №33. 19.08.2010.
[94] Центральная Азия в составе Российской империи. М., 2008. С. 290.
[95] Сөзмөсөз: «…Сформированные в Беловодском участке крестьянские дружины оказали помощь местному приставу в задержании 138 мятежников, которые по пути в пишпекскую тюрьму дорогой взбунтовались и за попытку бежать были перебиты дружинниками». «…1017 августа пристав Беловодского участка совершил лично выезд с командою в 10 нижних чинов, состоящих в его распоряжении, и чинами организованной вольной дружины из крестьян 11 августа было задержано из числа мятежниковкиргизов 138 чел.,12 августа еще около 400 чел., все пленные были доставлены в сел. Беловодское…». Салыштырып кєр: Телеграмма начальника Пишпекского уезда Г.Ф. Путинцева военному губернатору Семиреченской области М.А. Фольбауму о необходимости прекращения дела об убийстве 138 и 517 пленных киргизов в г. Пишпеке и с. Беловодском; «…3) Отряды истребляли планомерно и систематично женщин и детей, загнанных в ущелья, обреченных на голодную смерть, желавших только одного – бросить старую родину и уйти в Китай; 4) в с. Беловодском из 500 привезенных киргиз большая часть палками и камнями уничтожена, остальных везут в Пишпек, где вечером на соборной площади добивают на глазах начальства под звуки музыки кинематографа…».(кара: Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане… С. 344, 675, 709; Усенбаев К. Аталган эмгек. С. 9496).
[96] «Во время начала мятежа (кєтєрїлїш 8–10августа башталган) киргизы Беловодского участка Пишпекского уезда в количестве 517 человек явились к участковому приставу с заявлением, что они желают сохранить свою лояльность и просили его скрыть их гденибудь. Приставу нужно было кудато ехать по делам, и он поручил отвести этих киргиз в селение крестьянам. Последние же всех этих киргиз перебили». РГИА, ф. 1291, о. 84, д. 57.Л. 5.
[97] Эскертүү: көпчүлүк архивдик документтерде К. Абыке уулу, К.Ыбыке уулу же К. Абукин түрүндө кезигиши мүмкүн.
[98] Солтоноев Б. Кызыл кыргыз тарыхы. 2китеп. Б., 1993.
[99] Сөзмөсөз: «…Мы сами не пойдем в трудовую армию и своих сыновей не дадим».(кара: Усенбаев К. Аталган эмгек. С. 99.
[100] М. Өмүралы уулу. Кочкордогу 1916жылдагы көтөрүлүш. //Кыргыздар. Түз. К. Жусупов. 3китеп. Б., 1996. 121б.
[101] …Главнокомандующим был избран манап Канаат Абукин, над отдельными родами начальствовали известные манапы, например, БатырХан повел 18 волостей, Сагалы Алматаев 12 волостей. На отдельные селения нападали скопища, предводительствуемые мелкими манапами, а иногда и волостными управителями. (кара: Восстание 1916 года… 1960. С. 397; Жолдошев Р. Кыргыз манаптарынын 1916жылдагы кєтєрїлїштєгї ролу. //1916жыл: Азаттык көтөрүлүшү. 217–224б.).
[102] Кара: Э. Раманкул кызы. Өмүр сабагы (ырлар, эскерүүлөр). Кочкор кыш., 1995; М. Өмүралы уулу. Кочкордогу 1916жылдагы көтөрүлүш. //Кыргыздар. Түз. К. Жусупов. 3китеп. Б., 1996; Усенбаев К. 1916: Героические и трагические страницы. Б., 1997; Егембердиев Ж. Канат хан. Б., 2006; Асанов Т. И. Канат Ыбыке уулу (Канат Абукин) 1916ж. көтөрүлүштүн жетекчиси. //Вопросы истории Кыргызстана. №3. 2006; Акматалиев А. Канатхан – улуттун арнамысы //Адабий гезит. 2007. №13; Канат хан, Карыпбай, Күласал. //Учур. 30. 4. 2009, ж. б.
[103] Усенбаев К. Аталган эмгек. С. 130131.
[104] Молдокасымов К. Канаат хан жана 1916жылкы улуттук боштондук көтөрүлүш: Айрым архив даректери. //www.azattyk.org/a/kyrgyz…1916…khan…/27779589.html
[105] Курманов З. К. Национальная интеллигенция 20–30 годов: Вклад возрождение государственности кыргызского народа и борьбу с тоталитарноавторитарным режимом. Б., 2005; Курманов З. К. и др. // Абдыкерим Сыдыков – национальный лидер; ж. б.
[106] Солтоноев Б. Аталган эмгек. 2-китеп. 85, 88-89-б; Қазақ ұлт-азаттық козгалысы. 122, 170-б; Усенбаев К. Аталган эмгек. С. 163; ж. б.
[107] Князев А. Надо найти способы возвращения Киргизии к нормальному состоянию. http: //www.fergananews.com/articles/6701.
[108] Сөзмөсөз:«…Фергана, частью которой является нынешняя Южная Киргизия, никогда не была «древней киргизской землей», первое упоминание о киргизах в Фергане относится к XV веку, а появились киргизские племена в Фергане в XVII веке, когда убегали от наступавших джунгар, предков сегодняшних калмыков». Киргизы тогда заняли горы и предгорья в Ферганской долине, но ненадолго: после победы объединенных узбекскокиргизских войск над джунгарами большинство племен вернулось на север нынешней Киргизии».
[109] Сөзмөсөз: «…А интересно знаютли приведённые исторические данные здесь хотябы руководители нынешнего Кыргыстана?» odina68, 27.08.2010. Ошол эле жерде.
[110] Мисалы, Гончаров А. Отрарская библиотек миф в законе. http:// www.fergananews.com/article.php?id=9020ж. б. караўыз.
[111] Турганбаев Э. Некоторые аспекты к вопросу о роли отдельных личностей в современной исторической науке. //Материалы междуна
[112] Курман Лепесов жана анын тєрт уулу. /www.azattyk.org/a/ victims_repression…/24766590.html ; 1916 год: горькие воспоминания. /m.24kg.org/vzgljad/30409_1916_god_gorkie_vospominaniya/
[113] Сөзмөсөз:«…развившийся аппетит русс кого кулачества дошел до наглости, грабя скот и инвентарь, не говоря уже о владычестве в земельном вопросе. …с первых дней революции и по сие время русским населением Советская власть рассматривалась как власть русских и в интересах русского населения, что еще больше дало возможность к окончательн ому вытеснению коренного населения в бесплодные пусты ни, и лучшие земли опятьтаки же занимались русскими же…». (кара: Архив Президента Республики Казахстан. Ф. 666. оп. 1.Д. 36. л. 6 об).
[114] «…В период 1918 и 1919 г. на территории Семиречья увеличивалось число русских поселков. А Советская власть или не хотела вести борьбу с продолж ающимися захватчиками земель или считала себя бессильной». (Архив Президента РК. Ф. 666. оп. 1.Д. 36. л. 6 об).
[115] Мисалы, «…и участниками репрессий были не одни лишь чекисты, не только те, кто стрелял в подвалах в затылок невинным людям. Были и те, кто доносил на соседей для того лишь, чтобы занять их жилплощадь. А ктото глухо молчал о происходящем в стране даже у себя дома, боясь, как бы ребёнок в школе не сболтнул лишнего».(кара: Наталья Солженицына: Чтобы очистить души от парши, каждый на своём месте должен быть честен. //Аргументы и Факты № 47. 24/11/2010).
[116] Афанасьев Ю.Н. Я должен это сказать. Политическая публицистика времен перестройки. М., 1991.
1916-ЖЫЛ: АЗИЯДА БЕШ ТҮРК
1916ж. улуттук боштондук кыймылынын бир бөлүгүн түзгөн Жетисуудагы көтөрүлүштө Осмон мамлекетинен келген беш түрктүн ролу тууралуу маалымат берген эмгек 1999ж. Стамбул шаарындагы «Өтүкен» басмаканасынан «Азияда беш түрк» деген аталышта китеп болуп басылып чыккан. Аны араб арибинен латын арибине Юсуф Гедикли которгон. Эмгектин автору Адил Хикмет 1914ж. Орто Азияга келген беш түрктүн бири болгон. Ал сапарын карыткан соң, Орто Азияда күбө болгон окуяларды, көргөнбилгендерин Түркиянын «Cumhuriyet» («Жумурият») аттуу гезитинин 1928ж. 16июнунан – 16октябрына чейинки сандарына араб ариби менен жарыялап турган. Мына ушул гезитке чыккан маалыматтардын дээрлик бардыгы бир канча жылдан кийин жогорудагы аталыш менен жарыкка чыккан.
Эмгекте 1916ж. улуттукбоштондук кыймылга беш түрктүн катышкандыгы жана Шабдан баатырдын уулу Хисамидиндин Кытайга качкан кыргыздарды Анатолияга көчүрүү жөнүндө беш түрккө сунуш киргизгендиги жаңы тарыхый маалымат катары бизди кызыктырбай койбойт. Мындан сырткары, автор сапарлаштары менен Индияда, Чыгыш Түркстанда болгонун, жолдо орус аскерлеринин кылтагына илинип калып, араң дегенде алардан качып кутулуп, аңдоосуздан кыргыздарга туш келишкенин, Чыгыш Түркстанга кайра келип, Такламакандан Хотенге, Кытайга сапар тартышканын жана Шанхайда өткөргөн күндөрүн баяндап келип, жалпысынан Чыгыш жана Батыш Түркстандагы беш түрктүн (ошол мезгилде Осмон мамлекетинин армиясында кызмат өтөгөндөрдүн) ишаракеттери, башынан өткөргөн окуялары, айрыкча алардын ЖетиСуудагы көтөрүлүшкө катышкандыгы жөнүндө маалымат берет. Эмгектин автору тууралуу кошумча маалыматтар жок. Ал төрт тилде (французча, арабча, италянча жана англисче) эркин сүйлөгөн. Өз мезгилинде аскердик жөндөмдүүлү гүнөн улам жүзбашылык кызматка чейин көтөрүлгөн. Ал эми эмгеги болсо эскерүү, күндөлүк, тарыхый роман жана саякатнаама сыяктуу жанрдык типте жазылган.
Эмгекте берилген маалыматка караганда, Осмон мамлекетинен Кушчубашы Селим Сами, Хүсейин Эмруллах, Хүсейин (түбү крымдык болгон), Ибрахим жана биз сөз кылып жаткан эмгектин автору Адил Хикмет деген соодагер кейпиндеги беш киши 1914ж. 14июнда узак сапарга аттанып чыгат да, 4августта Измирден кемеге отуруп, эптеп Кашкарга жетип, андан ары Памир аркылуу Афганистанга жөнөйт. Чыгыш Түркстан аймагын кесип өтүп баратып, 1915ж. 27апрелде орус аскерлеринин колуна түшүп, Ташкоргонго жөнөтүлөт да, аяктан адегенде эле аларды өлүм жазасына тартмакчы болушуп, анан ырысы ошол жактан кыйылсын дешкенби, айтор, Ташкентке жеткиришет. Ошол мезгилде Германиянын Кытайдагы элчиси Фон Хинтсе аларды өлүмдөн куткарып калат. Ичер суусу түгөнө элек немелер 1915ж. 14июлунда камактан чыгышып, оболу Балкаштын түштүкчыгышындагы Капал шаарына, андан кыргызказактар жашаган Сархан шаарына айдалышат. Жазмышка айла барбы, куугунсүргүндөн башы арылбаган байкуштардын багына, кудай жалгап, ошол кезде ЖетиСууда көтөрүлүш башталып кетип, абакта жүргөн бешөө ошол тарыхый окуяга активдүү катышат. Эмгектин негизги өзөгүн мына ушул ЖетиСуу көтөрүлүшүндөгү алардын орду жөнүндөгү тарыхый маалымат түзөт.
1916ж. 2августта башталган көтөрүлүш Бишкек, Каракол, Токмок аймактарын тез эле кучагына алып, анын башында Канат жана Шабдан баатырдын уулу Хисамидин турган. Бирок, 1999ж. «Азияда беш түрк» аттуу китепти араб арибинен латын арибине которгон Юсуф Гедикли Адил Хикметтин ушул эмгеги тууралуу жазган кириш сөзүндө Шабдан баатырдын 1916жылкы көтөрүлүшкө катышкандыгын, ал тургай уулдарына кошулуп козголоңчуларды жетектегенин айтат (Adil Hikmet Bey, Asya’da Beş Türk. Араб арибинен латын арибине которгон Ю. Гедикли. Стамбул, 1999. 16-б.). Адил Хикметтин эмгегинде болсо Шабдан баатыр тууралуу таптакыр сөз кылынбайт, анын уулу Хисамидин тууралуу гана айтылат. Ал эми Шабдан баатыр үркүн башталганга чейин эле, 1912ж. 6апрелде көз жумганы баарыбызга маалым.
1916ж. ноябры ченде баягы беш түрк Шабдан баатырдын уулу Хисамидинге кошулуп, орус аскерлерине каршы урушка катышкандыгы, ошол кезде жети миңдей куралдуу кыргыз көтөрүлүшкө даяр турушканы тууралуу эмгекте үстүртөдөн болсо да айтылып кеткен жерлери бар. Россия империясынын аскердик күчү алардан алда канча күчтүү болгондуктан, айыгышкан күрөштө ЖетиСуу аймагынын жергиликтүү калкы отуз пайызга азайган. Натыйжада үч жүз миңдей казак, кыргыз Чыгыш Түркстанга көчүүгө аргасыз болушкан. Бул окуя боюнча түрк изилдөөчүсү З. В. Тоган жүз миң чатырдан көп кыргыз үйбүлөсү аргасыздан Кытайга көчкөндүгү жөнүндө маалымат берет(Z. V. TOGAN, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi. Стамбул, 1981. 2. басым. 341-б.). Адил Хикмет жогоруда аталган эмгегинде Кытайга көчкөн кыргыздардын арасында келишпестик пайда болгонун, ошондон улам алардын бир тобу кайра өз мекенине кайтууну, орустар ээлеп алган жерге барууну көздөшсө, экинчилери Кытай жергесинде өлгөнгө даяр экенин айтышканын кабарлайт.
Алар Орто Азияга келгенде Түркстандын бир бөлүгү (азыркы Орто Азия же Батыш Түркстан) Россияга, экинчи бөлүгү (азыркы Синцзянь провинциясы, же Чыгыш Түркстан) Кытайга, ал эми калган бөлүгү ( Түндүк Афганистан аймагы) Англияга караганы тууралуу баяндайт. Эмгектин автору сапарлаштары менен чогуу Түркстанга жергиликтүү калктын улуттук аңсезимин ойготуу максатында баргандыгын билдирет. Ушундан улам, автор бизди ынандырууга аракеттенгендей, ошол түрктөр чындап эле Орто Азия калкынын улуттук аңсезимин ойготуу максатында жолго чыгышкан болсо, анда эмне үчүн беш түрктүн төртөө аскер адамы эле деген мыйзамдуу суроо туулат.
Автордун берген маалыматы боюнча, алар кыргыздарга кошулуп, кайсы жерлерде топтолуп сүйлөшүү керектигине чейин талкууга алышкан. Кыргыздардын негизги куралдуу күчтөрү ЫсыкКөлдө беш түрктүн катышуусун да чоң жыйын курушуп, жыйында көтөрүлүшчүлөргө беш түрк менен Хисамидин жетекчи болуп дайындалышат. Бирок, орус аскерлерине күчтөрү жетпей тургандыгын алдыртан билишип, алгач алардын куралжарак койгон жерлерин түн ичинде талаптоной башташкан. Натыйжада ар бир кыргыз куралжаракка ээ болгон. Мындан сырткары, кээ бир колунда бар кыргыздар бардык малмүлкүн согуштук куралжарактарга айырбаштаган. Буга мисал катарында Шабдан баатырдын уулу Хисамидинди көрсөтүүгө болот. Эмгекте Хисамидин жүз элүү миңден ашуун акчасын согушка короткондугу кабарланган.
Көтөрүлүштү басууда орус аскерлеринин башында генерал Куропаткин турган. Анын жазалоочу отряды ЫсыкКөлдүн өзүндө эле отуз миң кыргызды кырып таштаганын автор аталган эмгегинде баяндайт. Бирок, Куропаткин көтөрүлүштү жетектеген Осмон түрктөрүн колго түшүрө албаган соң, төмөндөгүдөй указ чыгарган. Аны эмгекте автор мындайча берет: «Император Николайдан (бул жерде Николай II тууралуу сөз болуп жатат – Р.А.) баштап баарыбызга ЖетиСуу облусундагы беш түрк тынчтык бербей койду. Россия падышачылыгынын тынчтыкта болушу калкка бейпилдикти алып келет. Анткени, калктын кайгымуңу падышачылыктын кайгымуңу болуп саналат. Акыркы мезгилдеги бейпилдик менен тартиптин бузулушунан улам бир топ башаламандык келип чыкты. Бул биздин биримдигибизге туура келбейт. Бардык күчкубатыбыз менен өкмөткө зыян келтирген бузукуларды жок кылуубуз керектигин падыша буйрук кылды. Беш түрктү кармап, колдорун байлап өкмөткө тапшырган адамга акчалай сыйлык (ар бир түрк үчүн он миң сомдон) берилет. 1916ж. 15декабрь. Генерал Куропаткин».
Беш түрктү кыргыздар орус аскерлери жете албаган жайга, токойго алпарып жашырышып, өлүмдөн сактап калышат. Эмгектеги маалыматка караганда, бир күнү Хисамидин Шабдан уулу Кытайга качкан кыргыздардын ал жерде дагы көпкө кала албастыгын, мындан улам аларды Афганистан жана Иран аркылуу Анатолияга көчүрүү маселесин сүйлөшүү үчүн беш түрккө кайрылат. Автордун ою боюнча, кыргыздар Чыгыш Анатолиянын тоолуу аймактарына жайгаштырылса, Түркия үчүн пайдалуу болмок. Мындан улам ал жердеги армян кыштактарынын арасына үчтөн кыргыз кыштагын орнотсо болору тууралуу оюн автор эмгегинде билдирип кетет. Хисамидиндин сунушу боюнча, кыргыздар Анатолияга карай бет алмак эле. Бул жерде жеке эле кыргыздарды эмес, Хотендеги түрк калкын да көчүрүү жөнүндө сөз болгон, автордун пикиринче, алар да Түркияда кол өнөрчүлүккө, чыгармачылыкка жаңылык киргизип, экономикага пайда келтиришмек. Бирок, ал мезгилде Түркия согушка катышып жаткан.
Түрктөр Индиядан Чыгыш Түркстанга Памир аркылуу өтүшөт да, памирлик кыргыздардын арасында жүрүшүп, алардын чарбасы, маданияты, жашоо образы менен таанышышат. Мисалы, автор алардын койлорунун чоңдугу торпоктой бар экенин, кышкысын кар калың жааганына карабастан, малдары карды тээп оттоп жүргөнүнө күбө болушканын баяндайт. Памирлик кыргыздардын азыркы каадасалт боюнча койду соёрдон мурун «оомийин» деп, анан мууздаганына таңыркаганын, койдун астынкы ээгинен башкасын толугу менен дасторконго койгонуна кызыкканын, койдун башынын астыңкы бөлүгү кокусунан конокко берилип калса, коноктун сүйлөөк экенин билдирээринен өйдө жазат.
Андан соң түрк туугандар Ташкоргонду (Кытайга караган аймактын аты) көздөй бет алышып, ал жерден да кыргыздарга туш келишет. Калктын көбү жылкы асырап, кой жана топоз багышарын, өтө жакырлары эт менен эле тамактанышарын, колунда барлары болсо Кытай базарларынан шекер, ун, күрүч жана арпа алышарын, эттен казыкарта жасашарын, бээнин сүтүн ичип, андан кымыз жасашарын ошол жерден көрүшөт. Мындан тышкары, автор капканга түшкөн бүркүттү коё беришкенин баяндап келип, андагы капкан кыргыздарга таандык болчу деп жазат. Бул жерден кыргыздардагы мүнүшкөрлүктү байкоого болот.
Кызык жери – ал мезгилде Орто Азиялыктар Осмон түрктөрүн «Стамбул түрктөрү» деп аташчу экен. Балким, бул аймактардан Меккеге жол тарткан болочок ажылар Стамбул аркылуу сапар карытышкандыктан, шаардын аты элге ошондо эле кеңири белгилүүдүр.
Беш түрк Анжиянга келген кезде, ал жердеги жергиликтүү калк гезиттен алар тууралуу кабар угушканын, алардын Памирдеги кыргыздарды көтөрүлүшкө үндөгөндүгү тууралуу эшитишкендигин автор эмгегинде айтып кетет. Демек, ошол мезгилде чыккан орусча гезиттерден алар тууралуу маалыматты учуратууга болот экен да. Мындан улам архивдерде (айрыкча Россиядагы архивдерде) булар жөнүндө маалыматтар бар болуш керек деп ой жорууга да болот.
1917ж. беш түрк Кучарга барат. Ошол маалда Россия менен Кытай өз ара келишип алып, аларды кармоого аракет кылышат. 1918ж. 29июнда жаны жай албаган түрктөр Шанхайга барышканда, англичандар алардын артынан сая түшүшөт. Артынан түшкөн куугунду адаштыруу максатында беш түрк бирбирден ар кайсы жакка чачырап, ар башка жол аркылуу качып отуруп, араң дегенде Түркияга кайтып келишет. Тактап айтканда, Селим Сами менен Ибрахим 1920ж. 13апрелинде Манчжурия аркылуу Россияга, Адил Хикмет менен Хүсейин 1920ж. 14апрелинде Япониянын кемесине түшүп Гамбургга келишет. Эмруллах Афганистан, Батуми, Трабзон аркылуу 1919ж. 19июлда Стамбулга келет. Эмгектин автору Адил Хикмет болсо Стамбулга сүлдөрүн сүйрөп араң гана 1921ж. 23мартында жеткен.
Жыйынтыктап айтканда, 1914ж. Орто Азияга келип, Жетисуудагы көтөрүлүшкө активдүү катышкан беш түрк тууралуу 1916ж. улуттукбоштондук кыймылына таандык архивдик материалдар кайрадан каралууга тийиш.
К. МОЛДОКАСЫМОВ, т.и.к., доцент.
1916-ЖЫЛ. ЭРКИНДИК ҮЧҮН КҮРӨШТҮН БАРАКТАРЫ ЖАНА САБАКТАРЫ Оторчулук доордун азабы, калктын оор абалы
1916ж. – кыргыз элинин тарыхында өчпөс так калтырган өзгөчө жыл болгон. Орус падышачылыгынын оторчулук зордукзомбулугуна чыдамы кеткен эл түп көтөрүлө боштондук күрөшүнө чыгышкан. Көтөрүлүш Кыргызстандын аймагында туташ башталып, кандуу кагылышууларга чейин өсүп, мыкаачылык менен басылган. Элдин эсинде «Улуу Үркүн» аталышында сакталып калган бул окуянын келип чыгыш себептерин терең билбей туруп, элдик көтөрүлүштүн маңызын аңдап түшүнүү мүмкүн эмес.
ХIХ к. экинчи жарымында Орус падышачылыгы Түркстан чөлкөмүн куралдын күчү менен каратып алган соң, оторчулук саясатын ишке ашырууга киришкен. Каратылган жерлерди башкаруу үчүн 1967ж. Түркстан генералгубернаторлугу негизделип, ал облустарга, андан уездерге бөлүнгөн. Жаңыдан негизделген админстративдик бирдиктерди аскер чининдеги падышалык чиновниктер башкарып, жергиликтүү элдин өкүлдөрү башкаруу укугунан четтетилген. 1867ж. Түркстан чөлкөмүн башкаруу үчүн атайын Жобо кабыл алынып, ал боюнча каратылып алынган жерлер Россия империясынын менчиги деп табылат. Тактап айтканда, кыргыздар өз ата бабалары жашап келген жерлерге болгон ээлик укугунан биротоло ажыратылган. Бийликтин башында турган генералдар, аскер адамдары Польшадагы, Кавказдагы элдик көтөрүлүштөрдү ырайымсыз басууга катышкан, түздөнтүз жетектеген, такшалган адамдар болгон. Алсак генералдар фон Кауфман, Черняев, Иванов, Скобелев, Куропаткин, булардын бардыгы падышанын атайын сынагынан өткөн өкүлдөр эле. Аталган генералдар жана алардын карамагындагы чиновниктер каратылган чөлкөмдөгү дыйканчылыкка ыңгайлуу мыкты жерлерден жергиликтүү калкты сүрүп чыгарып, бошотулган жерлерге көчүрүлүп келген славян калктарын жайгаштыра баштаган. Алардын жерди тартып алуу аракеттери айрыкча кыргыз, казак жашаган ЖетиСуу облусунда ыкчам жүргөн. Аталган облуска 1868ж. – 1892ж. чейин 4200 үйбүлө келгиндер жайгашып, 100 гө жакын орусукраин кыштакчаларын негиздешкен. Алардын келиши, оторчулук саясаттын күчөшү менен жергиликтүү элдердин укуктары чектелип, басмырланып, байлыктары таланыптоноло берген. Диний ырымжырымдарга чек коюлуп, Меккеге ажылыкка баруучулар тизгинделген. Жаңы негизделген айылкыштактарга падышанын, анын үйбүлө мүчөлөрүнүн, чиркөөлөрдүн, министрлердин, көчүп келген кулактардын аттары коюлуп, чөлкөмдү жаңы Россияга айландыруу аракети күч алган. Жергиликтүү элдин арасындагы ынтымакты кетирип, журт башчыларынын аброюн кетирүү, ошондой эле башкаруу салтын бузуу аракетинде болуштук башкарууну киргизген. Натыйжада уруулук бирикме ыдырап, майда уруулардын арасында болуш, бий кызматын талашуу, бирибири менен чабышуу, араздашуу күчөгөн. Элдин адепаклагы бузулган. «Бөлүп жар да башкара бер» деген колониялык башкаруу принциби киргизилип, элдин ынтымагы бузулган. Падышачылыктын зордукзомбулукка негизделген саясатына каршы нааразычылыктар күчөй берген.
Кыргыздар басымдуулук кылган боштондук үчүн көтөрүлүштөрдүн бири 1898ж. Анжыян шаарында болуп, ал ырайымсыз жолдор менен басылган. Анын жетекчиси 45 жаштагы Мадалы эшен көтөрүлүшкө чыгышынын башкы себебин: «орустардын элге арак ичүүнү жана сойкулуктарды жайылтканы, ошондон улам шариат жолунан чыгуу күчөп кеткендиги, мечит, медреселерди жаптыртып, диний басмырлоого чыдоо мүмкүн болбой калгандыгынан болду» деп түшүндүргөн. Бирок бул көтөрүлүш басылып, Мадалы эшен баш болгон бир нече адам өлүм жазасына тартылып, жүздөгөнү, алардын арасында тоо булбулу Токтогул да бар, Сибирге сүргүнгө айдалган. Жергиликтүү элдерге карата өкүмзордук күчөйт. Россиядан славян калкын көчүрүп келүү токтобой, кыргыздарды жерлеринен ажыратып, тоо тарапка сүрүп салуу пландары ишке ашырыла баштаган. Көчүрүлүп келген элге кыргыздардын жерлерин тартып берүү үчүн 1905ж. атайын Келгиндер башкармалыгы түзүлгөн. Бул башкармалыктын ишке кириши менен кыргыздар ээлеп келген жеринен ажырап, тоо тарапка сүрүлүүсү күчөгөн.
Келгиндер башкармалыгынын атайын Жобосу иштелип чыккан соң, алар Жер Жобосунун 120беренесине таянып, кыргыздар пайдаланып келген жерлерди артыкбаш жер катары тартып ала баштаган. Анткени бул берененин 1түшүндүрмөсүндө: «Көчмөндөрдөн ашып калуучу жерлер Жер жана Дыйканчылык боюнча Башкы башкармалыктын карамагына өтөт» деп жазылган. Мында жазылган «ашык жерлер» чындыгында кыргыздарга тиешелүү эгин талаалар, короо жайлар, жайыттар болгон. Түркстан чөлкөмүндө, өзгөчө ЖетиСуу облусунда ашыкча жерлерди табуу үчүн бул башкармалыктын чиновниктеринин атаандаштыгы күчөгөн. Ашыкча жерлерден «айрылган» кыргыздардын абалы оорлой берген. Карамакаршылыктар жержерлерде күчөгөн. Аларды чечип, абалдан чыгуу үчүн 1905ж. Шабдан баатыр Министрлер Советинин төрагасына, падышанын өзүнө атайын Петиция менен кайрылган. Бирок бул Петициясы үчүн Шабдандын өзү кысмакка алынып, анын аракетине чектөө салынган. Ошол учурдагы абалды тереңирээк билүү үчүн Шабдандын дагы бир абалын мисал кылсак болчудай. Анткени карапайым калктын өкүлдөрүн мындай коёлу, өзүнө жер бөлдүртүп алуу үчүн жасаган Шабдандын аракети чейрек кылым бою жоопсуз калып келген. Мына ушундай кырдаалдан улам карапайым кыргыздардын абалын элестетип көрүү кыйынчылыкты деле туудурбастыр. Кыргыздардын жерлерин тартып алуу өтө күчөгөнүн ЖетиСуу облусунда чыгуучу «Семиреченские областные ведомости» гезити 1912ж. 9декабрда сыймыктануу менен мындайча жазат: «Пишпек уездинин башчысы П.Н. Затинщиковдун Келгиндер башкармалыгынын кызматкерлери менен биргелешип иштегендигинин натыйжасында, Пишпек уездинде колониялаштыруу иштери эң мыкты жыйынтыктарды берди. Уездде келгиндерди орноштуруу үчүн жүздөй бөлүмдөр түзүлүп, бош жерлер арбын табылып, анын 28ине (28 кыштагына – М.К.) орустар жайгаштырылды». Бул жылдары кыргыздардын жерлерин келгиндерге тартып берүү Пржеваль уездинде да активдүү жүргөн. Аны Түркстан чөлкөмүнүн ошол кездеги генералгубернатору, генераллейтенант Кондратевич 1906ж. ЫсыкКөлдү кыдырганда, ТалдыБулактан баштап кыргыздардын турмушу өтө начар экендигин, алардын дыйканчылыкка ыңгайлуу 50 миң теше жерин келгин орустар тартып алганынан көр өт. Натыйжада 1907ж. – 1912ж. чейин Пржеваль уездинде 22 орус кыштагы, 14 хутор түптөлгөн. Мына ушундай абалды, карамакаршылыктардын күчөгөнүн генералгубернаторлор да көрүп, бирок эч кандай чара көрө алган эмес. 1907ж. генералгубернатор Гродеков: «Ке лечекте жер маселеси боюнча ЖетиСуу облусунда сөзс үз чыр чыгат», – деп жазган. Ал эми Түркстан чөлкөмүн үн соңку генералгубернатору А.Н. Куропаткин 1917ж. 4январында Согуш министри Д.С. Шуваевге жазган докладында: « Усиленное с 1904г. отчуждение киргизских земель под русские селения и под скотоведческие участки, без соблюдения во многих случаях интересов населения. Как велико было в этом отношении опасное усердие чинов Переселенческого управления, видно из того, что только за три последних года сдано частным лицам отобранных у киргиз 1800000 десятин, так называемых скотоводческих участков. Весьма веские данные уже ныне указывают, что восстание киргиз имело вполне аграрный характер», – деп жер маселесин башкы себеп катары моюнга алган. Кыргыздардын жери 16 жыл аралыгында кандай тартылып алынганын ошол кездеги статистикалык маалымат да бышыктап турат. 1900ж. Пржевал уездинин 11 пайызын түзгөн орус калкынын карамагына айдоо жердин 23,8 пайызы туура келсе, 1916ж. уездин 21,1 пайызын түзгөн орус калкына бардык айдоо аянттарынын 67,3 пайызы туура келген. Ал эми Пишпек уездинин 38,1 пайызын түзгөн келгиндерине 1916ж. айдоого ылайыктуу жердин 57,3 1916ж. карата жалпы Түркстан чөлкөмүндө пайда болгон 914 орус кыштагы менен хуторлорго 2 млн 900 миң теше дыйканчылык үчүн эң ыңгайлуу жерлер тартылып берилген. Бул жалпы иштетилчү жердин 56,7 пайызы болгон, башкача айтканда, чөлкөмгө көчүп келишкен ар бир келгинге 3,17 теше, жергиликтүү тургундардын ар бирине 0,21 теше жер туура келген. Оторчулук учурга туура келген кыска убакыттын ичинде (1868–1916жылдарда) жергиликтүү элдин жерлеринин тартылып алынышы нааразычылыктын башкы себептеринен болгон. Түркстан чөлкөмүнүн генералгубернатору Куропаткин падышага: «Кыргыздардан жердин жакшыларын тартып алган сайын нааразычылык күчөп баратат, акыры алардын улуттук ар намысы ойгонуп, келгин калк менен өз кызыкчылыктары эки башка, эки ача болуп кеткенин аңдабай коюшпайт. Ошондуктан жакын арада кыргыздардын маселесин чечиш керек. Муну мен өтө зарыл жана түк кечеңдеткис маселе деп эсептеймин», – деп эскерткен. Бирок өз убагында айтылган мындай эскертүүлөрдөн эч кандай жыйынтык чыгарылган эмес. Ал түгүл падышалык бийлик төбөлдөрүнүн арасында кыргыздардын көтөрүлүшкө чыгышына кызыкдар күчтөр бар болгондугу талаш туудурбайт. Кыргыздар баш көтөрүп козголсо, бардыгын кыргынга алып, жерлерин биротоло бошотуп, келгиндерге тартып берүүгө шарт түзүлмөк. Падышалык өкмөт бул көтөрүлүштү бетке кармап, кыргыздарды бүт Чүй жана ЫсыкКөл чөлкөмүнөн тазалап, тоолуу Нарын аймагына сүрүп чыгармак. Бул алардын чөлкөмдөгү оторчулук саясатынын башкы максаты эле. Ал эми көтөрүлүштүн дүрт этип кеңири кулач жайып кетишине падышанын 1916ж. 25июнундагы Жарлыгы шылтоо болуп берген.
25-июндагы падыша Жарлыгы, калктын каршылыгы
Биз жогоруда 1916жылдагы улуттукбоштондук кыймылдын эң башкы себеби падышачылыктын оторчулук саясатынын күчөшү экенин баяндадык. Ал эми араң турган элдин кыжырлануусун күчөтүп, ачык күрөшкө чыгуусуна падышанын 1916ж. 25июнундагы Жарлыгы шылтоо болуп берген. Аталган Жарлыкка ылайык аскерге чакырылган адамдар майдандагы орус аскерлерине коргонуу жайларын курууга, ошондой эле тылдагы иштерди аткарууга тартылмак. Ал үчүн Астрахан губерниясындагы, Сибир жана Орто Азиядагы жергиликтүү калктын 19 жаштан 43 жашка чейинки өкүлдөрү жапырт аскерге чакырылмай болот. Падышанын жарлыгы тууралуу кабар Ташкентке 28июнда келип, Түркстан чөлкөмүнүн генералгубернаторлук милдетин убактылуу аткарып жаткан генерал Ерофеев ошол эле күнү аны облустарга таркатат. Түркстан чөлкөмүнүн калкы Жарлык менен 29июндан кийин таанышканы менен, анын түпкү маанисин терең түшүнө беришкен эмес. Ошондуктан алар кошуна жашаган орустардан сурамжылаганда, айрымдары силерди армиянын катарына чакырып жатыптыр дешсе, бир даары силер германдар менен орустар согушуп жаткан талаанын ортосуна барып, окоп казасыңар деп түшүндүрүшөт. Дагы бирөөлөрү силерге ал жактан чочконун этин жедирет деп чыгышат. Ушул сыяктуу ар кыл каңшаар кабарлар элди ого бетер дүрбөлөңгө салган. Экинчи жактан чөлкөмгө көчүп келип, кыргыздардын жерлерине көз арткан славян калкынын өкүлдөрү элдин көтөрүлүп чыгуусуна кызыкдар болушкан. Анткени архивдик материалдар бышыктагандай, көтөрүлүшкө чыгышкан кыргыздар жазаланат да, алардын жерлерин бизге тартып беришет деп тымызын чагымчыл иштерин жүргүзүшкөн. Чындыгында эле Түркстан чөлкөмүн башкаруу жөнүндөгү Жобого ылайык, козголоңго чыгышкан жергиликтүү элдин жери, мүлкү биротоло тартылып алынып, келгин элдин ээлигине биротоло берилмек. Жогорудагыдай дүрбөлөңгө салган ушак айың, атайын таратылган чуулгандуу сөздөр элди тынч жаткырган эмес. Ошол эле учурда ЖетиСуу облусунда катуу каршылыктар болоорун сезген падышалык админстрация аймактагы славян калкына курал жарактарды тарката баштаган. Ташкентте, Верныйда чөлкөмдө жашаган келгиндерден атайын аскерлер куралган. ЖетиСуу облусунун аскер губернатору Фольбаум мерчемдүү жерлерге аскерлерин жайгаштырган.
Ал эми 2июлда генерал Ерофеев Ташкенге ЖетиСуу облусунун аскер губернаторунан башка бардык облусттун башчыларын чакырып, 25июндагы падышанын Жарлыгын тез арада кантип аткаруу керектигин талкуулашат. Ошол мезгилде Петроградда жүргөн Түркстан чөлкөмүнүн мурдагы убактылуу генералгубернатору, генерал Мартсондон да телеграмма келет. Анда падышанын Жарлыгына ылайык Түркстан чөлкөмү 250 миң адам топтоп бере тургандыгы көрсөтүлгөн. 2июлдагы жыйында 250 миң адам облустарга төмөнкүдөй бөлүнгөн:
- СырДарыя облусуна 87 миң,
- ЖетиСуу облусуна 60 миң,
- Фергана облусуна 50 миң,
- Самарканд облусуна 38 миң,
- Закаспий облусуна 15 миң.
Мындан сырткары кеңешмеде жумушчулардын тизмесин түзүү, жөнөтүүнүн жолжобосу талкууланып, 5июлдан баштап Жарлыктын кыйшаюусуз аткарылышы тууралуу көрсөтмө облусттарга таркатылат. Жарлыкты аткарууга киришкен падышалык төбөлдөрдүн аракеттери алгачкы күндөн тартып эле элдин катуу каршылыгына кабылган. 4июлда Кожент шаарынын эли полиция приставынын кеңсесине келишип, оорук жумуштарына чакырылуучу адамдардын тизмесин жок кылууну талап кылышат. Полиция кызматкерлери элди коркутупүркүтүп таратууну көздөйт. Чогулган элге күч колдонула баштаганда эл каршылык көргөзүп, ортодо кагылышуу болот. Полиция кызматкерлерине Кожент шаар гарнизонунун аскер күчтөрү жардамга келип, чогулган элди аткылай башташат. Андан 2 адам өлүп, бирөө жарадар болот. Бул кабар бат эле Түркстан чөлкөмүнө тарап, боштондук күрөштүн оту алоолонот.
Коженттеги окуядан кийин 5июлда Самарканд уездинин башчысы 4 болуштун ардактуу аксакалдары менен сүйлөшүп, Жарлыкты аткаруу керектигин түшүндүрүүгө аракеттенген. Бирок болуштуктагы элдер анын айтканына каршы чыгып, даярдалган тизмени жок кылууну талап кылышкан. 8июлдан баштап элдик толкундоолор Фергана облусуна жайылып, Оштогу Сулайман тоосунун айланасына 10 миңден ашуун адам нааразычылык менен чыгышкан. Июль айынын ичинде Ош уездинин бардык болуштуктарында нааразычылык акциялары өткөрүлгөн. Өз уулдарын бөтөн эл, бөлөк жерге жибербөө үчүн ушул эле айда СырДарыя, ЖетиСуу облустарынын эли көтөрүлөт. Август айында элдик толкундоолор күчөп отуруп, куралдуу кагылышуулар менен коштоло баштайт. Анын негизги Ушул жерден элдик боштондук кыймылдын башталышына шылтоо болгон падышанын Жарлыгына бир аз түшүндүрмө бере кетүү оңтойлуу болуп отурат. Анткени Түркстан чөлкөмүндөгү жергиликтүү элди аскер иштерине тартуу маселеси 1916ж. эле чыга калбаганы белгилүү. 1910ж. Түркстан чөлкөмүнүн генералгубернатору генерал Самсонов тарабынан бул маселе көтөрүлүп, бирок ички иштер министрлиги аны жактырбай, четке кагат. 1911ж. ошол эле генерал Самсонов экинчи жолу бул маселени талкууга коюп, бирок сунушу дагы өтпөй калат. Жергиликтүү элди аскер кызматына тартууну андан кийинки генералгубернатор Покотило да көтөрүп чыккан. Натыйжада 1915ж. Мамлекеттик Думада жана Мамлекеттик Кеңеште маселе кайра талкууланып, ал Түркстан генералгубернаторунун башкармалыгынын кароосуна жиберилген. 1915ж. ноябрда Россия империясынын Согуш министрлиги тарабынан империянын карамагындагы элдердин айрым бөлүгү аскер милдетин өтөө керектиги жөнүндөгү мыйзамдын долбоору даярдалып, ал Министрлер Советинин кароосуна коюлат. Бирок, Министрлер Совети долбоорду Мыйзам чыгаруу мекемелеринин кароосуна берүү али эрте деп табат. Ошентип, бул маселе 6 жыл бою кызуу талкууга алынып, акыры 1916ж. 25июнда падышанын Жарлыгы менен жарым жартылай түрдө бекиген. Ал Жарлык араң турган элдин кыжырын келтирип, улуттукбоштондук күрөштүн башталышына шылтоо болуп берген.
Кандуу кагылыштар, кыргындуу таймаштар
Улуттук боштондук күрөш Пишпек уездиндеги кыргыздарда 7августта башталып, анын негизги чордону ЧоңКеминде болгон. Андагы Сарбагыш жана Атаке болуштугунун эли түгөл күрөшкө чыгышкан. Аталган болуштуктарда башталган элдик көтөрүлүш 23 күндүн ичинде Чүй, Кочкор, ЫсыкКөл чөлкөмүнө жайылган. Кыргыздар менен казактар бул күрөштө бирибирин колдоп чыгуу үчүн бир бүтүмгө келишип, алдынала антташканы айрым тарыхый маалыматтарда баяндалат. Ал эми кыргыздардын арасында күрөштү бирибирине кабарлап туруучу атайын чабармандар болгон. Боштондук көтөрүлүштүн башында эл арасында зор кадырбаркка ээ болгон белгилүү инсандар, элдик баатырлар турган. Алсак Чоң Кеминде айтылуу Шабдан баатырдын уулу Мөкүш Шабдан уулу хан көтөрүлүп, Султан Далбаев, Белек Солтоноев, Алымкул Таабалды уулу, Төлө ажынын уулу Ыбрайым эл башында турушкан. Кочкор өрөөнүндөгү күн чыгыш тарабындагы эки болуштун эли Канаат Ыбыке уулун хан көтөрүшсө, күн чыгыштагы эли Тезекбай Түлкү уулун башчы кылып көтөрүшөт. Жумгалдагы Курманкожо уругу Көкүмбай Чыны уулун хан көтөрүшөт. Көл эли Батыркан Ногоевди хан көтөрүшөт. Күрөшкө аттанышкан элдер негизинен уруулук принципте биригишип, чечкиндүү аракеттерди жасашкан. Алардын башкы максаты атабабалары ээлеп келген жерге ээлигин орнотуу, келгиндерди сүрүп чыгаруу болгон. Белек Солтоноев күрөш жаңы башталган күнү эле «орустарды Ташкентке чейин кууп салуу» урааны менен элге кайрылган. Бул чакырыктын өзү падышачылыктын үстөмдүгүнөн арылуу, өз эркиндигине жетүүнү туюнткан. Чындыгында Чүй, ЫсыкКөл, Нарын аймагынан орустарды кууп салууну көздөшкөн эл Покровка, Токмок, Балыкчы, Түп, Пржевалды жана башка келгиндер жашаган кыштактарды курчоого алышкан. Токмокко топтолгон орустар 12августтан 24августка чейин курчоодо жаткан. 28 туунун айланасына бириккен кыргыздар Токмоктогу орустарга төмөнкүдөй талабын коюшкан: «Силерди куралыңарды таштап мусулмандарга багынып берүүгө чакырабыз жана аны дароо бизге билдирип коюуну буюрабыз. Эгерде тил албасаңар, жок кылынасыңар». Ошондой эле «Пржевал жана Нарын толук багынып берди. Багынгандар эсенсоо калтырылды, чогулган кол бардыгы болуп 40 миң адам» деген сыяктуу орустардын үшүн алган каттарды жөнөтүп турушкан. Хуторлорду, тоо арасындагы бал челекчилердин үйлөрүн эсепке албаганда 94 орус кыштагына оор сокку урулуп, андагы 5373 турак жай өрттөлүп, талкаланган. Бул кыштактардан, эгин талааларынан 1905 адам өлтүрүлүп, 684 адам жараат алган. 1105 адам туткундалган. Ошол эле учурда кыргыздар орус аялдарына, балдарына көп залал келтиришкен эмес. Ортодогу кагылышуулар, айыгышкан кармаштар августтан октябрь айына чейин уланган. Бирок теңсиз согушта кыргыздар көп ийгиликтерге жете алган эмес. Тескерисинче оор жоготууларга учураган.
Кыргыздардын эркиндик үчүн күрөшүн басуу үчүн орусгерман майдан талаасында согушуп жаткан А.Н. Куропаткинди Түркстан чөлкөмүнүн генералгубернатору жана башкы командачысы кылып дайындап, кыргыздарды тез аранын ичинде катуу жазалоо ниетинде анын карамагына 42 замбиреги, 69 пулемету бар 14 батальонду, 33 казакорус жүздүктү берген. Буларга кошумча майдандан 2 пулеметтуу 2 казакорус полкун жана тоого ыңгайлашкан жеңил замбиректүү 1 атчандар батареясын жөнөткөн. Борбордук Орусиядан ЖетиСууга 35 рота, 24 казакорус жүздүгү жана 240 атчан чалгындоо тобун которгон. А.Н. Куропаткин өз күндөлүгүндө аймакты басып алган учурда чөлкөмгө мындан алда канча аз аскер күчтөрү тартылганын мойнуна алган. Августтан тарта падышалык жазалоочу аскерлер көтөрүлүштү өтө ырайымсыз жолдор менен басып, элди эбегейсиз кыргынга кабылткан. Кыргыздардын катуу каршылыгынан 171 аскер адамы каза болуп, 500 гө жакыны жараат алган. Ал эми августоктябрь айларында эркиндик үчүн күрөшкө аттанышкан кыргыздардан 10 миңге жакын адам набыт болгон. Жан сактоо үчүн элдин негизги бөлүгү катаал ашууларды ашып Кытайды көздөй качууга аргасыз болушса, бир бөлүгү Нарын тоолоруна жер которушкан.
Чөлкөмдөн кыргыздарды тазалоо чечими
1916жылдагы улуттукбоштондук күрөштүн тарыхый чындыгын ачыкка чыгарган, жүрөк титиреткен бул документ көп жыл мурда архивдерди кыдырып, тарыхый материалдарды чогултуп жүргөн учурда колума тийип, көңүл чордонунан эч чыкпай келет. Балким менден мурунку же кийинки изилдөөчүлөр деле бул документ менен таанышып, эмгектеринде пайдалангандыр. Балким ал изилдөөлөрдө анчалык маани берилбегендир. Кантсе да бул материал Улуу Үркүндү баяндаган көптөгөн архивдик документтердин арасынан кыргыздарга карата кабыл алынган катаал чечими менен өзгөчөлөнөт. Балким бул кыргыздарга карата кабыл алынган соңку кылымдардагы эң оор, акыркы чечимдир. Бул ар бир кыргызды эсине келтирип, эртеңкисин ойлонтоор документтир. Казакстан республикасынын АлмаАта шаарындагы Борбордук мамлекеттик архивинин 44фондунда, Ташкенттеги Өзбекстан республикасынын Борбордук мамлекеттик архивинин 1фондусунун 27каттамынын 246номурлуу иш кагазында күнү бүгүнкүдөй сакталуу турган бул документтин маңызын мен ошондой кабылдайм. Документ «1916ж. козголоңго катышкан кыргыз жана казактарды Нарын чөлкөмүнө көчүрүү жөнүндө жана алардын жерлерин орус келгиндерине өткөрүп берүү жөнүндө Түркстан чөлкөмүнүн генералгубернатору А.Н. Куропаткиндин төрагалыгы алдында, 1916ж. 16октябрында өткөн кеңешменин протоколу» деп аталат. Кеңешме ЖетиСуу облусунун борбору АлмаАта шаарында өткөн. Анын ишине генералгубернатор А.Н. Куропаткин, ЖетиСуу облусунун аскер губернатору М.А. СоколовСоколинский баш болгон 13 мыкчыгер катышкан. Бул адамдар аталган жыйында Пржевальск, Пишпек, Жаркент уездиндеги көтөрүлүшкө чыккан элдин тагдырына байланышкан опурталдуу маселени талкуулап, чечим кабыл алышкан. Чечимди Россия империясынын кыргыз элине жүргүзгөн оторчулук саясатынын жеткен чеги, тукум курут саясаты деп кароого болот. Анда ошол кеңешмеде талкууга алынган төрт маселеге кененирээк токтолсок. Ал:
- Козголоң чыгарган кыргыздарды Пржевальск уездиндеги ЫсыкКөлдүн тегерегинен, Кемин өрөөнүнөн жана Чүй чөлкөмүндөгү Пишпек уездинин бир бөлүгүнөн, Текес аймагынан жана Жаркент уездинен көчүрүү (тазалоо – К.М.) жөнүндө.
- Козголоң чыгарган кыргыздарды Нарын чөлкөмүнө көчүрүү менен ал аймакка өз алдынча Нарын уездин негиздөө жөнүндө.
- Козголоң чыгарган кыргыздарды көчүргөндөн кийин бошогон жерлерге калкты жайгаштыруу жана жалаң орус калкынан турган Пржевальск уездин түзүү жөнүндө.
- Верный уездиндеги казакорустарды жерге жайгаштыруу жөнүндө деген маселелерден турган.
Биринчи маселе боюнча сөздү генералгубернатор Куропаткин өзү баштап, козголоң чыгарган кыргыздардын пайдалануудагы жерлери бүт алынып, ал жерлер орустарга берилүүсү керек деген сунушун ортого салган. Ошондой эле, ал ЫсыкКөлдүн түндүк, түштүк жээги жагынан жаңы чек ара андагы кырка тоолор аркылуу аныкталышын баса белгилеген. Башкача айтканда, ЫсыкКөлдүн тегерегинде жашаган бүтүндөй кыргызды жаңы белгиленген чек арадан ары чыгарып, тазалоо зарылдыгы айтылган. Ошондой эле Пишпек уездинде, анын ичинде өзгөчө Кемин өрөөнүндө козголоңго чыккан кыргыздардын бүт бардыгын, Чүй өрөөнүндөгү жергиликтүү элдин көпчүлүк бөлүгүн көчүрүү зарыл деп табылган. Демек аталган уездерде кылымдардан бери жашап келген 37330 түтүн кыргыз 2510361 теше жеринен биротоло тазаланып, бүт көчүрүлмөк болгон. Генералгубернатордун бул сунушу кеңешмеде бир добуштан колдоо таап, чечим кабыл алынган. Бул чечимди чечмелөөнүн зарылдыгы жоктой.
Кеңешменин күн тартибиндеги экинчи маселеге ылайык, Пржевальск, Пишпек уездиндеги козголоңго катышкан кыргыз болуштуктарындагы элдин бардыгы Нарын аймагына көчүрүлмөк болот. Пишпек уездинде бөтөнчө айыптуу деп табылган Сарыбагыш, Атаке болуштугундагы эл кабыл алынган чечим боюнча башка айылдарга катталуу менен түрдүү болуштуктарга таратылып, андан соң Балхаш көлүнөн ары сүрүлмөк. Аларды Нарын аймагына көчүрүүнү да ыраа көрүшкөн эмес. Ошол учурда Нарын чөлкөмүнө Пржевальск уездинен 9325 түтүн, Пишпек уездинен 3846 түтүн эл кыргындан качып, баш калкалап туруп калган. Ага кошумча дагы 37355 түтүн кыргыз көчүрүлүп, тоолуу Нарын чөлкөмүндө 50526 түтүн эл жашасын деген бүтүм чыгарылат. Демек бул катаал аймакка 252 миңдин тегерегинде кыргыз күч менен сүрүлүп, Атайке жана Жумгалда эки приставы болгон өз алдынча Нарын уездин түзүү маселеси чечилген. Уезддин борбору катары Нарын шаары бекитилген. Эки уезддин элин Нарын чөлкөмүнө көчүрүү, 250 миңден ашык кыргызды табияты катаал аймакка сүрүп чыгаруу Россия империясынын эң кыянатчыл саясаты болгон. Бул АКШда индеецтерге жасалган кыргындуу саясаттан да ашып түшкөн. Анткени Падышалык Россия Кыргызстанга колониялык саясатын жайылтуу, келгиндерди жерге жайгаштыруу боюнча алдынала иликтөө жүргүзүп, Нарындын катаал шарты келгиндердин жашоосу үчүн ыңгайсыз деп табышкан. Ошол ыңгайсыз жерге кыргыздарды жайгаштыруунун арты эмне менен аяктаарын ар бир окурман өзү чечмелесин.
Ал эми үчүнчү маселе боюнча, козголоң чыгарган кыргыздар ЫсыкКөлдүн тегерегинен тазалангандан кийин ал жерлерге ар бири 60 түтүндөн кем эмес 5 казакорус станцияларын түзүү пландалган. Бошотулган калган жерлерге жалаң гана орустарды жайгаштыруу бышыкталган. Натыйжада ЫсыкКөлдүн айланасы кыргыздардан толугу менен тазаланып, бир өңчөй славян калкынын өкүлдөрү жашаган уездге айлануусу чечилген. Мындан соң төртүнчү маселе өзүнөнөзү чечилмек. Ошентип 1916ж. 16октябрында өткөн кеңешмеде коюлган бардык маселелер бир добуштан кабыл алынып, боштондук үчүн күрөшкө чыккан кыргыздардын тагдыры ырайымсыздык менен чечилген. Тилекке каршы, 1917ж. Орусия империясында башталган саясый окуялар, эки революция 16октябрдагы кеңешменин чечимдеринин аткарылышына жол бербеди. Ал эми архивдик бул документ өткөндүн оор күндөрүн эске салган тарыхый чындык катары сакталып кала берди. Эркиндик деген ыйык сөздү эстегенде, ал баркталбай жаткан азыркы учурда бул документ өткөндү эске салган улуу сабак, унутулгус окуя!
Үркүн таржымалы, качкындар тагдыры
1916жылдагы кыргыз элинин башына түшкөн кайгылуу окуя эл оозунда, айрым жазма даректерде «Үркүн» деп аталып жүрөт. Элдин аңсезимине сиңип калган бул аталышка карата ар кыл пикирлер, көз караштар айтылып келет. Айрымдар «үркүн» деген аталыштын өзү адам баласына колдонулчу сөз эмес. Адам үркпөйт. Мал үркөт деген дооматтар коюлуп, бул окуяны «1916ж. көтөрүлүш» же улуттукбоштондук кыймыл» деп атоо керек деген сунуштар көп айтылат. Ал эми 1916ж. окуянын күбөсү, профессор Кусеин Карасай уулу «көтөрүлүш» деген сөзгө мен толук түшүнө албайм. Эгер «жеримди бербейм, элимди бербейм, улутумду эзип жиберди» деген ураан менен чыр салса, анда «көтөрүлүш» деп атоого болот. Ал эми «оорук (тыл) жумушуна барбайм» деген чыр бунт го! Бул козголоңду кыргыздар – Үркүн дейт. Ооба, кыргыздар жазалоочу аскерден үркүп кетти. Эң алды менен терминди, анын маанисин тактап алып, анан ой жүгүртсөк жакшы болоор эле деген көз карашын калтырган. Чындыгында «Үркүн» деген термин басма сөз беттеринде, көркөм чыгармаларда көп колдонулат. Тарыхчылардын эмгектеринде бул окуя «улуттукбоштондук күрөш» деп берилип, анын ичинде «Үркүн» термини «Кыргыздардын жер которуусу» же «Кытайга качуусу» деген түшүнүктө пайдаланылат. Профессор Жеңиш Жунушалиев «үркүн» деген түшүнүк Махмуд Кашкаринин сөздүгүндө да жогорудагыдай түшүнүктө берилет, андыктан аны колдонуудан качпашыбыз керек деген көз карашта. Чындыгында кыргыз эли өз эркиндиги үчүн күрөшкө чыгып, анысы максатына жетпей, жазалоочу орус аскерлеринин кыргынынан сактануу үчүн август айынын соңунда, сентябрь айында Кытайды көздөй жапырт кача баштаган. Жалпы тарыхый түшүнүк боюнча зулумдуктан, адилетсиздиктен, оор абалдан кутулуу үчүн качуу, жер которуу күрөштүн бир түрү катары саналат. Ошондуктан кыргыздардын Кытайга жер которуусун, Орусия империясынын зомбулугуна каршы күрөштүн бир түрү, же анын уландысы катары кароого болот. Демек, жогорудагыдай терминдердин бардыгын колдоно берүүгө болорун адистер ырасташат.
Август айынын экинчи жарымында Чүй, Кемин, Нарын, ЫсыкКөл чөлкөмүндө келгиндер тарабынан тартылып алынган жерлерин кайтарууга жасаган кыргыздардын аракеттери АлмаАта, Каркыра, Анжыян тараптан жардамга келишкен падышалык жазалоочу аскерлер тарабынан токтотулат. Көтөрүлгөн элди жазалоо күчөп, жапырт кыргынга алына баштайт. Андан сактануунун жалгыз жолу Ата Журтун таштап, Кытайга качуу болгон. Атабабаларынын жолун жолдоп, калмактардын баскынчылыгынан улам Анжыян, Алай, Гисар тарапка качкандай Орусиянын карамагындагы аймакка жер которуу мүмкүн эмес эле. Ал учурда Кытайга качуу да оңойго турбаган. Бир чети ашуулардын катаалдыгы, экинчи жактан туштараптан орус аскерлеринин куугунтуктары, үчүнчүдөн Кытай бийлигинин тоскоолдугу. Анткени Кытай менен Орусия империясынын ортосунда түзүлгөн 1851жылдагы Кулжа келишимине ылайык, 1860жылдагы Пекин келишиминин 10беренесинде, 1881жылдагы Петербург келишиминин 17беренесинде карамагындагы элдердин качып өтүүлөрүнө жол бербөө, эгер андай болсо чечкиндүү чараларды көрүү жагы макулдашылган.
Орусиянын Кашкардагы консулдугунун коллежкатчысы Стефановдун докладдык билдирүүсүнө караганда, 1916жылдын 20сентябрына чейин Кытай тарап кыргыздарды өз аймагына өткөрүшпөй катуу көзөмөл уюштурушкан. Бирок ага карабай кыргыздардын чакан топтору Кытайдын чегинде сентябрдын биринчи күндөрүндө эле пайда боло баштаганын Орусиянын Кашкардагы башкы консулу билдирген. Тарыхчы Белек Солтоноевдин жазганы боюнча Атаке, Сарыбагыш болуштугунун элдери 20августта ЧоңКеминден качып, 9сентябрда Бедел ашуусун ашып Кытайга оогон. 10сентябрда алар Кытай чегинен өткөндө, ага чейин сарыбагыш кыргызынан эч ким өтө электигин жазган. Алар Турпанга барып, Кытай төбөлдөрүнөн баш пааналаганга зорго уруксат алышкан. Көл аймагынан качышкан бугу, саяк уруусунун бир бөлүгү сентябрдын ортосунда ҮзөңгүКууш аркылуу Какшаалга, бир бөлүгү Текеске качкан. Чүй, Нарын кыргыздары Нарын чыңдоосунун жанынан Аксай өрөөнү аркылуу Какшаал суусунун төрүндөгү Торугарт жана Келтебек ашуусу менен Какшаал, Турпан тарапка жер которушкан. Пишпек, Пржевал уездериндеги кыргыздардын Кытайга качуусу сентябрдан октябрдын аягына чейин уланган. Бул мезгилде эки уездеги 65 ке жакын болуштуктарда кыргыздар жашаса, анын 32 болушундагы эл Кытайга качкан. Айрым архивдик маалыматтар боюнча 39 болуштун эли Кытайга жер которгону айтылат. Кашкардагы консулдун колледж катчысы Стефановдун эсеби боюнча ҮчТурпан, Аксуу райондоруна качып барган кыргыздардын жалпы саны 100 миңден 120 миңге жетээри көргөзүлөт. Ал эми ЖетиСуу облусунун аскер губернаторунун милдетин аткаруучу, полковник А.И. Алексеевдин 1917жылы 4мартта Николай IIге жазган билдирүүсүнө караганда облустта көчмөн калктын саны 150 миңге азайган. Пржевал жана Пишпек уезди боюнча 1916жылдын аягында болгону 13171 түтүн кыргыз калган. Качпай калган элдин турмушу качкындардыкынан анча айырмаланбаган. Аларга жазалоочу аскерлер, жергиликтүү орус калкы кыргын салса, качкан элди калмактар, кытай төбөлдөрү талоонго алган. Кытайга кеткен татаал ашууларда эчендери кыргынга кабылып, дээрлик малдарынан ажыраган. Бир эле Бедел ашуусунан 10 миңдеген малынан, жылкыларынан кол жууган. Эптеп чегарадан өткөргөн малдары тоюттун жоктугунан жутка кабылган. Башкы байлыгынан куру жалак калган кыргыздар өтө жакырчылыкка кабылган. Өз жанын багуу үчүн, ошондой эле балдарынын аман калышын ойлоп 12 жаштан улуу балдарын жана кыздарын 3040 сомго сатууга аргасыз болушкан. Айрымдары болбогон унталканга айырбаштаган. Өз Мекенинен ажыроо, бөлөк жерде, бөтөн элде баш калкалоо кандай экенин алар өз баштарынан кечиришкен.
Көтөрүлүштүн жетекчилерин туткундоо максатында ноябрь айында ҮчТурпанга старшина Бычковдун 60 адамдан турган аскери менен келиши качкындарга ого бетер бүлүк салган. Кытай жергесиндеги эл эки тараптан кысымга алынып, ага ачарчылык, ар кандай жугуштуу оорулар кошулташыл болуп эбегейсиз кыргынга учураган. 1916ж. падышалык жазалоочу аскерлердин кыргынынан баш калкалоо үчүн Кытайга качкан элдин оор абалы 1922ж. чейин сакталып кала берген. Ал жердеги ачарчылыктан элди аман сактап калуу максатында кыргыздарды Түркияга көчүрүү үчүн Шабдан баатырдын уулу Исамүдүндүн жасаган аракеттери, сүйлөшүүлөрү ийгиликсиз аяктаган. Бул сүйлөшүүгө ылайык 50 миңге чукул качкын кыргыздар Анадолу тоолоруна көчүрүлмөк. Ал эми 1917жылдын жайкүзүндө Ата Журтуна кайткан кыргыздар кайрадан казакорустардын талоонунан, ачарчылыктан кыргынга кабылганы тарыхта маалым. Жыйынтыктап айтканда, 1916ж. улуттукбоштондук күрөштө кыргыз эли өз эркиндигине жете албай, эбегейсиз кыргынга учураган. Ал учурда алардын аракети ийгиликке жетээри дегеле мүмкүн эмес эле. Анткени күч кубаттуу өлкө алсыз, мамлекеттик бирикмеси жок, уруулук башкарууну башынан кечирип жаткан элди каратып, аларды каалагандай калчаган заманда эркиндикке ээ болуу жомок экендигин ушул окуя көргөзүп койду. Эркиндик, боштондук, эгемендик деп кылымдар бою эңсеп, ошол тилегине кан төгүүсүз жеткен эл үчүн бул окуя эч убакта эстен чыккыс, ар убак эскерилип, эсине келтирип турчу улуу сабак катары жүрөгүнөн түнөк тапса демекчибиз. Тарых – бул адам баласын акыл эске чакырып, өткөндөн өрнөк алдырып, келечекке туура жол көргөзүп турчу эскерткич!
Т. КЕНЕНСАРИЕВ, т. и. д, профессор.
1916-ЖЫЛ: СУРООСУ АРБЫН УЛУУ КӨТӨРҮЛҮШ
1916ж. Улуу көтөрүлүштү 1920ж. бери ушул убакка чейин изилдеп келишкен окумуштуулар, коомдук жана мамлекеттик ишмерлердин жыйынтыктарына карап, кыргыз тарыхнаамасы бул илимий маселе боюнча жаңы бийиктиктеги методологиялык принциптерге толук өтө электигине, тарыхнаамалык талаштартышка түшкөн илимий суроолор дагы эле арбын экендигине ынанууга болот. Ошондуктан 1916жылкы Улуу көтөрүлүштү изилдөөнүн методологиялык негиздерине азыноолак токтолуп кетүүнү туура таптык.
Мындан 100 жыл мурунку кыргыз элинин тагдырындагы эң катаал жана кайгылуу күндөр болгон 1916ж. улуу көтөрүлүш боюнча фактылык материалдар жетишерлик. Бирок, айрым бир концептуалдык көз караштар менен методологиялык негиздер 1916ж. окуяларды башкача өңүттө тереңдеп кароого шарт түзөт деп ойлоймун. Ал методологиялык негиздерди толук аңдабай туруп изилдөөгө киришүү маселенин жеткиликтүү чечилишине зыянын тийгизери, анын ар тараптуу кырларын билүүгө чийкилик кылып, маселе боюнча так жана туура корутунду чыгарууга кедерги болору айкын. Демек, бул тарыхый апаат жылдарды изилдөөдө толук кандуу методологиялык негиздерди билип алуу зарыл деп эсептеймин. Алардын ирилерине токтоло кетели.
1916-жылкы көтөрүлүштүн өбөлгөлөрү жөнүндө
Улуу көтөрүлүш жөн жерден эле чыга калган окуя эмес. Азыркы изилдөө методологиясында тарыхыйлык (историзм), системдүүлүк жана бирибири менен байланыштуулук деген жоболор (принциптер) бар. Алар көтөрүлүштү ар тараптуу изилдөөнүн жетектөөчү негиздери боло алат. Мындан биз эмнелерди биле алабыз? Тарыхыйлыкты (историзм) деген принцип «кандай элек, кандай жолдор менен өнүгүп, кандай абалга келдик жана канттик», деген суроолорго жооп табат. Ал эми системдүүлүк жана бирибири менен байланыштуулук принциби Кыргызстан өзүнчө гана жашап турган чөлкөм эмес, ал ар кандай коомдук абалда жашаган башка чөлкөмдөр, мамлекеттер менен карымкатнашта турат, ал алакалар кандай болгон жана алардын кыргыз элине кандай таасирлери бар, деген суроолорду тактайт. Демек, 1916ж. окуялардын өбөлгөлөрү, Кыргызстандын Россиянын курамына колония катары киргенден баштап эле калыптанган.
Көтөрүлүштүн өбөлгөлөрү жөнүндө айтып жатып, анын 1873–76ж. Ферганадагы азаттык кыймылдарынын, Полот хандын көтөрүлүшүнүн, Кокон хандыгынын жоюлуп, анын ордуна Фергана облусунун түзүлүшүнүн, кийин 1880–90ж. «Жетим хандын козголоңу», «Мамырдын козголоңу» сыяктуу кичи кыймылдардын, айрыкча 1898ж. Анжиянкыргыз көтөрүлүшүнүн, 1905–07ж. азаттык идеологиясынын жанданышынын, жадиддик кыймылдардын, коңшу казак элинин агартуучуларынын алаш кыймылынын таасири да 1916жылкы көтөрүлүштүн өбөлгөлөрү болгондугун баалашыбыз абзел.
Россия сыяктуу метрополиялар эмне үчүн Кыргызстан сыяктуу колониялык ээликтерге умтулушкан? Анын эң тереңинде экономикалык жана соода кызыкчылыгы жатат. Андан кийинки орунда жер байлыгы, жер алдындагы жана үстүндөгү материалдык баалуулуктар, кен байлыктар, суу жана энергия ресурстары турат. Аталган кызыкчылыктарды канааттандыруу үчүн колонияларда элдерди көз карандылыкта кармап туруучу мыйзамдар, жоболор иштелип чыгылат, бул максатка кедерги болгон бардык факторлор нейтралдаштырылат, эл аралык дипломатия, атүгүл куралдуу жолдорго чейинки каражаттар колдонулат. Керек болсо демографиялык саясат, социалдык ишчаралар, кадр саясаты, бюрократиялык аппарат, руханий ишчаралар колониялык аймактарда метрополиянын кызыкчылыгына багындырылат. Ошол кызыкчылыктарды ишке ашыруучу жана 1916ж. көтөрүлүшкө алып келген эң башкы себептердин бири «орусташтыруу» (русификация) деп аталган алысты болжолдогон концептуалдуу саясаты болгон.
Бул саясат кайдан келип чыкты?
Европалык колониялык системаларда, мисалы Англияда же Францияда метрополия менен колониялардын ортосун океан, тоо кыркалары, чөлдөр, башкача айтканда, ири географиялык тоскоолдуктар бөлүп турат. Ал эми орус метрополиясы болуп эсептелген борбордук Россия менен анын колониялык четжакаларынын ортосунда адам өтө алгыс географиялык тоскоолдуктар жок. Сибирь, Кавказ, Орто Азия сыяктуу чет жакалар Россиянын «эзелки аймактарынын уландысы» катары каралган. Россиянын колониялык саясаты үчүн мындай өзгөчөлүктүн геосаясаттык чоң мааниси бар болучу. Анткени, Россиянын улам каратылып алынып жаткан колониялык четжакалары акырындык менен узак мөөнөттүн ичинде борбордук губерниялар менен бирибирине сиңирилип олтуруп, накта орус жерине айланып кетүүгө шарт түзгөн. Бул «орусташтыруу» саясаты эле. Орусташтыруу концепциясына стратегиялык кеңири маани берилип, аны аткаруу мөөнөтүнө узак жылдар белгиленген. Түркстан жана анын элдери акырындык менен экономикалык, социалдык жана улуттук жагынан Россия империясына толук биригип кетүүсү, атүгүл идеологиялык, руханий, дин жагынан да, одоно айтканда «орус кылуу» максаты коюлган. Чынында, кийин совет доорунда Сибирь, Түндүк жана Ыраакы Чыгыштын элдери тигил же бул улуттук азчылыкты көрсөтүп турганы менен, жүрүмтуруму, кулкмүнөзү, кебетекешпири, менталитети орустан айырмасы жок адамдар болуп калышкандыгын ким тана алат. Демек, орусташтыруу саясаты 1916ж. көтөрүлүштүн эң негизги өбөлгөсү болгон.
Улуу көтөрүлүштүн себептери жана шылтоосу жөнүндө
Россиянын Кыргызстанды каратып алуусу, анын административдик, социалдыкэкономикалык жана руханий колониялык саясаты, жер маселелери жана орус келгиндерин жайгаштыруу, колониялык доордогу жерсуу, салык реформалары, жергиликтүү калктын менталитетинин, руханий баалуулуктарынын бузулушу, маданий жана диний кысмактар, Россиянын, коңшу Кытай мамлекетинин кыргыздарга карата болгон империялык мамилеси жана башка ушул сыяктуу маселелер Улуу көтөрүлүштүн чыгып кетүүсүнүн себептери болуп, аны комплекстүү түрдө акырындык менен даярдай берген.
Себептердин эң орчундуусуна «жер маселеси» кирет. Орусташтыруунун бирденбир каражаты катары бул жактарга орус улутундагы оокаттуу келгиндерди көчүрүп келип, жерге жайгаштыруу болучу. Келгиндерге падышачылыктын Кыргызстандагы ишенимдүү таянычы катары 1860ж. баштап эле маани берилген. Албетте, бул ишчараны аткаруу үчүн жер керек эле. Демек, кыргыздардын атамзамандан бери эгин айдап, мал баккан жер ээликтери жана жайыттары улам жер которуп келип жатышкан орус келгиндеринин колуна активдүү темп менен өтүп турган. Жер маселеси айрыкча 1890ж. башында Россиянын ички аймактарында болгон ачарчылыктан кийин, өзгөчө падышачылыктын 1906ж. 9ноябрындагы агрардык маселе боюнча жарлыгы 1907ж. мурунку ички иштер министри катары макамдыгын сактоо менен падышачылык Өкмөттүн Министрлер Советинин төрагалыгына келген П. А. Столыпиндин баштаган агрардык реформасынын аткаруунун жүрүшүнөн улам курчуп кеткен. Ички Россиядагы миллиондогон дыйкандардын жер ээликтерин рынок шартына өткөрүү максатындагы агрардык реформа ал жакта сандаган жерсиз, ачка дыйкандардын катмарын пайда кылган. Так ошол дыйкандар «бакыт издеп» империянын Сибирь, Түркстан сыяктуу чет жакаларына «өз алдынча» самсып келе баштаган. Мындай келгиндерди жайгаштыруу үчүн бир гана жол – жергиликтүүлөрдүн жерлерин ар кандай ыкма менен келгиндерге алып берүү болучу. Агрардык өнүгүүнү жон тери менен сезе баштаган кыргыз жакырларынын отурукташуусун сөз жүзүндө жактамыш болуп, бирок иш жүзүндө колдобогон орус чиновниктери кыргыздын сугат жана түшүмдүү жерлерин келгиндерге алып берүүгө ашыгышкан. Мындан келип чыккан жер теңсиздиги, анын натыйжасында болгон социалдык кыйынчылыктар, элдин жакырдануусу, жер реформасы кезиндеги салык системасы жана башка иштер 1916ж. көтөрүлүштүн себептерин толуктаган. Демек, 1916ж. окуя узак жылдар бою бышып жетилген жана чыгып кетиши мыйзамченемдүү жараян. 1916ж. 25июнундагы падышачылыктын жергиликтүүлөрдөн эр бүлөлөрдү тылдык жумуштарга чегерүү (бул термин жергиликтүү орус чиновниктери тарабынан «реквизициялоо» деп аталып келет) жөнүндөгү жарлыгы шылтоо гана болгон. Чынында кыймыл андай жарлыксыз деле эртебикечпи башталат эле.
Көтөрүлүштүн кыймылдаткыч күчтөрү жөнүндө
Мурунку маркстык көз карашка негизделген советтик тарыхнаамада азаттык кыймылдар таптык көз карашта берилип, оокаттуу инсандардын тигил же бул окуялардагы жетекчилик ролу көмүскөдө калган. Тигил же бул азаттык кыймылга катышкандардын социалдык курамы негизинен кедейдыйкан чарбалардан турган деген пикир болгон. Бул пикирге кошулууга да болот, бирок мурунку тарыхнаамада орун алып келген «таптык көз карашты» бүгүнкү күндө абсолютташтыруунун зарылчылыгы жок. Албетте, кыймылдын катарында эмгекчи эл массасы турду, бирок аларды баарын уруу башчылары жетектешкен. Канаат Ыбыке уулу, Мөкүш Шабдан уулу, Алымкул Таабалды уулу, Түлкү уулу Тезекбай манап, Медет датканын тукуму Көкүмбий Чыны уулу, Баатыркан Ырайымбек уулу, Баатыркан Ногой уулу сыяктуу көрүнүктүү журт башчылары көтөрүлүшкө багыт берип турушкан. Атүгүл, 1873–75ж. Искак Асан уулу Полот хандын, 1879–80ж. Жетим хан менен Мамыр Мерген уулунун, 1898ж. Анжыянкыргыз көтөрүлүшүнүн негизги түпкү идеясы кыргыз мамлекеттигин сактап калуу болгондугун изилдөөлөр далилдеп жатышкандыгын эске алуу менен 1916ж. көтөрүлүштүн Кыргызстандын түндүк аймактарында август айындагы өтө чыңалган активдүү жүрүшүндө жогорку аталган көрүнүктүү кол башчылардын айрымдарынын «хан» көтөрүшү кыргыздардын мамлекеттүүлүктү калыбына келтирүү идеясынын кайрадан жогорку деңгээлге көтөрүлгөндүгүн айгинелеп турат.
Замандын ал кездеги шартында кыргыз көтөрүлүшчүлөрү кыймылга таптык белгилери менен эмес, колониализмге каршы күрөштүн тегерегинде биригишкен. Бул биригүүнү улуттук деп таанууга да, төмөнкү социалдык катмардын көтөрүлүшү деп таанууга да болбойт. Бул фактылар кыймылдын жалпы элдик болгондугун айкындайт. Демек 1916ж. көтөрүлүштөн кыймылдаткыч күчү таптык белгисине карабай колониализмге каршы бириккен, оокаттуу уруу башчылары же баатырлар жетектеген жалпы эл катмары болгон. Мындай көз карашта жеке инсандын тарыхтагы орду да айкын белгиленет.
1916-жылкы көтөрүлүштүн жыйынтыктарын тарыхый жактан баалоо
Көтөрүлүштү баалоо аракеттери 1920ж. изилдөөчүлөр тарабынан эле болгон. Маселен, Т.Р. Рыскулов алгач «Орто Азия аймагына көп аскерлерди киргизүү үчүн көтөрүлүш падышачылыктын күн мурунтан ойлонулган иши катары баалаган. Г. И. Бройдо «колониялаштырууну улантуу үчүн жерлерди бошотуу максатында, көтөрүлүш администрация тарабынан уюштурулган «провокация» деген ишенимде эле. Е. Федоров аттуу тарыхчы 1916ж. көтөрүлүштү үйсүз, жерсиз дыйкандар катышкан массалык түрдөгү кыймыл, ал кыймыл орус мамлекетине гана эмес, жергиликтүү, байларга, манаптарга каршы багытталган деп санаган. Жусуп Абдрахманов көтөрүлүш падышачылыкка каршы багытталып, бардык орустарга каршы мүнөздө болгон деген пикирди айткан жана көтөрүлүшкө айрым байманаптардын жетекчилик кылышын прогрессивдүү көрүнүш катары баалаган. Ал эми Б. Исакеев: «байлар жана манаптар… чыккынчылык иштерди жүргүзүшкөн жана падыша өкмөтү үчүн агенттик ролду ойношкон», – деп ишенген. Демек, 20–30жылдардан баштап эле 1916ж. көтөрүлүштүн маңызы жана аны баалоо боюнча талаштартыштар башталган.
1930жда Т. Р. Рыскулов «1916жылы көтөрүлүш падышачылыкка гана каршы эмес, кыргыз элинин жогорку катмардагы эзүүчүлөрүнө каршы да багытталган» деген пикирди айткан.
Кийин 1970жда К.У.Үсөнбаев «1916ж көтөрүлүш улуттукбоштондук, антифеодалдык, антисогуштук, антиимпериалисттик, жана революциялык мүнөздө болгон» деп тыянактаган. Бул пикирди профессор А. Х. Хасанов да колдогон.
Эгемендик доордо көтүлүштү бир катар тарыхчылар жаңыча баалай баштаган. Маселен, Т. К. Чороев кыргыз элинин манаптары Россия империясына баш ийбеген өз алдынча көз карандысыз мамлекет түзүү үчүн күрөшкөн деген пикирди сунуштаган. Т. Өмүрбеков, Т. Шейшеканов, М. Махмутбекова сыяктуу окумуштуулар жалпысынан 1916ж. көтөрүлүштү антиимпериячыл, антиорусиячыл, антипадышачыл, антиколониячыл, улуттукбоштондук күрөш катары баалашат.
Биз жогорку көз карашка кошулуу менен, 1916ж. окуя улуттукбоштондук кыймыл болгон деген терминди туура деп ойлойбуз. Демек, 1916ж. окуя антиимпериячыл, антипадышачыл, антиколониячыл, улуттукбоштондук көтөрүлүш болгон.
Терминдер тууралуу
Азыркы тарыхчылардын, коомдук ишмерлердин арасында «Улуу көтөрүлүш», «Улуу Үркүн» деген сөздөргө анча айырма беришпей келүүдө. 1916ж. бардык окуяны бир эле сөз менен «Улуу Үркүн» же түз эле «Үркүн» деп эле атап койгондор бар. Атүгүл «үркүн» деген сөз «малдын, жаныбарлардын үрккөнүн билдирет, ошондуктан аны колдонуудан алып салуу керек» дегендер да чыгууда. Бул терминдердин айланасындагы ача пикирлер бир жактуу болсун десек, төмөнкү эки нерсени эске алуубуз абзел.
Биринчиден, 1916ж. бул окуяны Кожентте жергиликтүү кыргыздар, тажиктер жана өзбектер 4июлда баштаганын, июль айында Фергана өрөөнүнүн бардык шаарлар менен ири конуштарында болуп өткөнүн, Алай өрөөнүнүн айрым бир урууларынын падышачылыктын жазалоочу отряддарынан чочулап, ошондо эле Кашкар тарапка качууну (үркүүнү деп түшүнүңүз) ойлоп, бирок аны колониялык бийликтер токтотуп калгандыгын, түштүк кыргыздарынын айрым бир өкүлдөрүнүн теңиртоолук, чүйлүк, көлдүк жана таластык кыргыздарга «түштүктө башталган кыймылды колдоого» чакырып кат жөнөтүшкөндүгүн, анан август айында Кыргызстандын түндүк аймактарында түштүктө баштаган кыймылды «колдоп» гана тим болбостон, орус падышачылыгына каршы толук кандуу согуш ачып, курал менен Улуу көтөрүлүшкө аттангандыгын, бирок «тишине чейин куралданган» колониялык жазалоочулардын кыргынына чыдабаган «кара келтек карапайым эл» күзгө таяп, Кытайга кача баштагандыгын бүтүндөй бир этаптуу окуя, жараян (процесс) деп кабыл алуу зарыл.
Экинчиден, ал жараянды эки баскычка бөлүп кароо керек. Биринчисин – «Улуу көтөрүлүш» деп, ал эми экинчи баскычын «Үркүн» деп атоо тарыхый жактан туура болор эле.
Үчүнчүдөн, «үркүн» деген термин, албетте, кыргыздын турмуштиричилигиндеги «малдын үрккөнүн» билдирүүчү этиш сөз. Бирок, ал анын тар маанисинде. Кең маанисинде «үркүн» сөзү тээ дүйнөгө атагы чыккан Махмуд Кашкаринин (Барскани) мезгилинен келе жаткан, кайсыл бир чоң апаатта элдин «үркүүсүн» атаган, кыргыздын гана эмес, бүтүндөй түрк элдеринин төл сөзү. Демек, «бөйрөктөн шыйрак чыгарбай» эле, 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүштүн жеңилип калгандан кийинки уланышы катары эсептелген экинчи баскычын «үркүн» деп атоо, атүгүл анын оордугун жана миңдеген адамдардын өмүрүн жалмаган көлөмүн эске алсак «Улуу үркүн» деп атоо жөндүү.
1916-жылкы көтөрүлүштө өмүрү кыйылган элдин санын аныктоо
Окумуштуулар 1916ж. көтөрүлүштүн мезгилинде, андан кийинки Үркүндө жана ТеңирТоого кайтууда өлүмгө учураган кыргыздардын санын ар кандайча беришет. Сандар эң жогорку 1 млн (С.Кыдыралиев), 400 миң, 150 миң, 60 миң, атүгүл 37 миң (Ш.Батырбаева).
Үркүндө качкан элдин саны 35 миң түтүн же 160 миң адам, анын 130 миңге жакыны кыргыздар болгон делинет изилдөөлөрдө. Жалпы жоготуу 1917ж. январына карата ЖетиСуу облусунда 38 миң түтүн же 150 миң киши болгон деп саналат. Көтөрүлүш ЖетиСуу облусунун үчөөндө, анын ичинде Кыргызстандын аймагында Пишпек менен Пржевал оёздорунда чоң масштабда өткөн. Эгер 1917ж. чейинки эл санактарда бардык түндүктүштүк, атүгүл өзбекстандык жана тажикстандык кыргыздардын жалпы саны 1 миллионго жетпегенин, анын 40 пайызга чамалуусу Кыргызстандын түндүк аймактарында жашагандыгын эске алсак, логикалык божомолсалыштырмалуу ыкма менен жалпы жоготуу 120 миң адамдын тегерегинде болгон деп божомолдоого болот.
Айта кетүү керек, 1916ж. кыймылдын өөрчүү процессинде өмүрүн жоготкон адамдардын саны боюнча тарыхчылардын изилдөөлөрү али так жыйынтыкка келе элек. Бул маселеге байланыштуу 2016ж. ичиндеги изилдөөлөрдө салыштырмалуу чындыкка жакын сандар айтылат деп күтө туралы.
Кыргынды мүнөздөө же баалоо
Кыргындын мүнөзү боюнча пикирлер ар кандай. Айрымдар, айрыкча коомдук ишмерлердин радикалдуу багытындагылар пландуу тукум курут – геноцид болгон дешсе, айрымдары тек жазалоодогу жоготуу гана болгон дешет. Бул баалоодо төмөнкүнү эске алуу керек.
Геноцид – тигил же бул улутту, этносту, расаны, диний жамааттагы кайсы бир топту толук же жарымжартылай жок кылып жиберүү үчүн уюштурулган пландуу жана максаттуу ишчара (Орусчасы – гректердин γένος – род, племя жана латынча caedo – убиваю) деген терминдеринен куралып айтылган. 1944ж. чейин «геноцид» термини колдонулган эмес. Аны алгачкы жолу польшалык еврей улутундагы юрист Рафаэль Лемкин (19001959) фашизмдин еврейлерди тукумкурут кылуу саясатына карата киргизген. Геноцидди кыргызча тукумкурут деп которсо болот.
Кыргын деген кыргызча сөз бар. Ал орус тилинде «истребление» деген маанини берет. Кыргын деп тигил же бул урууну, элдин бөлүгүн жок кылууга, талкалоого багытталган аскерий ишчараны түшүнөбүз. Демек, 1916ж. көтөрүлүштү жазалоо ишчарасы кыргынга, же орусчасы «истреблениеге» туура келет. Бул маселе боюнча тарыхчылар жана коомдук ишмерлер 1916ж. көтөрүлүштүн кесепеттеринен болгон адам жоготуу фактысын илимий деңгээлде баалоо менен бирге жыйынтыкталган пикирин айтууга тийиш. Жыйынтыктап айтканда, 1916ж. улуттукбоштондук кыймыл, анын өбөлгөлөрү, себептери, шылтоосу, башталышы, жүрүшү, жыйынтыктары, Үркүн жана анын кесепеттери боюнча тарыхый тастыктоолор, баалоо али толук аяктай элек. Бул маселе качан гана тарыхый изилдөөнү өз логикасы, методологиялык негиздери жана тиешелүү ыкмалары менен алып барганда гана туура чечилет деп ойлойбуз.
АБДИМИТАЛИП УУЛУ НУРСУЛТАН
«ҮРКҮН» ЭТИМОЛОГИЯСЫНЫН ЧЕЧМЕЛЕНИШИ ЖАНА АНЫН САЯСИЙ ЛЕКСИКОНДОГУ МААНИСИ
Кыргыз эли өзүнүн көп жылдык тарыхында «жылдызы жанган учурларды» да, кан жуткурган оор күндөрдү да башынан өткөрдү. Кыргыз элинин тарыхындагы эң оор, кандуу жана эң аянычтуу учурлардын бири катары 1916ж. болуп өткөн көтөрүлүштү айта кетсек болот. Падышалык Россия режимине каршы чыккан бул көтөрүлүш өз максатына жете алган эмес. Сан жагынан бир кыйла аз, өтө жөнөкөй куралжарак менен жабдыктанган эл, дүйнөлүк империя деп эсептелинген, саясий жана экономикалык жактан бир канча алдыга озунуп өнүккөн, аскер күчтөрү мыкты куралданган жана бир нече кылымдар бою согушуп, согуштук тактикаларды жакшы өздөштүргөн, ар кандай согуштук кырдаалдарга жедеп бышып калган чоң күч менен болгон кармашта бул көтөрүлүштүн максатына жетүүсү мүмкүн эмес эле. Көтөрүлгөн элди басуу үчүн жөнөтүлгөн жазалоочу отряд кыймылга катышкандардын көбүн кырып, кырылгандан калганы Кытайга качып барып, баш калкалоого аргасыз болгон. Бул кандуу окуя кыргыз элинин тарыхый эстутумунда «Үркүн» деген ат менен белгилүү.
Тарыхчылар тарабынан 1916ж. көтөрүлүшкө адилеттүү баа бериле элек. Айрымдар бул окуяны бунт, козголоң катары баалашса, тарыхчылардын бир даары бул окуяга улуттукбоштондук күрөш макамын берип келишет. Бир канчалаган бейкүнөө адамдардын өмүрүн алып кеткен бул кандуу окуяга акыры татыктуу баа берилет деген терең ишеничтебиз.
Үркүн окуясынын өзүнө саясий, илимий жактан татыктуу баа бериле электе «Үркүн» деген аталышка каршы чыккан топ пайда болду. Бул топ жазуучулар, саясатчылар, коомдук ишмерлерден туруп, өз ойлорун мамлекеттик маалымат каражаттарында билдирүүгө жетише алышты. Бул топтун ою боюнча «үркүн» деген сөз кыргыз элин шылдыңдоо иретинде чыгарылган. Себеби, кой үркөт, жылкы үркөт, адам үркпөйт, адам коркот, чоочуйт ж.б.у.с. мисалдарды айтып келишет. Алар «үркүн» деген сөздүн ордуна «кыргын», «чегинди» деген сөздөрдү колдонуу зарылдыгын баса белгилеп келишет.
Сөзүбүз куру болбосу үчүн бул топтун дооматтарынын айрымдарын көрсөтүүнү туура таптык. Алсак, КРнын Эл жазуучусу Эрнис Турсунов «Дефакто» гезитинин 2011ж. 21июлда берген маегинде «Негизи, башында аталышы үркүн эмес, «кыргын» болчу. Кийин, шылдыңдап «үркүп качкансыңар» деп атып ошондой аталып калды» дейт [1]. Үркүн аталышына каршы чыккан инсандардын бири акын, жазуучу Абдырахман Алымбаев (көпчүлүккө Баяс Турал деген ысым менен белгилүү) мындай дейт: «Ушул күнгө чейин оңдолбой келаткан дагы бир термин бар. Ал «үркүн» деген сөз. Бул 1916ж. окуяга байланыштуу бир акылман окумуштуунун ойлоп тапкан термини. Бул сөздү ойлоп тапкан адам «орус» эмес. Анткени, биринчиден, орус бул сөздү билбейт. Экинчиден, анын мааниси эмне экенин түшүнбөйт. Муну ойлоп тапкан адам «кыргыз» да эмес. Кыргыз адамы эч качан өз элине карата мындай сөздү айтмак эмес. Анткени, кыргыз бул сөз кандай жаныбарга тиешелүү айтыларын эң сонун түшүнөт. Муну ойлоп тапкан адам кыргыз кебетесин кийген манкурт же ички бир душман. Негизи, бул сөз, кыргыз эли өз тилине өзү түшүнбөй калганын көрсөтүп турат. Болбосо, ал муну мындан 17 жыл мурун эле өзгөртүп салмак. Анда талдап көрөлү:
«Үркүн» деген сөздүн уңгусу – «үркүү» деген этиштен. Жылкы үркөт, кой үркөт. Негизи, айбан, мал үркөт. Адам үркпөйт, адам «чоочуйт», «коркот». Кыргыз «үркүү» деген сөздү адамдан башка, көбүнчө жапайы жанжаныбарга карата колдонот. Адамга карата бул сөз айтылбайт. Анан дагы бул сөз бир эле адамга эмес, бүтүндөй бир элге карата айтылууда. Дээрлик 70 жыл бою кыргыз ушул сөздү өзүнө таандык кылып айтып келди. Бул чындап эле кыргыздын эл болбой калганын далилдеп турат»[2].
Үркүн тууралуу талаштын учугу кыргыз саясатына аралашкан инсандарды да кызыктырып, алардын арасынан колдоо тапканга да үлгүрдү. Мисалы, кыргыз саясатынын активдүү өкүлдөрүнүн бири, коомдук ишмер Топчубек Тургуналиев да бул аталышка каршы позициясын мындай деп билдирет: «Мындан кийин «үркүн» деген сөздү унуткула. Ал Россия империясы кезинде, совет доору кезинде башка элдерге кыргыздар үркүп, качып кеткен деген бир формулировка керек болгон»[3]. Жогоруда көрсөтүлгөн пикирлердин авторлорунун баары кыргызга таанылган инсандар экендиги белгилүү. Алардын үркүн деген аталышка болгон каршы ойпикирлери акырындык менен калк арасына таралаары шексиз. Бир жагынан бул топтун демилгесинде деле туура ойлор бар. Бирок, бир маселени көтөрүп чыгуудан мурун ал тууралуу маалыматтарды, жазылган эмгектерди, макалаларды чогултуп, окуп чыгып андан кийин гана маселени көтөрсө туура болмок.
«Үркүн» аталышы тууралуу тарыхчылардын арасында да бирдиктүү ойпикир жок. Кээ бир тарыхчылар жогоруда айтылып кеткен жазуучу, коомдук ишмерлердин пикирин кубаттаса, бир даары бул аталышты өзгөртүүнүн кажети жоктугун белгилешет. Мисалга алсак, тарыхчы Кыяс Молдокасымовдун «1916жыл. Эркиндик үчүн күрөштүн барактары жана сабактары» аттуу макаласында бул маселеге кыскача кайрылып өтүп, «Үркүн» термини көбүнесе «Кыргыздардын жер которуусу» же «Кытайга качуусу» деген түшүнүктө пайдаланылаарын жана профессор Жеңиш Жунушалиевдин «үркүн» деген түшүнүк Махмуд Кашкаринин сөздүгүндө да жогорудагыдай түшүнүктө берилээрин, андыктан аны колдонуудан качпашыбыз керек деген көз карашын белгилейт [4]. Ошол эле учурда тарыхчылардын арасынан да бул аталышка каршы чыккандар жок эмес. Алсак, «Үркүн» терминине каршы чыккан айрым тарыхчыларыбыз өз оюн маалымат каражаттары аркылуу айтпаса да, бул аталыштын туура эмес экендигин тар чөйрөдө билдирип жүрүшөт.
Чынында эле «үркүн» деген сөз ушунчалык жек көрүндү, коркунучтуу сөзбү? Же бул сөз кыргыз элин дүйнөгө маңкурт катары көрсөтүп, улуттук ар намысыбызга тийип, кыргыздын эл болбой калгандыгынын далилиби? «Терминдер тууралуу талашышпайт, терминдер тууралуу макулдашышат» демекчи, бул талаштартышта өзүбүздүн көзкарашыбызды билдирүү үчүн «үркүн» сөзү тууралуу маалымат бере алчу айрым тарыхый жазма булактарга кайрылып көрүүнү туура таптык.
«Үркүн» аталышынын келип чыгышы түрк элдеринин анын ичинде кыргыз элинде кездешкен үрк этиш сөзүнөн тураары шексиз. Жалпы түрк элдеринде үрк сөзүнүн «коркуу», «чоочуу», «кооптонуу», «тынчсыздануу», «санаа тартуу», «калтылдоо», «селт этүү», «качуу» сыяктуу маанилери кездешет [5]. Ал эми орто кылымда карахандар доорунда жашап өткөн улуу тилчи, энциклопедист Махмуд Кашгари тарабынан жазылган «Диван Лугат атТүрк» («Түрк тилдер жыйнагы») сөздүгүндө кой үркти деген сөз менен бирге будун үркти (калк үрктү) деген сөз кездешет [6]. Ушул эле сөздүктүн башка жеринде İrtış suwın keçsedi, Budun anın ürküşür, [душман] Иртыш суусун кечип өтүүгө камынды, ошондуктан калк үрктү деген ыр саптары кездешет [7]. Бул ыр саптардан орто кылымдарда үрк этиши жаныбарларга да, адамдарга да кандай колдонулса, күнүбүздө деле ушундай мааниде колдонулуп келе жаткандыгын баамдай алабыз. Кыргыздарда үркүү сөзү бир гана жаныбарларга эле эмес адамдарга карата да колдонулгандыгын «Манас» эпосунан да көрө алабыз. Алсак, 1885ж. СанктПетербург шаарында басылып чыккан белгилүү түрколог В.Радлов тарабынан жазылып алынган «Манас» эпосунун варианты жарык көргөн. «Манас» эпосунун бул вариантында мындай деген саптар кездешет:
«Чүлдүрөгөн Шүршүттү
Батыр Манас үркүттү» [8].
Дал ушул эле саптарды манасчы Сагымбай Орозбаковдун вариантынан да кездештире алабыз:
«Ойдо жаткан чүрчүттү. Деңиздин Ноор көлүнө Тегерете үркүттү» [9].
Ал эми «Манастын» 1959ж. кыскартылып чыккан вариантында, «Көкөтөйдүн ашы» деген бөлүмүндө:
«Муну көргөн кыргыздар,
Акылынан танышып,
Энтелеңдеп дүрбөштү.
Алапайын табалбай,
Көкөтөйдүн Бокмурун
Энеатасын тилдешип,
Качып, үркүп, жүгүрүп,
Кайран жандан түңүлүп» –
деген саптар кездешет [10].
«Адамдын үркүшүн» тактап алган соң талаштартыштын негизги себеби болгон «Үркүн» деген аталышка көңүлүбүздү бөлсөк.
Дооматчылар «үркүн» деген аталышты таптакыр эле колдонбой, анын ордуна «кыргын», «чегинди» ж.б. сыяктуу сөздөрдү колдонууну сунуштап келишет. Айласыз бир суроо туулат: Үркүн деген аталыш жаңы чыгарылган сөзбү же мурунтан эле колдонулуп келгенби? Тарыхый булактарга таянсак, XI к. жазылган Махмуд Кашгаринин «Диван Лугатында» үркүн деген сөз кездешип, душман келгенде калк арасында пайда болгон коркуу сезими, ал коркуудан улам чеп, коргондорго качып барып жашынуусу деп берилет [11]. Ушул эле сөздүктүн башка бир жеринде үркүнч болуп үркүлдү – үркүнч болуп [калк] үрктү деген сүйлөм кездешээрин белгилей кетсек болот [12]. Орто кылымдагы карахандарда кездешкен бул сөз азыркы кыргыз тилинде кездешип, колдонулууда. Тилчи К. Юдахин түзгөн кыргызчаорусча сөздүктө үркүн сөзүнүн эки мааниси кездешип, 1. Тополоң, баш аламандык, жалпы баш аламандуу качуу (1916ж. көтөрүлүштү аёосуз баскандан кийин элдин Кытайга качуусун ушинтип аташат) маанисин билдирсе, 2. Качкын маанисинде, үркүн кыргыз эли (1916жыл) деген мисалды кошо берет [13]. Ал эми авторитеттүү чыгыш таануучу, тилчитюрколог, Джерард Клосондун пикирине таянсак, үркүн сөзү «дүрбөлөң» (паника) маанисинде орто кылымдагы карахандарда жана азыркы кыргыз тилинде гана кездешсе [14], белгилүү түрколог В.Радлов өзүнүн «Опыт словаря тюркских наречий» (I–IV т.) деген китебинде бул сөздүн осмон диалектисинде «суу ташкыны» деп которулаарын белгилесе, үркүнтү деген сөз ушул эле диалектиде «коркунуч, дүрбөлөң» деген мааниси кездешээрин көрсөткөн [15].
Бул термин байыркы сөздүктөрдө гана кездешпестен күнүбүзгө чейин активдүү колдонулуп, ал тургай элдик оозеки чыгармачылыктын үлгүлөрүнөн да орун алган. Анын ичинен кыргыз элинин руханий байлыгынын туу чокусу болуп эсептелген «Манас» эпосунда да кездешет. Мисалы, Сагымбай Орозбаковдун айтуусундагы «Манас» эпосунда үркүн деген аталыш бир нече жолу кездешет. Алардын айрымдарын гана көрсөтө кетели. Мисалы, Манастын Орго кан менен болгон согушунда:
«Чачылган бойдон дан калды, Чала жан кыйла жан калды. Салынган бойдон там калды, Кылынган бойдон кам калды, Жыгылган бойдон шам калды.
Ала качып жаныны, Аралдагы көп маңгул,
Аркы өйүзгө жабылды.
……………………………………….
Качкын болуп камалып,
Үркүн барды кумдан мол» [16], – деген саптардан, салыштырмалуу 1916ж. кандуу окуяларды көз алдыңа элестетсең болот. Эпостун башка жеринде калмаккыргыз согушун чагылдырган бир эпизоддо:
«Сары калдай калмагы,
Сапырылып баарысы,
Боз үй тиккен эл байы, Сапырылып калганы.
Боздоп үрктү далайы,
Жетигенди бет алып,
Жер жайнаган үркүнү,
Алтын, күмүш, жамбыны, Жерге көмдү мүлкүнү. …………………………………
Маңгул, калмак аралаш, Баарынын кетип куп шайы.
Үркүнүнө кошулуп,
Качып кетип баратыр,
Дүнүйөгө карабай,
Чачып кетип баратыр» [17], –деген саптар биздин оюбуздун тууралыгын далилдеп турат.
Үркүн деген аталышты кыргыздан чыккан биринчи тарыхчы, санжырачы Осмонаалы Сыдык уулунун 19131914ж. Уфа шаарынан басылып чыккан «Муктасар тарих Кыргызиа» жана «Тарих кыргыз Шадманиа» деген китептеринен кездештире алабыз. (Көңүл бурсаңыз, бул китеп 1916ж. мурун басылып чыккан). Алсак, «Муктасар тарих Кыргызиада» черик уруусунун келип чыгуусун баяндаган текстте мындай сүйлөмдөр кездешет: «Черик Жанкороздун төртүнчү жолдошу болуп, жаш имиш. Бир үркүндөн калган имиш» [18]. Осмонаалы Сыдык уулунун «Муктасар тарих Кыргызиа» аттуу китеби 1913ж. Уфада жарык көргөн. 1916ж. кандуу окуядан үч жыл мурун жазылган китепте үркүн сөзүнүн кездешиш и XI к. Махмуд Кашгаринин заманындагы карахандардан бери келе жаткан сөз экендигин жана бул сөз XX к. кыргыздардын арасында колдонулуп келгендигин айгинелеп турат. Ошондуктан, бул сөз элди үрккөн малга теңөө үчүн атайын чыгарылган деген куру дооматтардын негизсиздигин далилдейт.
«Манас» эпосунда үркүн деген аталыш качуу маанисинде берилээрин көрсөтө алдык. Качуу менен үркүндүн мааниси бирдей экендигин XI к. түрк аалымы Махмуд Кашгаринин «Диван Лугат атТүрк» сөздүгү тастыктап турат. Сөздүктө качыш деген сөз кездешип, «калк арасында пайда болгон коркуу сезими» деген мааниси берилет [19]. Бул сөздүн уңгусу болуп качуу этиши экендиги филологиялык билими жок окурманга деле көрүнүп турат. «Диван Лугатта» качыш сөзүнүн кездешүүсү «Манас» эпосундагы «Үркүнүнө кошулуп, Качып кетип баратыр» деген саптар менен үндөшүп турат жана үркүн аталышына каршы чыккандардын пикирлерин таптакыр четке кагат.
Үркүн деген сөз эски сөздүктөрдө, ар кандай тарыхый булактарда жана элдик эпосто кездешээрин жогоруда көрсөтө алдык. Бул сөз менен байланышкан аталыштар кыргыз элинин уруулук курамында да кездешет. Мисалы, кыргыздын чоң урууларынын бири болуп эсептелген наймандардын курамында үркүнчү деген урук кездешет [20].Тарыхты изилдөөдө жардамчы тармактардын бири антропонимика болуп эсептелет. Адам аттары кээ бир учурда колдонулбай, унутулуп калган сөздөрдү, кандайдыр бир тарыхый окуянын учугун чагылдырган сөздөрдү сактап калат. Антропонимдер туруктуу деп эсептелип, оңой менен өзгөрүүгө учурабашы белгилүү. Кыргыз элинде Үркүн, Үркүнбай, Үркүнбек, Үркүндү, Үркүнчү деген адам ысымдары кездешет [21]. Кыргыз тарыхында сарыбагыш уруусунун атактуу баатыры Төрөгелдинин Үркүнчү деген уулу болгондугу Осмонаалы Сыдык уулунун китептеринен белгилүү. Мына ошол Төрөгелди баатырдын небереси, Үркүнчүнүн уулу Кудайберген мүнүшкөр, комузчу, өз доорунун билимдүү адамдарынын бири болгон [22]. Көрүнүп тургандай үркүнгө байланыштуу ысымдар байыркы доорлордон бери эле коюлуп келе жаткандыгы күмөн туудурбайт.
Жыйынтыктап айтканда «Үркүн» сөзү түрк элдеринде, анын ичинде кыргыз элинде бери дегенде эле карахандар доорунан баштап жашап келе жаткандыгын тарыхый булактар далилдеп турат. Бул сөздүн Махмуд Кашгаринин «Диван Лугат атТүрк» сөздүгүнөн башка анатолиялык түрктөрдө (осмондордо) жана азыркы кыргыз тилинде кездешүүсү кыргыз элинин жогоруда көрсөтүлгөн байыркы уруулар менен болгон маданий байланыштардын бекем болгондугун, кыргыз элинин калыптануусунда карахандар жана огуздардын таасиринин болгондугун көрсөтүп турат. Ал эми үркүн сөзүнө каршы чыккан замандаштарыбыздын демилгеси бир аз туура эмес жана бул сөзгө асылууга эч кандай негиз жок экендигин көрсөтө алдык деген үмүттөбүз.
Үркүн аталышы байыркы убактардан бери эле колдонулуп, мамлекеттеги саясий туруксуздукту билдирээрин тактап алган соң, 1916ж. болуп өткөн кандуу окуяларды атоодо кээ бир тактоолорду киргизип коюуну туура көрдүк. Белгилүү болгондой, 1916ж. болуп өткөн трагедияны жалпы түрдө «Үркүн» деп атап келебиз. Азыркы кезде кыргыз тарых илиминде 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүшү «Үркүн» деп гана аталып калган. Биздин оюбузча бул түшүнбөстүктөн улам келип чыккан аталыш деп эсептейбиз. 1916ж. кыргыздардын падышалык орус өкмөтүнө каршы көтөрүлүшүн эки этапка бөлүп кароого болот. Биринчи этабы, эл ичинде мунт (орус тилиндеги бунт сөзүнүн кыргыз тилине ыңгайланышып, кирип кетүүсүнөн улам келип чыккан) деген ат менен белгилүү. К.Юдахин түзгөн «Кыргызчаорусча сөздүктө» мунт сөзү 1916ж. козголоң деген маанини билдирет [23]. Орус падышасы Николай IIнин указына каршы көтөрүлгөн элдик күрөш мунт деп аталган жана бул мунт жыйынтыгына жеткен эмес (жетүүсү мүмкүн эмес эле). Мунтчуларды басуу үчүн атайын түзүлгөн жазалоочу аскер кошууну көтөрүлгөн элди куралдын күчү менен сүрүп, ага чыдабаган эл үркүп, Кытайга кире качкан. Бул көтөрүлүштүн экинчи этабы эл арасында Үркүн деген ат менен белгилүү. Элдин тарыхый эске тутуусунда, аңсезиминде эң кайгылуу, эң көп жоготууга учураган трагедиялуу учур болуп көтөрүлүштүн экинчи этабы Үркүн болгондуктан тарыхый адабиятка дал ушул аталыш кирип кеткен.
Жыйынтыктап айтканда, «Үркүн» сөзү түрк элдеринде, анын ичинде кыргыз элинде бери дегенде эле карахандар доорунан баштап жашап келе жаткандыгын тарыхый булактар далилдеп турат. Үркүн сөзү эч кандай малга катары колдонулган эмес. Бул сөздүн тамырында үрк этиши жатат. Бирок, этиштен сөз жасоо аркылуу саясий кырдаалды билдирген жаңы сөз пайда болгон. Бул сөзгө каршы чыгуунун өзүн түркөйлүк катары караса болот. Байыртадан бери колдонулуп келе жаткан сөздөрдү жерүү менен эч кандай ийгиликке жетише албайбыз. Байыркы жазма эстеликтерди, унутта калган эски сөздөрдү, фольклорубузду, тилдик диалектилерди колдонуу аркылуу гана талаштартыш туудурган терминдерди тактай алабыз. Ошондуктан тээ байыртан колдонулуп келе жаткан үркүн сөзүнө каршы чыккан замандаштарыбыздын демилгеси таптакыр туура эмес жана бул сөзгө асылууга эч кандай негиз жок экендигин көрсөтө алдык деген үмүттөбүз.
ЖЭЭНБЕК АЛЫМБАЕВ, тарых илимдеринин доктору
КОЛОНИАЛДЫК САЯСАТ ЖАНА 1916-ЖЫЛДАГЫ КӨТӨРҮЛҮШТҮН БАШТАЛЫШЫ
Колониалдык саясаттын кесепеттеринен улам жаралып XX к. башындагы улуттук трагедияга айланган окуялардын бири – бул 1916ж. көтөрүлүш. Кыргызстандын тарыхнаамасында бул темага арналып чакан макаладан тарта көлөмдүү илимий эмгектер жаралды. Эгемендүүлүгүнүн доорунда эле 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүштүн 75ж. (1991), 80ж. (1995), 90ж. (2006) жылдыгына карата мамлекеттик деңгеелде, коомдук уюмдар, саясий партиялар тарабынан бир топ иш чаралар (илимий конференциялар, саясий акциялар, атайын элдик жүрүштөр) өткөрүлдү. Ал эми быйыл (2016ж.) болсо көтөрүлүштүн 100 жылдыгын белгилөөгө карата, атайын токтом кабыл алынып, мамлекеттик деңгээлде ишчаралар өткөрүлүп, 1916ж. көтөрүлүштүн айрым көмүскө жактарын изилдөө иштери улантылып жаткан учуру.
Макалабызда революцияга чейинки жарыяланган тарыхый булактарга, архивдик документтерге таянып колониалдык саясаттын натыйжаларынан улам, Фергана облаcтына караштуу Анжиан, Ош, Наманган уездериндеги 1916ж. көтөрүлүштүн башталышын чагылдырууга аракет жасалат.
1916ж. көтөрүлүштүн келип чыгышынын негизги себебептери Россия империясынын Түркстан крайына карата жасаган басып алуучулук саясаты менен түздөнтүз байланыштуу. XIX к. аягы – XX к. башындагы Россия империясынын Орто Азияга карата жасаган тышкы саясатын 3 этапка бөлүп кароого болот: 1) XIX к. 50–60ж. экономикалык жана стратегиялык чалгындоо мезгили. 2) XIX к. 60–80ж. Орто Азиянын аймагын каратып алуу, хандык бийликтин механизмдерин жоюу жана колониалдык бийликтин системасынын калыптанышы мезгили. 3) XIX к. 80–90 ж. колониалдык башкаруу системасынын масштабдуу кеңейиши жана башкаруу чөйрөсүндөгү «руссификатордук» тенденциянын күчөшү.
Орто Азияга, анын ичинде Кыргызстанга болгон кызыгуу Петр I тушунда эле башталып, бир топ чалгындоо иштери жүргүзүлө баштаганы тарыхта белгилүү. Алсак, Петр I тарабынан 1714ж. князь А.Б.Черкасскийдин жетекчилиги астында алгач Орто Азияга атайын экспедиция уюштурулган. Петр I доорундагы уюштурулган экспедициялар тынчтык мүнөздө болгон. Ал эми XIX к 50–60ж. болсо, орускрым согушунан кийин, Россия империясынын Орто Азияга карата болгон тышкы саясаты кескин күч алып, саясийэкономикалык себептерден улам, аталган аймакты ар тараптан «илимий изилдөө» «чалгындоо» иштери башталган.
XIX к. экинчи жарымынан тарта, Кыргызстандын аймагына орус географиялык коому тарабынан уюштурулган экспедициялар жөнөтүлө баштаган. Алардын катарына П.П.Семеновдун, Н.А.Северцовдун, Ч.Валихановдун, М.Венюковдун, полковник Хоментовскийдин, А.Голубевдин ж.б. чалгындоо иштерин атоого болот.
Жаратылыш кен байлыктарына бай, географиялык жактан ыңгайлуу жерде жайгашкан Түркстан чөлкөмү Россия империясы үчүн чийки зат алуунун жаңы булагы жана кирешеси гана болбостон, келечектеги экспансиялык пландарын ишке ашыруу үчүн плацдарм катары каралган. Алсак, 1847ж. СырДарыянын куйган жээги генерал Обручев тарабынан басып алынып, ал жерге Раим чеби курулган, 1854ж. АкМечет каратылып, Батыш Сибирь тараптан Копал жана Верный чептери негизделген.
Ал эми XIX к. 60ж. баштап биринчи согуштук басып алуучулук аракеттер Кокон хандыгынын аймагында жүргүзүлө баштаган. 1860ж. ЖетиСуу аймагындагы орус отряддарынын согуштук аракеттеринин натыйжасында 1862ж. Токмок, Пишпек чептери каратылып алынган. 1863ж. 20декабрында падышанын Оренбург жана Сибирь линияларын бириктирүү боюнча буйругу жарыяланган. Натыйжада, ушул мезгилден баштап, Россия империясынын Орто Азияга карата кеңири аскердикэкспанциясы башталган. 1864ж. падыша аскерлери тарабынан Сузак, ЧолокКоргон, ОлуяАта, Түркстан жана Чымкент шаарлары каратылып алынган. 1865ж. 17 июнда экинчи жолку чабуулдан кийин Ташкент шаары каратылып алынган.
Каратылган аймактарды башкаруу үчүн, падыша өкмөтү өзүнүн жаңы административдик башкаруу системасын түзө баштаган. 1865ж. жаңы аймактардын эсебинен Оренбург генералгубернаторлугунун курамындагы Түркстан областы түзүлүп, жана ушул эле жылдын 6августунда «Түркстанды башкаруунун убактылуу жобосу» кабыл алынган. «Убактылуу жобо» боюнча аскердик жана административдик бийлик бир адамдын колунда топтолуп, биринчи аскергубернатору болуп М.Г.Черняев дайындалган. Областын ички аймактык түзүлүшү империялык административдик традициянын духунда уюштурулуп, аскердик башкармачылыгынын жана падыша казынасынын накта кызыкчылыгын эске алган. Падышачылык эң оболу арзан жана эффективтүү колониалдык башкарууну түзүүнү ойлогон. Бул «Убактылуу жобо» боюнча жергиликтүү бийликтин башчысы болуп, аскер губернатору эсеп телип, анын колунда аскердик жана граждандык бий лик топтолгон эле. Жержерлердеги администрацияны бөлүмдүн начальниктери жана аскер коменданттары башкарган. Аларга орус чиновниктеринен дайындалган жергиликтүү башкаруучулар баш ийишип, жалпы полициялык көзөмөл жүргүзүшкөн. Иш жүзүндө «Убактылуу жобо» орус аскерлерине кам көрүү, аларды жабдуу жана калктан салык чогултууга багытталган оккупуциялык режимди түзүүгө багытталган. Демек, Түркстандын калкы ба шынан баштап эле кош эзүүнүн алдында калган. 1865ж. падыша Александр II тарабынан бекитилген «Убактылуу жобо» иш жүзүндө өзүнүн эффективдүү эмес экендигин көргөзө баштаган. «Убактылуу жободо» каралган негизги принциптер падышачылык ойлогон ыңгайлуу салык системаны түзүүгө да мүмкүндүк бербегенине карабастан, падышачылыктын режимине каршы чыккан уруу башчыларынын, ири байманаптардын, дин өкүлдөрүнүн көчмөн калктын арасындагы саясий таасирин жок кылууну да камсыз кыла алган эмес. Тескерисинче көчмөндөрдүн арасында уруулук аңсезим күчтүү бойдон кала берген. Ошондуктан М.Г.Черняевдин ордуна келген Д.И.Романовскийдин Түркстанды колония катары карабастан, аны империянын бир бөлүгү катары эсептеп, акырындап Россиядагы буржуазиялык реформалардын натыйжасында түзүлгөн мамлекеттик башкаруу мекемесин түзүүнү сунуш кылган [Романовский, 1969: 66 ]. Натыйжада, Д.А. Милютиндин демилгеси менен Түркстандагы абалды иликтөө үчүн атайын комиссия жөнөтүлгөн. Комиссия Түркстан областына өз алдынча башкарууну киргизүүнү сунуш кылган. 1867ж. июлда падышанын буйругу менен СырДарыя (борбору Ташкент) жана ЖетиСуу (борбору Верный) областарынан турган Түркстан генералгубернаторлугү түзүлгөн. Бул жаңы кабыл алынган «Жобонун» негизинде генералгубернаторлук областтарга, уездерге, болуштуктарга, айыл старшиналарына бөлүнгөн. Колониалдык башкаруу системасын түзүүдө падыша өкмөтү төмөнкү принциптерге таянган: аскердик жана административдик бийликтин бөлүнбөстүгү жана аны бир адамдын колуна топтоо; жергиликтүү элдин ички башкаруусуна кийлигишпөө, алардын үрпадаттарын сактоо; жогорку башкаруу бийлик органдарын мүмкүн болушунча империяга жакын аймактарга жайгаштыруу; жергиликтүү элдин мыйзамы катары каралган шариатты жана адатты күчүндө калтыруу; жергиликтүү элдин өзүнөзү башкарууга руксат берүү; акырындап бийлик органдарын өнүктүрүү жана жергиликтүү башкарууга талапты татаалдантуу; барабара толук түрдө, жергиликтүү шартка карап сот бийлигин административдик бийликтен бөлүү.
Бирок, Түркстанды администрациялыктерриториялык жактан бөлүштүрүүдө, региондун тарыхын, экономикалык, географиялык жана улуттук өзгөчөлүктөрүн эске алган эмес. Жаңы түзүлгөн административдиктерриториялык бирдик каратып алынган аймактардын эсебинен кеңейип олтурган. Маселен, падышанын буйругу менен 1876ж. 19февралда Кокон хандыгы жоюлуп, Фергана областы түзүлгөн.
1867–1917жж. аралыгында административдик башкаруу системасы боюнча бир топ нормативдүү актылар жана жоболор кабыл алынган. Бул жоболордун негизинде аскердик, граждандык жана сот бийлиги борборлоштурулуп, башкаруу системасынын бардык чөйрөлөрү көзөмөлгө алынган. Аткаруу бийлигинин жергиликтүү өкүлдөрү падышачылык саясатты түздөнтүз колдогон, лоялдуу адамдарды башкаруу чөйрөсүнө дайындашкан. Жергиликтүү эл үчүн «шайлоо», «өзүнөзү башкаруу» түшүнүктөрү көпчүлүк мезгилде формалдуу болгон. Анткени, «Жобо» боюнча болуштуктар, айыл старшиналары уездик начальниктерге түздөнтүз баш ийишкен жана аларга отчет берип турушкан. Ошондой эле, «Жобо» боюнча областын, уездин башчылыгына атайын орус элинин өкүлдөрү дайындалса, болуштук башкаруучулар, айыл старшиналарына шайлоо киргизилген. Бирок иш жүзүндө, шайлоо компаниясы көпчүлүк мезгилде түздөнтүз администрациянын кийлигишүүсү менен өткөрүлгөн. Натыйжада жергиликтүү администрация башчылыгына падыша өкмөтүнө жаккан кандидатураны өткөрүүгө аракет жасашкан. Уездик начальниктер көпчүлүк мезгилде, шайлоонун жыйынтыгын жоюуга, шайлоосуз эле өзүнө караштуу адамдарды дайындап коюуга укуктуу болушкан. Түркстан крайын ревизиялаган падышанын жашыруун кеңешчиси Ф.Гирс өзүнүн отчетунда «үч жылдын ичинде 98 болуштук башкаруучудан уездик начальниктин буйругу менен өзүнүн милдетин толук аткарбагандыгы жана законго каршы аракети үчүн 45 болуштук башкаруучу кызматтан четтетилген деп белгилеген [Отчет ревизующего, 1883:66].
Натыйжада, Түркстан крайындагы алгачкы түзүлгөн «Жоболордун» негизинде жергиликтүү эл иш жүзүндө башкаруу органдарына тартылбастан четтеп калган. Мунун натыйжасында көпчүлүк болуштуктарда элдин жаңы киргизилген башкаруу системасына карата болгон нааразычылыктар башталган.
Россия империясынын колониалык саясатынын дагы бир негизги принциптеринин бири орусташтыруу болуп, ага кеңири стратегиялык маани берилген. Түркстан крайынын социалдыкэкономикалык жана улуттук жактан барабара империяга бириктирүү, ал турсун руханий жана дин жагында да жергиликтүү калктын орус болуп кетүү максатын көздөгөн. Орусташтыруу саясатынын ишке ашыруунун бирден бир каражаты – бул көчүрүп келүү саясаты болгон. XIX к. 60жылдарында түндүк Кыргызстан Россия империясынын курамына кошулгандан кийин көчүрүп келүү саясаты кеңири тармакта жүргүзүлө баштаган. Ал эми 1868–1882ж. Пишпек, Лепинск, Пржевалск, Верный уездеринде 15000 жакын адамдан турган 29 орус поселкалары пайда болгон [Отчет ревизующего, 1883: 339].
1876ж. түзүлгөн Фергана областы болсо, XX к. башында административдик жактан Маргелаң, Ош, Наманган, Андижан, Коконд уездерине бөлүнүп, ал уездер бир нече болуштуктардан турган. Башка чөлкөмдөргө салыштырмалуу Фергана өрөөнүндө калктын жыш жайгашышы, дыйканчылык маданияттын интенсивдүү өнүгүшү жердин тартыштыгы менен айырмаланган. 1913ж. статистикалык маалыматка таянсак, Фергана өрөөнүндө калктын 63% өзбектер, 18,7% кыргыздар, 6% таджиктер, 3% каракалпактар, 2,3% орустар түзүшкөн [Статистический обзор, 1915:8]. Тактап айтканда, областа 2127460 жергилүктүү калк жана 50769 орус улутунун өкүлдөрү жашап турушкан.
Орус падышачылыгынын Фергана өрөөнүнө карата жүргүзгөн көчүрүп келүү саясаты XX к. 90ж. туура келген. Түркстан крайындагы жер жана мүлктү башкаруу башкармачылыгы тарабынан түзүлгөн «Фергана областынын Көгарт өрөөнүндөгү орус келгиндерин жайгаштыруу маселеси боюнча» – деген маалым катка таянсак: «1900ж. башында бул жерде крайды колонизация» кылуу максатында орус кыштактары үчүн көчмөн элдин жерлери тартылып алына баштаган» [ЦГА.РУ, Ф.И12, д.382, л.115117]. Алсак, 1868ж. ЖетиСуу областына Воронеж губерниясынан биринчилерден болуп 242 үйбүлө дыйкандар көчүп келишип, Верный шаарында дыйканчылык, багбанчылык менен кесиптенише баштаган [Россия, полное географическое описание, 1913:322]. Айрым архивдик документтер тастыктап тургандай, көчүп келген орус кулактары тарабынан жергиликтүү элдин сугат жерлерин өз алдынча тартып алуу жагдайлары кездешкен. Маселен, мындай көрүнүштөр Көгарт өрөөнүндө болгон. Жайында малы менен жайлоого кетип, бош калган кыргыздын жерлерине орус келгиндери алардын жерлерин ээлешип үй курууга үлгүрүшкөн. Ага да карабастан айрым жерлерде болсо, кыргыздардын кышкы кыштоолорунда туракжайлардын турганына карабастан аларды талкалашып, жыгач материалдарын өздөрүнүн курулушу үчүн тоноп алышып, жарабаган материалдарын болсо, тамакаш даярдоого пайдаланышып жиберишкен» – деп эскерилет. [ЦГА.РУ.Ф.И1.оп.12.д.382.123]. Падышачылыктын жергиликтүү администрация өкүлдөрү мындай көрүнүштөргө эч кандай чара колдонгон эмес.
Кыргыздардын жерлерин тартып алуунун дагы бир формасы бул атайын сүйлөшүү үчүн (ходок) дыйкандарды жиберип, арендага жер алуу болгон. Ал жерлерге келгиндер туракжайларын курушуп, анан ал жерлерди биротоло өздөрүнө өткөрүп алуу суранычы менен бийликке кайрылышкан [Шкапский, 1906:40]. Алсак, 1900ж. Ош уездинин Куршаб болуштугунда 1150 адамдан турган 186 чарбалуу Покровское, Наманган уездинин багыш болуштугунда 277 адамдан турган 70 чарбалуу Успенский (азыркы Аксы районуна караштуу Успеновка кыштагы), Анжиян уездинин БазарКоргон болуштугунда 277 адамдан турган 50 чарбалуу Николаевское, ушул эле уездин ЖалалАбад болуштугунда 281 адамдан турган 76 чарбалуу Благовещенское, Маргелаң уездинин Мархамат болуштугунда 812 адамдан турган 201 чарбалуу Русское селосу түзүлгөн [Обзор Ферганской области, 1903:20]. Тактап айтканда, 1913ж. Анжиян уездинде 5391 жашоочудан турган 29 орус кыштактары түзүлсө, Ош уездинде болсо ушул эле жылы 4983 адамдан турган 10 орус кыштактары пайда болгон. Аларга 10153 теше жер берилип, ошол эле мезгилде 1236 теше жерди арендага алышкан [Статистический обзор Ферганской области, 1913:80]. Натыйжада, орус падышачылыгынын отор саясатынын кесепеттеринен улам Түркстан крайында жер маселесинин курчушуна шарт түзүлө баштаган.
Орус келгиндеринин көчүп келишинин күчөшү менен жергиликтүү элден түшүмгө жарамдуу түздүктө жайгаш кан суулуу жерлерди «ашыкча» деген шылтоо менен тартып алуу күн санап күчөп олтурган. Жергиликтүү элдин жерлерин тартып алуу 1906 жана 1910ж. Столыпиндик агрардык реформадан кийин, өзгөчө «Түркстан жобосунун» 270 статьясына кошумча киргизилгенден баштап күчөй баштаган. Ушул мыйзамга ылайык орус падышачылыгы көчмөн элдердин жерин изилдөөгө киришкен. Натыйжада, 1907ж. баштап «ашыкча жер» деген шылтоо менен көчмөн элдердин жерлери тартылып алына баштаган. Мындай көрүнүштөр күн санап элдин нааразычылыктарын жарата баштаган.
Түркстан крайына көчүрүп келүү саясатынын натыйжасында келгин орус дыйкандарынын күчтүү армиясы пайда болуп, жергиликтүү тургундар үчүн жер оор маселелердин бирине айлана баштаган. Түркстан крайын ревизиялаган К.Пален өрөөндөгү жердин тартыштыгын төмөнкүдөй цифралар менен далилдеген, адам башына суулуу жерлер Анжиян уездинде – 0,6 теше, Наманган уездинде – 0,5 теше, Кокон уездинде – 0,5 теше жерди түзгөн [Пален, 1910:80] – деп белгилеген. Ал эми 1913ж. Фергана өрөөнүнө орус келгиндеринин жалпы саны 20000 адамды түзгөн. Натыйжада, Россия империясынын Түркстан крайындагы жүргүзө баштаган административдик, экономикалык саясаттарынын кесепеттеринен улам, жергиликтүү элдин орус бийлигине карата болгон нааразычылыктары күндөн күнгө күч алып олтурган.
Демек, Россия империясынын Түркстан крайындагы колониалдык саясатынын күчөшүнөн улам, 1898ж. жаңы эле Анжиян окуясын баштан кечирген Фергана өрөөнүнүн калкы кайрадан толкуй баштаган.
XXк. башындагы Түркстан крайындагы абалды андан ары тереңдетип курчуткан окуя, биринчи дүйнөлүк согуштун башталышы болду. 1914ж. башталган дүйнөлүк биринчи согушка Россиянын катышуусу, Түркстандын калкы үчүн оор запкы болгон. Согушка деп колундагы тапкан мүлкүн берүүгө мажбур болушкан. Жергиликтүү калктан: кыргыз үй, аркан, ээр, тумак, колкап ж.б., толгон буюмдар тартылып алына баштаган. Бул «ыктыярдуу жыйноо» зордук менен жасалган деп белгиленет архивдик документтерде [ЦГА.РУ.Ф.И19.оп.19.д.21125.л.5]. Г.И.Бройдонун билдирүүсү боюнча 1914ж. ноябрьдекабрь айларында, Пишпек уезди боюнча Кызыл крестин официалдуу отчетуна ылайык кыргыздардан 30000 руб, 100 тулуп, 10.000 жуп байпак, бир канча миң боз үйлөр бекер жөнөтүлгөн [Бройдо, 1929: 424425]. Бирок «ыктыярдуу жыйноодон» түшкөн мүлктөрдүн айрым бөлүктөрү жергиликтүү администрациянын колунда калган.
Падышанын 1916ж. 25июнундагы Түркстан элдеринин аскердик курактагы (19 дан 43 чейинки) эркектерин согуштук коргонуу жумуштарына алуу жөнүндөгү буйругу, Фергана областынын калкына, июлдун башында жарыяланган. Колониалдык эзүүгө ансыз деле нааразы болуп турган Фергана өрөөнүнүн калкы бул буйрукту кыжырдануу менен кабыл алган. Буйрукка ылайык областан 51233 киши жөнөтүүгө милдеттүү болгон. Аскергубернаторунун көрсөтмөсү менен согушка жарамдуу эркектердин тизмеси болуштук башкаруучулар, элүү башчылар, айыл старшиналары тарабынан түзүлө баштаган. Көптөгөн тарыхый булактар тактап тургандай, тизмелерди түзүүдө пара алуу, байманаптардын балдарын жашыруу, жаш курактарын улгайтып же болбосо жашартып көрсөтүү фактылары кеңири кулач жая баштаган. Мындай көрүнүштөрдүн орун алышы заматта эле элдин арасында катуу кыжырданууну жаратып, жержерлерде элдик толкундоолордун чыгышына түрткү болгон. Июль, август айларында областын бардык уездеринде уламданулам элдик толкундоолор жаралып олтурган. Алгачкы толкундоолор Анжиян уездинде башталган. 9июль күнү уездин начальниги полковник Бржезицкий БазарКоргон болуштугундагы окуяга байланыштуу областын аскергубернаторуна төмөнкүдөй маанидеги телеграмма жөнөтөт: «бүгүн (9июль) Жами мечитинде чогулган элге буйрук туурасында кабарладым, көпчүлүк эл тынч угушту, бирок медреседе окуган жаштар «согушка барбайбыз!» – деп кыйкырышып элди дүрбөлөңгө салды. Андан соң, 500 жакын чогулган эл Скобелев проспектисине карай жөнөштү. Чогулган калың топ согушка биз бардык тапкандарыбызды берүүгө даярбыз, бирок балдарыбызды жөнөтпөйбүз – деп, талап кылышты [ЦГА.РУ.Ф.И276. оп.1.д.904. л.3]. Полковник Бржезицкий ушул эле телег раммасында полиция менен элдин ортосунда кагылышуу болгонун, натыйжада он чакты жергиликтүү адамдардан жараат алганын белгилейт. БазарКоргондо болуп өткөн окуядан кийин элдик нааразычылыктар башка уездерде да жайыла баштаган. Ошондуктан, Фергана областынын аскергубернатору 11июль күнү Ош, Анжиян, Маргелаң, Наманган уездинин начальниктерине шашылыш түрдө телеграмма жиберүүгө мажбур болот. Ал өз телеграммасында калкты тизмелөө орозо мезгилине туш келгендигине байланыштуу, тизмелерди түзүүнү убактылуу токтотуп турууну, ошону менен катар темир жол телеграф, көпүрөлөрдү кайтарууга алууну буйрук кылган.
Ага карабастан элдик толкундоолор күндөнкүнгө күч алып олтурган. Колдогу архивдик документтерге таянсак, кырдаалды алдын ала алуу максатында уездин начальниги Фергана областынын аскергубернаторуна 22июль күнү жашыруун рапорт жөнөткөн. Ал өз рапортунда, абалды мындайча сүрөттөйт: «элде тынчтык маанай өкүм сүрүп турат, бирок бул убактылуу. Элдин арасындагы кадырлуу адамдардын баркы кете баштады, алар эл менен сүйлөшүүдөн коркуп жатышат» [ЦГА.Ф.И276,оп.1.д.904.л.42]. Өзүнүн ошол эле рапортунда уездин начальниги падышанын буйругун аткарууну мажбурлоо үчүн аскергубернатордон тез аранын ичинде төмөнкүдөй чараларды колдонууну суранган: шашылыш түрдө эшендердин баарын Түркстан крайынан чыгаруу; аскердик абал өкүм сүрүп турган мезгилде элдик соттордун ишмердигин токтотуу; бардык медреселерди жана туземдик мектептерди жабуу; башаламандыктарды уюштуруп жаткандарды өлүм жазасына тартуу максатында аскердикталаа сотторун дайындоо; калкка кайсыл шаардан ар бир болуштуктан кайсыл мөөнөткө канча жумушчуларды жөнөтүүнү жарыялоо; көрсөтүлгөн мөөнөттө болуштуктан адамдар жөнөтүлбөсө, ал пункттарга жазалоочу отряддарды тинтүү үчүн жана козголоңчу топту атуу үчүн жиберүү; согуштук тылга жумушчуларды жөнөтүүдөн баш тарткан адамдардын жерлерин конфискациялоо[ЦГА.Ф.И276.оп.1.д.904.л.93]. Рапортто көрүнүп тургандай көтөрүлүштүн алгачкы айларынан баштап эле падышанын жержерлердеги өкүлдөрү, элди жазалоо жолуна өтө башташкан. Ушул эле рапортто полковник Бржезицкий уездге кошумча жөө аскерди жана согуштук техниканы кошо жөнөтүүнү суранган. Ал өзүнүн бул оюн минтип далилдегиси келген: «чыгыштын тарыхы бизге көрсөтүп тургандай, караңгы массаны ишендирүүгө караганда күч колдонуу тез таасир этет – деп белгилеген» [ЦГА.Ф.И276,оп.1.д.904.л.93].
Анжиян уездиндеги окуялар менен катар эле элдик нааразычылыктар Наманган уездинде башталган. 9июль күнү бир канча миңдей адамдар уездин начальнигинин милдетин аткаруучу капитан Румянцевден үйбүлөлүк тизмелерди түзүүнү токтотууну, түзүлүп калган тизмелерди колдоруна берүүнү талап кылышып калың эл топтолгон. Чогулган эл эч кандай коркутупүркүтүүгө, алдоого моюн сунгулары келишпеген. Арадан көп өтпөй падыша аскерлери менен чогулган элдин ортосунда кагылышуу башталган. Пулеметтун жана мылтыктын оозунан жааган октон 12 адам өлүп, 38 адам жарат алган [ЦГА.Ф.И276.оп.1.д.902.л.7]. Бул окуядан кийин Наманган уездинин башка аймактарына кошумча аскерлер жиберилип, шааркыштактар катуу көзөмөлгө алына баштаган. Бирок, ага карабастан жумушчулардын тизмесин түзүү улантыла берген.
Июль, август айларында Наманган уездинин Кепин болуштугунда да башаламандыктар башталган. Элдин негизги талаптарынын бири тизмелөөнү токтотуу, түзүлүп калынган тизмелерди жок кылуу болгон.
11июль күнү Кепин болуштугуна жумушчулардын тизмелерин түзүү үчүн Наманган уездинин айылчарбасынын мал жана жер каттоо боюнча инструктору Н.И.Черпованын жетекчилиги астында бир отряд менен 4 каттоочу: А.Ф.Курбатов – Ташкендеги орустузем мектебинин башчысы; П.Г.Золо – орустузем мектебинин башчысы; А.П.Петровмещанин; Н.И. Худяков – гимназиянын 6классынын окуучусу; К.С.Галлиев – котормочу; Т.ДжабаровХанабад кыштагынын тургуну жиберилген [ЦГА.Ф.И.276.оп.1.л.21] Ал эми Кепин болуштугунун буйругу менен старшиналар, 50 башчылар өздөрүнүн алыксалык жыйноочу жана үйбүлөлүк тизмелери менен каттоочулар менен жолугууга тийиш болгон. Бирок, келген каттоочулардын айланасына 300 чамалуу адам топтолушуп, тизмелерди талап кыла башташкан. Чогулган топ болуштардын сөзүн уккусу келбей тескерисинче, болуш башчыларына алардын туугандарына асыла башташкан. Болуштук башкаруучу эл талап кылган тизмелерди берүүгө аргасыз болот. Бирок, ага да карабастан, болуштук башкаруучуну таш бараңга ала башташат. Келген каттоочулар жакын арадагы пахта талаасына качып жашынууга аргасыз болушат. А.Ф. Курбатов, П.Г Золов, Н.И.Худяковдор токмок жешет. Бирок, – деп билдирет Н.И.Чернов: «Эки колун көтөрүп эл алдына чыгып, биз буйрукту аткарганы гана келдик, эч жамандыгыбыз жок» деген П.Г.Золовдун сөзүнө эл кулак салып угушту. Орустарды ургубуз келбейт, алар биздин душманыбыз эмес, мейманыбыз – дешип, Наманганга чейин жетип алгыла деп алдыбызга беш ат тартты» – деп сүрөттөлөт архивдик документтердин биринде [ЦГА.РУ.Ф.И276.оп.1.д.902.л.41.]. Ушул окуялардан кийин Наманган уездиндеги элдин падышалык бийликке каршы болгон элдик толкундоолор күндөн күнгө күчөп олтурган. Жумушчулардын тизмелерин талап кылышкан адамдар болуштук башкаруучуларды, алардын жакындарына кол салууга өтүшкөн. Маселен, 17июль күнү Ашт волостунун башчысынын агасы Муса Ташматов, анын таякеси Мирза Аманбаевдер өлтүрүлүп, малмүлктөрү тонолуп, 1916 жылга тиешелүү кагаздары, тийиштүү документтер жок кылынган [ЦГА.РУ.Ф.И276. оп.1.д.902. л.48] Ал эми 4август, 1916ж. уездин начальниги Кришков өз рапортунда: «аскерлер менен жергиликтүү элдин кагылышуусунун натыйжасында 2 болуштук башкаруучу, 6 айыл старшинасы, 2 элүү башчы жана 2 айыл катчысы каза болду. Жергиликтүү элден болсо 27 адам өлүп, 70 адам жарадар болушту, кийин алардын 20сы каза табышты» – деп билдирген [ЦГА.Ф.И725.оп.1.д.367.л.2].
Жогорудагы тарыхый материалдар тастыктап тургандай, Фергана областынын Анжиян, Наманган жана Ош уездериндеги элдик толкундоолордун башталышы июль айларына туш келген. Колониалдык эзүүнүн запкысын тартып, жергиликтүү администрация башчыларынын жүргүзүп жаткан саясатына нааразы болгон жергиликтүү эл согушка баруудан баш тарта баштаган. Согушка мобилизациялоо жергиликтүү элдин чарбалык, турмуштук, нравалык кызыкчылыгын эске албастан бюрократиялыкформалдуу шашылыш мүнөздө жүргөн. Жергиликтүү бийлик өкүлдөрү бул абалды баюунун жаңы булагы, өзүнүн бийлигин күчөтүүнүн куралы катары колдонуу менен кырдаалды андан ары татаалданткан. Жумушчулардын тизмелерин түзүүдө кетирилген адилетсиздиктер, башаламандыктар жөнөкөй элдин кыжырын кайнаткан.
Орус падышачылыгы элдик толкундоолорду заматта эле басып коюуну ойлошуп, шашылыш чараларды көрө баштаган. 1916ж. 17июлунда Түркстан крайына «аскердик абал» киргизилген. Жержерлерде «өзгөчө соттор» түзүлүп, массалык түрдөгү камакка алуу жана көтөрүлүшкө катышкандарга катуу чаралар көрүлө баштаган. Алсак, 1916ж. сентябрь айынан 17декабрына чейин аскердик сотко Наманган уездинин – 295 адам, Анжиян уездинен – 14, Скобелев уездинен – 42, Маргалаң уездинен – 60 адам сот жообуна тартылган [Абдурахимова, 1999:87]. Аскер соттору көтөрүлүшкө чыккандарга карата катуу жаза колдонуу жолуна өтүшкөн. Наманган шаарынын аскердик соту, Наманган уездинин Чадак болуштугунан 89 адамдын ишин карап, алардын 13 өлүм жазасына (дарга асуу жолу менен) тартуу чечимин чыгарган [ЦГА.Ф.И725.оп.д.367.л.2]. Ал эми Маргалаң уездинен көтөрүлүшкө катышкан 15 адам өлүм жазасына; 5 адамдын ар бири 15 жылдык сүргүнгө айдалган, көтөрүлүшкө катышкан 40 адам болсо, ар кандай мөөнөткө түрмөгө олтургузулган [Абдурахимова, 1999:87]. Бирок орус падышачылыгын жазалоону күчөтүү ыкмалары, элди тынчытып коё алган эмес, тескерисинче толкундоолор күз айларынан тарта башка аймактарда кеңири кулач жайып, жалпы улуттук боштондук көтөрүлүштүн келип чыгышына алып келген.
Жыйынтыктап айтканда, жогоруда келтирилген тарыхый документтер далилдеп тургандай, Фергана өрөөнүндөгү 1916ж. көтөрүлүштүн келип чыгышынын түпкү себептеринин бири, Түркстан крайындагы административдик, колониялык, жер жана орусташтыруу саясатынын кесепеттеринен улам жаралган трагедиялуу тарыхый окуянын бири болуп саналат.
ЗАКИРОВ БАКТЫБЕК
1916-ЖЫЛКЫ КӨТӨРҮЛҮШТӨ КЫРЫЛГАН БАГЫШАН ЭЛИ
1916ж. август айында аскерге бала алабыз дегенге макул болбогондугу үчүн жана АкСуунун оозундагы бай орус Степандын балын талап алдыңар деген шылтоо менен АкСуудагы пристав Романовскийдин жардамчысы 2030дай орус алып келип, биздин Өтөгөн (багышан уруусунан) кыштагынын эр бүлөөсүн терип, биринчи жыйырма аксакалдарын, андан кийин калгандарын (бардыгы 125 кишини) айдап барып, аксакалдарды түрмөгө, калгандарын бай орус Календиктин эки бөлмө күркөсүнө камайт. Жутмадан (уруктун аталышы) айдап келгендерди самоорчу Далы дегендин сарайына камап, эртеси АкСуунун борборуна айдап барып бүт кырып өлтүрөт. Ушул кырып жаткандын ичинде Иван Пухов –Муратаалыны, Степандын Лена деген кызы Дыйканбай менен Дөөлөтбактыны өлтүрбөй аман алып калат. Бул кыргын өткөрүүдө «эрдик көрсөткөн» өзүбек Темир балбан менен Мария деген орус аял экөө болгон. Темир балбан чаап өлтүрсө, Мария канжар бычак менен жарадарларды жарып өлтүргөн. Кийин да айылдан терип өлтүрүшкөн. Ошол айдалып барып (багышан уруусунан) өлгөн адамдардын тизмеси төмөнкүлөр.
Бөкөнбайдан:
- Ормоке уулу Алыбай.
- Ормоке уулу Үрүстөмбек.
3.Ормоке уулу Турсунаалы.
4.Алыбай уулу Сейитбек 5. Кедей уулу Күрөңкей.
6.Кедей уулу Тойбай.
7.Күрөңкей уулу Сманаалы.
- Жүрүн уулу Токсобай.
9.Бөкөнбай уулу Найзакара. Чыныбектен:
1.Бабакан уулу Өмүраалы.
2.Бабакан уулу Сарбучук.
3.Өмүрбек уулу Эрназар.
4.Өмүраалы уулу Эраалы.
5.Бабакан уулу Майнике.
6.Майнике уулу Түлөберди.
7.Карабучук уулу Сандыбай.
8.Сарбучук уулу Жаманкул.
9.Сарбучук уулу Момункул.
10.Турдубай уулу Абдырахман.
11.Качы уулу Бычан.
12.Сулайман уулу Биримкул.
Чынасылдан:
- Данияр уулу Жолдошаалы.
- Данияр уулу Бейшенбай.
- Бейшенбай уулу Жумаалы.Чынгыштан:
1.Кожокан уулу Мүдүн.
2.Кожокан уулу Абдрахман.
3.Кожокан уулу Абдыраалы.
4.Кожокан уулу Ыймааналы.
5.Арык уулу Сейтаалы.
6.Арык уулу Самсаалы. 7.Арык уулу Жумаалы. 8.Атчабар уулу Эраалы.
9.Атчабар уулу Тынаалы.
10.Атчабар уулу Жанаалы.
11.Кирки уулу Казак.
12.Кирки уулу Коңурбай.
13.Ыйманаалы уулу Шераалы.
Бердибектен:
1.Бердибек уулу Молдо.
2.Мырзакан уулу Смайыл.
3.Бокбасар уулу Рысаалы.
4.Бөлөкбай уулу Темир.
5.Тилекмат уулу Кожокелди.
6.Качкынак уулу Тынаалы.
7.Качкынак уулу Ыйманаалы.
8.Молдо уулу Акмат.
Султандан:
1.Султан уулу Сатыке.
2.Сатыке уулу Эсенаман.
3.Сатыке уулу Момокон. Атанбектен:
1.Абдыкерим уулу Майрыке.
2.Майрыке уулу Кыдыраалы.
3.Майрыке уулу Кыдырма.
4.Шорук уулу Арсымкан Көтөбайдан:
1.Субан уулуНазар.
2.Назар уулу Керимаалы.
3.Назар уулу Керимбек.
4.Дөлөтбек уулу Өмүрсеит.
5.Ормон уулу Абеилде.
6.Ормон уулу Алыбай.
7.Ормон уулу Сатай.
8.Баймырза уулу Боруке.
9.Баймырза уулу Жантай.
10.Абеилде уулу Чаргын.
11.Алыбай уулу Жусупбек.
12.Дыйканбай уулу Акматбек.
13.Келдибек уулу Акматаалы. Мендибайдан:
1.Күрпөңбай уулу Чотур.
2.Күрпөңбай уулу Эраалы.
3.Жакыпбай уулу Курманаалы.
4.Курманаалы уулу Дүйшөнаалы.
5.Токтогул уулу Кыйшык.
6.Токтогул уулу Шабаке.
7.Сырдыбай уулу Ыйманкул.
8.Үдүбай уулу Секибай. Арыкбаладан:
1.Арыкбала уулу Жээнчоро.
2.Арыкбала уулу Төлөк. Ташибектен:
1.Чормон уулу Матабай.
2.Тайабай уулу Керимкул.
3.Тайабай уулу Биримкул.
Каргадан:
1.Байгазы уулу Бөйтө.
2.Байгазы уулу Кулжанбай.
3.Кулжанбай уулу Жамансарт.
4.Кулжанбай уулу Борбу.
5.Кулжанбай уулу Саке.
6.Калча уулу Абыке.
7.Калча уулу Самсаалы. Кожобердиден:
1.Осмон уулу Молдобай.
2.Осмон уулу Шыгайбай.
3.Бүркүт уулу Эсенаалы.
4.Болот уулу Төлөк.
5.Манап уулу Ыбрайым. 6.Манап уулу Эркинбай.
7.Манап уулу Рыскулбек.
8.Кошумай уулу Казаке.
9.Кошумай уулу Корчу.
10.Жолдубай уулу Үмөтаалы.
11.Жолдубай уулу Сыдыгаалы.
12.Бийзак уулу Одурак.
- Бийзак уулу Түлөкабыл.
14.Бийзак уулу Байкабыл.
15.Бийзак уулу Эсенаалы.
16.Бийзак уулу Кыдыраалы.
17.Жолдубай уулу Мамбетаалы.
18.Дүйшөн уулу Ыйманкул.
19.Төлөбек уулу Абеилде.
20.Абеилде уулу Усубаалы.
Жанкулудан:
1.Ити уулу Бечел.
2.Ити уулу Күзөп.
3.Чыбылдай уулу Саякбай.
4.Бечел уулу Сыдык.
5.Чонтой уулу Байсерке.
6.Чонтой уулу Сартбай.
7.Чонтой уулу Азаке.
8.Кудаяр уулу Солтобай.
9.Жуматай уулу Кыдыраалы.
10.Тойтике уулу Алымкул.
11.Тойтике уулу Айтчан.
12.Жуматай уулу Кыдырбай.
13.Күзөп уулу Эркинбай.
14.Күзөп уулу Жекшенби.
15.Түнкатар уулу Өмүр.
16.Токтонай уулу Сооронбай. Мураттан:
1.Аалкан уулу Көбөкбай..
2.Ботокан уулу Батыркан.
3.Жайылхан уулу Сулайман.
4.Жайылкан уулу Молдокул.
5.Жайылкан уулу Алымкул.
6.Башмоюн уулу Күрүчбек.
7.Атантай уулу Мамбетаалы.
10.Баймырза уулу Кыдыраалы.
11.Чолпонбай уулу Рыспек. Болоттон:
1.Сагынбай уулу Бекемаалы. Ошол эле убакта Бердибектен:
- Сейдаалы Н.
Султандан:
1.Элебес
2.Эмил Жанкулудан:
- Мамбетаалы
2.Дүйшеке Мураттан:
- Сартбай
- Турсунаалы
Деген адамдардын аттары жазылып жүрөт, бирок ушул тизмени түзгөн Сартбаев Каратай, Токсобаев Чолпонкул, Алыбаев Үмөтбек жана Закиров Сапарбектин санжыра – кол жазмаларында бул адамдардын тизмеси (кимдин баласы экени) такталган эмес. Бул көтөрүлүштө кырылган багышан элинин тизмеси Сартбаев Каратай атабыздын кол жазмасынан алынды. Сартбаев Каратай 1910ж. төрөлүп ,1971ж. 11ноябрда каза болуп, КызылДыйкан айлында коюлган.
Басмага даярдаган Закиров Бактыбек.
ҮРКҮН. 1916-ЖЫЛ
1916ж. жай айы. Кыргыздан солдат алмак болду деген кабар угулат. Чындыгында солдат эмес, окоп казуу үчүн жумушчу алмак. Мурун падыша өкмөтүнө солдат берип көрбөгөн кыргыз эли дүрбөлөңгө түшөт. Ошонун ичинде Өтөгөн кыштагы, багышан уруусу жөнүндө сөз болмокчу. Өтөгөн кыштагы жүз элүүчө түтүн болгон. Ар бир улуттун ичинде, эки тап бар экени менен жумушу жок, караңгы эл күүлөнө баштайт «Балдарыбызды солдатка берип, тирүүлөй ажыраганча кырылып беребиз, бул жердеги орустардын үйбүлөсү Герман согушуна кетишти, калып жарыган жок, калгандарын кырабыз» – деп түшүнбөгөн кай бири күүлөнүшөт. Фронттон же ЖетиСуу облусунда запаста турган солдаттар келип кырып саларын ойлошпойт, солдаттардын колдорунда замбирек, пулемёт, мылтыктар бар экенин менен жумуштары жок.
Кай бир багышан боз уландары Назар, Байтемир усталарга айбалта, чокмор, найза жасатып куралдана баштайт. Аттарын суутуп тапташат, оңдоп, отуздап жарышып, аттарын сынашат. Адегенде октой учкан, бардыгынан күлүгү Үрстөмбектин тору бээси болот.
Күндөрдүн биринде Назар уста узун жолду карагер айгырын минип, чатына ай балтасын кыстарып, төмөнкү Турдакундарга барып кайра келатса, жолдон Амандын жигити Абдылда келатып кошулуп калат, салам айтып амандашат. Назар уста Абдылдага карап «бизге кошулбайсыңбы?» – дейт. Айбалтасын көрүп, коркконунан «кошулса кошулайын», – деп убада берет. Жолду карай келе жатышып, Абдылда мындан кантип кутулаар амалын ойлоп «кел, устаке, узун жолду кыскартып, жарышалы», – дейт. Болсоболсун деп жарыша кетишет. Абдылданын аты күлүктүк кылып, узаганданузап, көздөн кайым болот. Кийин раматылык Абдылда, мен Назар устага жолугуп калып, ушундайча болуп кутулбадымбы деп сөз кылар эле.
Август айы. Күндөрдүн биринде Чочколунун оозуна бир топ жигиттер чогулат, ошол убакта Жүкүмдүн бээсин малайы Иван тушап койгон жеринен, Чаргын мине качып, чогулган топко кошулат. Иван бир атка жайдак минип артынан кууп келет. Топтун ичинен суурулуп чыгып Кожомаалы качырып барып, айбалтанын сырты менен шилтеп өтөт. Иван аттан учуп жыгылып, ээси ооп калат. Кийин угуп алып «Өлүк тиригиңди көрөйүн, арам макоо, күнөөсү жок орусту жыга чаап, ошонун кесиринен эл кырылды» – деп, Мийникенин кемпири Кожомаалыны каргап жүрдү. Мен атам менен малда, Кичи Туюкта элек. Биздин үстүбүзгө Суусамырдан Минике, Эрназар ажы, Мамбетаалы, Дандыбай көчүп келишкен. Чүйдөн элдин дүрбөлөңгө түшүп жатканы угулуп жатты.
Күндөрдүн биринде Сокулук элинен карасур жигит, сүмбөдөй болгон, субатай тор кашка ат минген кабарчы келет. «Биздин эл казатка даяр болду, алдыбыз урушка кирип, Кенчиңди мен ушул колум менен мууздадым» – деп, кончунан чоң шамшар бычагын сууруп көрсөтөт. Чабарманды көргөн, уккан эл ого бетер дүрбөлөңгө түшөт. Эртеси Аргынбай болуш айылы менен үркүп, чоң жол менен АкСуунун капчыгайын бет алышып, чубашып көчтөрү өтүшөт. Алар менен кошо дүрбөп көчүшкөн Эркебек айлынан да болот. Ошол күндөрү саржутма элдери да үркүшүп, КөкДөбөгө көчүп барышат. Багышан эли Мүнтөкүмгө көчүп барышып, Мүнтөкүмдүн оозундагы бай орус Степандын балын талашат. Ошол кезде АкСуунун оозундагы бай орус Пухов Иван бир аттык дурошкеге катынбалдарын отургузуп, өзү тору атка жайдак минип, колуна мылтык алып кетип баратып, Степандын балын талап жаткан элге учурайт. Экиүч жигит алдын тосот. «Сен да, өлөсүң, мен да өлөмүн, жолду тоспо», – деп Иван мылтыгын сунат, мылтыкка даабай жолдон чыга беришет. Иван аманэсен өтүп кетет. Степандын балын талаган Оросбак, Рыспектин балдары болот. Бир пудчеликке толтура бал салып, атка өңөрүп алып, Көбөгөн үйүн көздөй жөнөйт, терс колоттун оозундагы, бийик тумшук жол менен өйдө карай чыгып баратып, чалкасынан кулап түшүп, балга аралашат. Степандын чоң кызы Ленанын кулагындагы жалбырак сөйкөнү көрүп, Назар уста «Кулагын кесип сөйкөсүн алам» – деп жулкунат. Ортосунда Дыйканбай, Дөөлөтбак түшүп кулагын кестирбей ажыратып жиберет. Ушул Степанды талаган күнү, КичиТуюкта Мамбетаалы ылаңдап калган бир жээрде байталын союп, түлөө кылат. Байталдын терисин сыйрып, этин бузуп жатканда, кечке маал Чүйдөн Күрөңкей уулу Сманаалы Степанды талап, башын кесип сууга салып жиберишти деп коркунучту кабар айтып келет. Кудай сактай көр дешип, ал жердегилер карбаластап бүлгүнгө түшүп жылкыларынан, айгыр аттарын, субай бээлерин кармашып, аларга катынбалдарын ээр токумдарын токушуп, үчтөн, төрттөн коштоп жетелешип, ошол күнү түлөө кылган байталдын этинен ооз тийишпестен, күүгүм талаш Чүйдү карай жөнөп кетишет. Мүнтөкүмгө түн ортосунда келишет, эртеси шашке ченде 20 чакты аксакалдар чогулуп, уруш болбосун дешип, Токсобайдын бир көк текесин түлөө кылышат. Арадан бир канча убакыт өтпөй, КызылКыядан кылычтарын жаркылдатып, приставдын жардамчысы чоң Кенчин баш болгон атчан орустар жеринде бастырып чыга келишет. Байгабыл мерген барденке мылтыгын колуна алып «Мага уруксат бергиле, барын атып салайын» – деп алдыга умтулат. «Койгун Байгабыл, чоң алаамат болуп кетет, бизге эчтеке кылбаса, мылтыгыңды каткын» – дешип, аксакалдар токтотуп коюшат. Бардыгы ак желек көтөрүп, утурлап басышып, Кенчиндин алдын тосуп чыгышат. Кенчиндер жакындап келгенде: «Биз уруш кылбайбыз. Аргымбай болуштун көчүн көрүшүп, балдар билбестик кылышып, үркүп көчүп калышыптыр, кара кыштообузга көчүп баралы. Степандын балын талаган тентек адамдарды кармап берели», – дешет. Күн ысык болот, буларга Кенчиндин берген жообу: « Калың кийимдерди чечкиле, жаныңарда маки, бычак болсо таштагыла» – деп буйрук берет. Бардыгы Кенчиндин буйругун аткарышат, жука күрмө көйнөкчөн, шымдамбалчан кылып, эки оруска 20 чакты аксакалды АкСууну көздөй айдатып жиберет. Аксакалдарды карап, акмалап турушкан элдер коктуколоттон, Мүнтөкүмдүн башынан өздөрү чубап келе беришет. Кыдыраалы, Турсунаалыга – «мал ээн калды, ЫлайТөргө кетели» – дейт. «Бул элден айрылып кайда бармак элем» деп мылтыгын керидеги жардын түбүнө катып, чубаган элдин артынан кетет. Элдин бардыгы чогулган кезде жүздөн ашык ээр токумчан аттарды чогултуп, элди, аттарды, баардыгын айдап, Миңтокумдун оозуна келип токтойт. Орустар жаман аттарын коё беришип, жакшы аттарын тандап минишет. Чоң Кенчин, Алыбай уулу Сейитбекти чакырып алып, бир айгырга минип, калган эл болсо жыйып кел деп жумшайт. Бул элдин ичинен күнөө кылып, балталагандар Оросбак беш баласы менен, Рыспек үч баласы менен, жаш эки иниси менен тоо арасына качып кетишет. Сейитбек Үрүстөмбектин тору бээсин минип, Миңтокумдун башына чейин, сабалап барып, кайра сабалап келет. «Эл жок экен, бардыгы келиптир» – деп жооп берет. Бээден түшүрүп алып, Чоң Кенчин Сейитбекти сол билектен алып, эки камчы үзүлгөнчө кокуйлатып, өкүртүп сабайт. Элдин ичинен Үрстөнбек – «Бул канкор Чоң Кенчин баарыбызды соо кылбайт ко, келгиле журт ташбараңга алалы», – дейт. Арасында Эрназар ажы баш болгон бир катары «койгула, чоң кырсык чыгып кетет», – деп коюшат. Булардын арасында кары бойдоктор Ажыкул, Бекемаалы бар, булар башынан жоон өпкө, күчүнө сыйынган, кызылбош жигиттер эле, булар да баштары босоруп, кың этишпейт. Аттарды эки орус айдап алды менен кетишет. 120 кишинин беши оруска АкСууну көздөй айдатып жиберип, калган орустар менен, Кенчин өзү баш болуп, КөкДөбөдөгү саржутмага жөнөп кетишет. Беш орус элди аттын омуроосуна салып айдайт. ЧоңАрыктан өткөндө Сыдыгаалы жыгылып, былк этпей жатып калат. Таманын тилип, ширеңке тартып күйгүзсө да, былк этпейт, өлгөн экен деп таштап кетишет. Аргымбай айлынын тушу, чоң жолду туура кесип суу алып жаткан алышка жеткен кезде, элди токтотуп, беш орус беш жагынан чыгып, жан таттуубу, бал таттуубу, дешип туштушунан сабай баштайт. Күүгүм талаш убакыт болот. Камчынын уусуна чыдашпай, биринин үстүнө бири чыгышып үймөлөктөшөт. Үймөлөктөшүп жатканда Сыдык, Керималы арыктагы сууга кулап түшүп, баштарын чыгарып, былк этпей сууга жатып калышат. Элди сабап, сабап, айдап жүрүп кетишет. Элди айдап барып бай орус Календиктин эки бөлмө ашканасына камайт, мурунку айдап кеткен 20 чакты аксакалдарды пристав Романововскийдин кеңсаларынын жанындагы бир бөлмө кичине жертөлөгө камайт. Жүздөн ашык 170 киши саржутмааларды түнү менен айдап келишип самоорчу Далынын сарайына камайт. 125 киши эки бөлмө ашканага, тикесинен катуу кысылып батышат, мештин үстүнө терезенин кырына кысылып отурушат. Терезесине каршытерши кадалган 3–4 ичке темир болот, кайтарган кароолчу болбойт. Дагы Үрстөмбек айтат: « Оо Эл журт, бул жоруктары жаманго, бизди соо кылбайт ко, терезенин темирин жулуп салайын, келгиле качалы» – дейт. Дагы Эрназар ажы баш болгон бир катары: «Кой балам, баарыбыздын убалыбызга каласың, баарыбызды кыра койбос, адаларамыбызды текшерип, акыйкат кылып коё берер» – дешип, болбой коюшат. Эртеси күн чыкканда, атчан он чакты орустар келип, элдин баарын сыртка чыгарып, кара жол менен АкСуунун борборун көздөй айдап жөнөшөт. Жолдо айдап бара жатканда, бир орус чокмор менен Сейитбектин башын айра чабат. Кан атып бүткөн боюн жаба берет. Элди айдап келип, АкСуунун борбору, кир таразанын жанына токтойт, бир топ орус катынбала дебей тегеректеп алышып балта, найза, айры менен сайганда «тик» жыгыла берет. Ошондо Муратаалы орто ченинде, эки көзү алаңдап, жаны чыгып турат. Ортосу 60 метрче, Далынын самоорунун жанында тор айгырын минип Иван келатканын көрө коюп, элди жарып, Иванды көздөй чуркап жөнөйт. Туштуштан таш менен уруп калышат, таш тийбей калат. Артынан колунда найзасы бар атчан орус кууп калат. Муратаалы Иванга мурун жетип, тизгинине жабышып калат. Иван таанып, кууп келаткан орусту колун көтөрүп токтотот. Муратаалыны учкаштырып үйүнө алып кетет. Ушул кыргындын ичинен Степандын кызы Лена Дыйканбай менен Дөлөтбакты көрүп өлтүрбөй, аман алып калат. Өлүктөрдүн арасында жаны чыкпай, кыңкылдап онтогон ондогон адамдар болот, буларды орто жашаган Мария аттуу орус аял колуна чоң бычак алып, жаны чыкпай жаткандардын ичин жарып, таза өлтүрөт. Ошо күнү шашке ченде жертөлөгө бай орус Календик келип терезеден аксакалдарды карайт, Календикти көрүп, Алыбай чөнтөгүнөн жети жүз сом алып көрсөтөт: «Экөөбүз үзөнгү жолдош элек (бир нече жыл мурда Анжиянга уй айдап барышып, экөө сатышкан экен.) ушул акчаны алып, баламды же өзүмдү аман алып кал» – деп суранат. «Сен өлгөндө, акча меники эмей кимдики» – деп тескери басып кетет. Алыбай колундагы акчасын бытчыт кылып тытып салат. Бир канча убакыт өтпөй эшик ачылат, эшиктин алдында колуна чоң чокмор алып, Темир балбан деген өзбек киши турат. Бир орус кирип бирден жетелеп чыгып турат, Темир балбан бир чапканда өлтүрө чаап турат. Ошентип жыйырма чакты аксакалдарды Темир балбан бирбир чаап өлтүрөт. Ошол күнү Самоорчу Далынын сарайына камалган саржутмалар да кырылат, арасынан 34 киши дубалдан секирип качып аман кутулат. Падышанын зулум чиновниктери, орус кулактары болушуп, бир кулак орустун балын талаган үчүн, ак-караны, күнөөсү бар-жогун текшербей, багышан уруусунан 140 адамды, сарыжутма уруусунан 170 адамды жырткычтарча кыйнап кырып салышат. Бул күн 1916-жылдын 17 август күнү эле. Бул каргашалуу окуя Багышан айлынын урпагы Алыбаев Үмөтбектин кол жазмасынан алынды. Алыбаев Үмөтбек
1900ж. төрөлүп, 1988жылы кайтыш болуп, КызылДыйкан айлында коюлган. Көтөрүлүш, үркүн болгон жылы Үмөтбек атабыз 16ка чыгып, бул окуяны өз көзү менен көрүп аралашып калган экен.
Кол жазманы иретке келтирип, басмага даярдаган «Багышан» атанын урпагы Закиров Бактыбек Көкүмбаевич
Жолдо калгандар болсо: Сыдыкаалы түн киргенде туруп, айылга келет. Сыдык ошол убактыдагы атка минер тың кишинин бири болгон, жолдун сырты менен эгиндерди аралап качып кетпестен, ошол жолдун боюнда ээн калган боз үйгө кирип, Термалы экөө эки кийиз жамынып жатышып алышат. Бир убакта атчан эки орус келишип «Үйдө ким бар» – дешет. Тигилер унчугушпайт. Эки орус балдырашып туруп, бири аттан түшөт. Сыдык туруп барып эшикке жакын турат. Боз үйдүн каалгасы жок, эшиги болот, үйдүн курчоосу жок болот. Орус эшиктин бир жагын ачып киргенде, Сыдык эшиктин экинчи жагын ачып, туурдук менен чийдин ортосуна кирип, үйдүн артын көздөй боору менен жылып жөнөйт. Үйдүн артында үстү чуңкур үймөк көң болот. Көңгө чыгып, үстүнкү чуңкуруна жатып алат. Орус үйгө кирип, ширенке чагып, Термалыны тургузат да «Дагы киши барбы? – деп сурайт. Термалы «Бар» – дейт. «Кайда?» – деп орус сурайт. « Эми эле ушул жерде эле» – деп үйдү, көңдү тегерете карайт. Термалыны айдап жолго жеткенде, мылтык тарс дейт. Эки орус жарышкан бойдон кетишет. Сыдык бир канча жыл жылкысын багып, Музакай менен ашына болгон. Музанын короосу АкСуунун сай жак четинде болгон. Сыдык көңдөн түшүп, АкСууну карай жөнөйт. Музанын багын аралап короосуна кирет. Музаны көрүп «Ачка болдум, бутуман ташыркап басалбай калдым» – деп жардам сурайт. «Азыр жогол, көзгө көрүнбөй, же болбосо орус чакырып, өлтүртөм» – дейт. Сыдык аргасыз кайра кетип, бакты аралап сайга чыгат. Ошол убакта таң ата баштайт, алыс кеталбасына көзү жетип, ошол жерде турган чоң түп караганга, көйнөкдамбалчан сойлоп кирип жатат. Шашке ченде 30 тай чамалуу жерге, бир орус атын аркандап кетет, бешим ченде айылга келет. Ошол кезде найзасы бар атчан бир орус жанына келип, бир аз сүйлөшүп туруп, жогору карай чаап кетет. Берки орус аркандаган атын алып кетет. Сыдык түн киргенде карагандан чыгып, сай менен баратып, боз үйгө жолугуп, үйгө кирет. Керегеде кылычы илинип, төрдө отурган приставдын жигити Жаңыбайды көрөт. Жаңыбай «Ой кайдан жүрөсүң, ким болосуң?» – дейт. «Беде сугардым эле» – деп шашкан бойдон эшикке чыгат. Сай менен келатып, бир ойоң жерден бутуна үзүндү кийиз урунат. Көйнөгүн айрып боо кылып, кийиз менен ташыркаган бутун таңып, Малтабар кыштагындагы кудасы Аманалынын үйүнө араңдан зорго жетет. Кудасында бир жумага жатып, эс алып, бир сыйра кийим кийгизип, бир ат минип айылга келет.
Кырылган элдин аттары торук болуп сатылат. Сосновский орустары колуна мылтык, найза алышып, күнүнө 4–5 тен болушуп, Мүнтөкүмгө бир жумача үзүлбөй келипкетип турушат. Жесир катын, жетим балдарды көзүнө илишпей, келип кеткен сайын, ар кимиси өзүнө жакын үймүлктөрдү алып кетишет. Ошол убакта 80 жаштагы Көбүр молдону, 45 жаштагы бир колу жок экме чолокту, 17 жаштагы Дыйканбай баласын найза менен сайып өлтүрүп коюшат.
Сентябрь айы. Биз Асеин айлы менен бирге көчүп, Тепшиге келдик. Тепшиден КашкаСууга көчүп бардык. Сар сойгок убак болгондуктан, Теңиздин бир бээси учуп өлдү. Ал жер учма болбогондуктан, кайра Тепшиге көчүп келдик. Күндөрдүн биринде болуш Эгембердинин жигити келди. «Үйбүлөңөргө эч ким тийбес болду, кыштооңорго көчүп баргыла» – деп кабарлады. Ошондон кийин сыртта жүргөн кишилер үйбүлөлөрү менен кыштоолоруна көчүп келишип жайланышты. Бир күндөрү болуш Эгемберди баш болгон бир жоон топ келип, ар кайсы аксакалдардын үйлөрүнө өкүрүп келишип, кырылган элди угузду. Күндөрдүн биринде Ташкенттен, Пишкекке 15октябрда Куропаткин өтөт экен деген кабар угулат. Ошого карата Дыйканбай Пишпекке барып адвокатка жесир катындардын наамынан даттануу арыз жаздырат, арыздын маз мууну төмөнкүчө болот: «Биздин күйөөлөрүбүздү, эр жет кен балдарыбызды АкСуунун приставы Романов ский аккарасын текшербей, эч бир күнөөсүз 145 адамдын кырдырып салды. Төмөнкү көрсөтүлгөн үймүлктөрүбүздү Сосновский орустары талап кетишти». Арызда ар түрлүү сандагы, көптөгөн ар түрлүү мүлктөр көрсөтүлөт жана торукка сатылган аттар да көрсөтүлөт. Ушул жогорку көрсөтүлгөн мүлктөрүбүздү алып берсеңиз деген өтүнүч болот. Дыйканбай 15октябрь күнү 60 тай атчан аялдарды чогултуп, бардыгы элечекчен, ичинде мен да бармын, бардыгыбыз Куропаткинди тосуп арызды бергени жөнөдүк. Муракенин көпүрөсүнө жеткенде, Куропаткин кара жолдо почта менен кетип баратат деген кабар угулду. Таймоктой, Каличанын элечегин алдырып жоолукчан экөөнү ээрчитип, Дыйканбай чапкан бойдон жөнөп кетишти. Петровкадан өтө бергенде, алдынан чыгышып аттан түшүшүп, колдорун бооруна алышып, арызды беришет. Куропаткин арызды алып, «Кийин текшерилет» – деп Ташкентке карай жөнөп кетет.
Кыш айынын бири, жесир катындардын арызы боюнча Сосновскийге бир төрө келди, узун бойлуу, ак жуумал, сулууча жаш жигит экен. Дыйканбай төрөнү ээрчитип шектүү орустардын короосуна, үйүнө барышып, опус кылышат. Табылган кыргыздын үй мүлктөрү болсо, алдырып башкарманын кеңселерине чогултат. Күндөрдүн биринде, эмне үчүндүр мен да атчан барып калдым. Дыйканбай төрө экөө ээрчиткен жардамдашкан жигиттери жок, толук опус кылып, тинталбайт жана шектүү орустар катып коюшкан болуу керек. Ошондой болсо дагы, чоң бөлмө кеңселердин жарымы толтура ар түрдүү кийиз, шырдак жыйнашыптыр, үстүндө эки кол машина бар экен. Кеңселерде көп жыл болуштарга безир бөлүп иштеген Калугин баш болгон 4–5 орус, Дыйканбай баш болгон 5–6 кыргыз бар экен, алардын арасында Четей, Осмонкул бар, кыргыздар күбө катары барган өңдөнөт. Төрө столдо кагаз жазып жатты. Мен 14 жашта бала кезим эле, эмне жазып, эмне сурап жатканын түшүнгөнүм жок. Төрө Осмонкулдан сурап жатканда, Осмонкулдун өңү кубарып жыгылып кетти, эки киши колтуктап кайра тургузду. Бир катар адамдар «ис урса керек» – дешти, бир катары «ис урса баарыбызды урбайт беле, жок коркконунан жыгылды» – дешти. Бир убакта Дыйканбай менен Төрө ээрчишип, бир көчөдөгү эки орустун короосуна барышты, мен атчан артынан ээрчип жүрөм, алар жөө жүрүштү. Бир короого киришип кайра чыгышты, экинчи короого киришкенде, короодо бир папакчан бою жапалдаш сары сакал орус туруптур. Шымы сары, ычкыры кайыштан кыргызча тигилген. Жүндү тери шым экен. Дыйканбай шымды көрүп «менин баламдын шымы экен, баламды өлтүргөн ушул болсо керек» – деп көрүнөө жаала жапты. Орустун өңү кубарып, унчукпай калды. Төрө бир аз булдурашып туруп көчөгө чыгып кетти. Көчөнүн боюнда, дөңдө 4–5 орус жигиттер турушуптур, ичинде Басил сокур бар, Төрө ары караганда, бизге муштумун көрсөтүп жатты. Кечке маал тарап айылга келдик. Көп узабай Дыйканбайдын колтугундагы эски жарасы күчөп ооруп калды, доктурга барса «колуңду кестирсең, айыга сың – дептир. «Чолок болгончо, өлгөнүм жакшы» – деп кестирбей коёт. Төшөктө үч айча жатып, ушул оорусунан каза болот. Опус кылып чогулткан мүлктөр эмне болгону белгисиз калат. Дыйканбай 40 тан ашкан чечен киши эле, арапча тил кат, копия жазганда шыпылдап жазаар эле, ээктери дайыма безетки болуп, кызарып жүрчү, ошондон улам «Кызыл ооз Дыйканбай» – аталган. Орус кулактары кыргыздарды өлтүрсөөлтүрүп, сабап күчөп турган кезде, коркпостон жеке өзү араздашып келди. Ажал колунун башынан жүрөгүн көздөй жылып баратса да, «Чолок болгончо, өлгөнүм жакшы» – деп койду.
1918ж. кыш айында орус, душман кулактарынын эсердик козголоңу болду. АлмаАтадан кызыл аскерлер келишип, эсердик козголоңду талкалашты. Ошол убакта 2–3 кызыл аскерлер үйлөрүнө барышып, Калугинди жана Темир балбанды атып кетишти. 1921ж. жаз айында АкСууга Жандосов, Соколовский деген чоңдор келишти (ударная тройка). Сайга чоң жыйналыш кылды. Баардыгы кыргыз, биринэкин орус кедейлери бар. Чоң тегерек тартып, алды аттан түшүп, арт жагы атчан турушту. Бир убакта, боз шинел кийген, арчындап кайыш кур курчанган Жандосов чыгып, чачын уламулам силкип коюп, бир канча убакыт шаңкылдап орусча сүйлөдү, андан кийин Соколовский чыгып сүйлөдү. Кыргыздан Токтоназар деген киши чыгып, бир аз күпүлдөп сүйлөп өттү. Бардыгы кулактар жөнүндө сүйлөп өтүштү. Жандосов кетип, Соколовский АкСууда бир канча күн туруп, Марияны суракка алат. Мариянын далилдеп айтуусу боюнча, бир канча сандагы кулактарды аттырып, акырында өзүн аттырып жөнөп кетет.
Алыбаев Үмөтбектин кол жазмасынан алынып, басмага даярдаган Закиров Бактыбек
КАРЫПБАЙ МЕНЕН КҮЛАСАЛДЫН МАХАБАТЫ
Даярдаган Семетей Талас уулу. «Учур» гезити, 9-апрель, 2009-жыл.
Мен ушул баянды жазып жатып, өткөн заманда аялдардын эркиндиги кордолгонбу, алар басмырланганбы деген суроону алдыма койдум. Бирок, өткөнгө сын-сарасеп салыш менин кесибим эмес. Мен жөн гана окурмандар үчүн кызыктуу баянды сунуштагым келди. Күласал апа тууралуу мага курдашым Абида айтып берген. Абида Убукеева кадимки тарыхый инсан Канаткандын уулу Карыпбайдын кызы. Эмесе, анын айткандарына көз жүгүртөлү.
«Апам Күласал Жумгалдын Курман деген манабынын кызы. Таятам апамдын кичинесинде эле Көкүмбай деген манап менен кудалашып, кызынын калыңын да алып койгон болот. Бирок, кийин кудалардын арасы бузулуп, мунусуна кудасы Көкүмбайдын манаптык даражасы себеп болгон дешет.
Эстүү жана зээндүү, бой тартып келаткан чырайлуу кызга көз арткандар көп болот. Күндөрдүн биринде ошол эле жердин кадырлуу манабынын баласы апамды ала качып кетиптир. Бул чуулгандуу окуя Көкүмбайга чагылгандан да тез жетет. Көкүмбай топ чогултуп, катуу чатак салат: «Курман бүлөмдү кайрып берсин, же берген калыңды тезинен кайрысын!» – дейт.
Айласы кеткен Курман кызды ала качкан жакка барат, кепкеңеш салат. Кудасы Мырзабек: «Көкүмбайдын талабын мен аткарайын, кызың ордунда калсын», – дептир. Ошентип кудалар бир пикирге келишет экен, бирок Курман: «Кызымдын бир ооз кебин угайын, жолугайын», – дейт. Кызы атасын көрөрү менен сөз айта албай ыйлай берет. Ал кездин тарбиясы ошондой эле, кыз бала улуулардын алдында (жанында куданын иниси Чойбек да бар болот) сөз сүйлөөдөн, оюн айтуудан айбыкчу. Ахвалын көргөн атасы «Кой, кызымды алып кетейин, үйдөн сүйлөшөлү», – дейт экен. Арадан 2–3 күн өтпөй, Курман кызын кудалашкан жерине берип жибериптир деген каң шаар угулат. Ошондо, «Келинимди алдыртып ийдиңер», – деп Мырзабек катуу өкүттө калган дешет. Көкүмбай манаптын уулу менен апам бир жылча жашаптыр. Балалуу да болушуптур, бирок, жыл айланбай баласы өлүп калат. Күйөөсү болсо апамдын көңүлүнө толбойт имиш.
Апам тууралуу имишимиш кептерден кабардар болгон Кочкордун ханы Канааттын уулу Карыпбай: «Элге чуу салып жүргөн бул кандай неме болду экен, барып көрөйүн», – деп жигити Сарыбай менен Жумгалга ат арытып калышат. Айылына келип түшкөн меймандарды Көкүмбай тосуп, күтүп, сый көрсөтүп дегендей коноктоп узатат. Анан, жолдо кетип баратканда жигити Сарыбай айтат экен: «Көкүмбайдын келини эрге тийди дегени болбосо, сизге ылайыктуу экен!» деп. Карыпбай башын ийкейт. Ошентип, эки жактын ортосунда байланыш, катнаш жүрөт. Макулдашуу сөздөрү да бүтөт. Эмкиси, келинди кантип ала качып кетүү жагы калат. Иш оңуна ооп, «Курмандын кызы атасыныкына төркүлөп келиптир» деген кеп Карыпбайга жетет. Карыпбай дароо жигити менен Жумгалга жөнөп калат. Ошентип, Курмандын үйүнө конок болуп түшүп калышат. Эртеси, жолго аттанып жатып Карыпбай мындай дейт: «Жигитим жолдо тиши ооруп, жаны жер тартып келди. Уруксат этсеңиз, оорусу басылгыча калсын, артыман жете келээр». Сарыбайдын тиши ооруганы ооруган, басылбайт да экен, тамак да ичпейт, бук тарта бериптир. Дагы бир кызыгы, кеч кирээри менен апамдын ичи ооруй баштаптыр, уламулам сыртка чыга берет, небересин жалгыз сыртка чыгаргысы келбеген чоң энеси кошо чыга бериптир. Кары эмеспи, бир жолкусунда жантая калып уктап кетет. Ушуну эле күтүп турган Сарыбай сыртта даяр турган токулган атка апамды шак мингизет да, чуу койгон бойдон Кызарттын белинде АкЧийде күтүп жаткан Карыпбайга барып кошулушат да, жөнөп кетишет.
Окуя дароо Көкүмбайга жетип, ал чоң чатак чыгармай болуп токтойт. Келин келген жактын да тынчы кетет. Айыл аксакалдары чогулуп, маселе калчап, келинди бүлөсүнө кайрып берүүнү чечишет, келинди сыйурмат менен, кызжигиттерин кошуп, узатмай болушат. Бирок, таенебиз кыйын киши экен, «Кызыбызды Көкүмбайдыкына эмес, үйгө, атасыныкына алып келгиле» деп жигиттерине буйрук берип, апамды Кызарттын белинен тостуртуп, алдыртып алыптыр.
Ал эми Карыпбай ата эмне болду? А киши, албетте, карыялардын кебине каршы туралбаптыр. Апамдын карааны үзүлгүчө телмире карап отуруп кала бериптир. Ошондо карыялардын бири: «Аттигиниңай, бекер кылыппыз!» – деген экен. Бирок, Карыпбай атам жөн жатпаптыр, жан адамга билгизбей: «Күласал, ордуңдан козголбо, түбү алдыртып алам!» – дептир. Айткандай эле, жыл айлантпай апамды алдыртып алат экен. Апам Карыпбай атама экинчи аял болуп келгенде, ал биринчи аялына салкын карап калган окшобойбу, муну байкаган Канааттын биринчи аялы Жылдыз айтыптыр: «Экөөнү тең карма, болбосо тескери бата берип коем!» – деп. Карыпбай ата уккан кеңешин аткарган экен.
Ал эми Канааттын экинчи аялы, билерман деген атка конгон Кубат байбиче апама биринчи күндөн тартып өч чыгыптыр.
Окурман, ушул жерден баяныбызды токтото туруп, тарыхка кайрылсак. 1916жыл. Көтөрүлүш. Үркүн. Көтөрүлүштүн орустар тарабынан ырайымсыздык менен басылышы. Калың журт кыргыздын Кытайга баш пааналап качышы, тар жолдордо, ашуубелдерде кырылыш.
Орустар көтөрүлүштүн жетекчиси Канаатты түп көтөрө издешип, шек алгандарды катуу суракка алышкан. Эл ичинде «Канатты кудасынын уулу Ыскак жашырып жүрөт», «Жоок! Кудасы Курман кармап бериптир», – деген сыяктуу имиш кептер тарайт. Акыры Канаат «элдин убалына калбайын!» – деп өз ыктыяры менен колго түшүп бериптир. Көтөрүлүштүн жетекчиси Канаат хан Нарын түрмөсүнө, андан ары Алмата түрмөсүнө жөнөтүлүп, ошол жакта өлтүрүлүптүр.
Эми үзүлгөн сөздү улап, Абида курдашымдын айткандарына кайрылалы. Мен апама кайненеси өч чыккан деп жогоруда айттым. «Кудасы кармап бериптир», – деген ушакайыңды бетке кармап, ыңгайлуу учурду күтүп жүргөн Кубат байбиче атасы үчүн кызынан өч алмай бо луп, шумдуктуу жорук баштаптыр. «Кызын алып кетсин!» – деп кудасына кабар жөнөтөт. Анан, көпкө ойлонбой туруп эле, «Тарптын үйүн талагыла» – деп айылдын катынкалачтарына апамдын боз үйүн, бүт мүлкүн талатыптыр. Апамдын башына көк жоолук салып, үстүнө көк көйнөк кийгизип, чачын желкесинен кестирип, жалкуйругу кыркылган көк байталга мингизип, төркүнүнө жөнөтүптүр. Учурунда жете келишкен апамдын төркүндөрү Кызарт белинде күтүп турушкан болот. Алар жасалгалуу атка апамды мингизип, тарп кийимин чечип, жаңы кийим кийгизип, көк байталды дароо мууздашып, жаман кийимдерин мууздалган байталдын үстүнө үйүп коюп кете беришкен экен. Бул жолкуда Карыпбай апасына нааразылыгын көрсөтүп, ачкачылык жарыялайт. Тажабаган, өжөр Карыпбай атам баары бир апам менен байланыш түзүп, акыры алдыртып алат. Алдырганда да, апамдын Жумгалдан Кочкорго келиши өзгөчө шааншөкөттүү болуптур. Жасалгалуу тогуз канат боз үй бүт үймүлкү менен, жанжоокер кыздары жана малай жигиттери менен айыл ичин түп көтөрүптүр. Эл ичи «Келин келди, келин келди!» деп сүйүнчү салып жүрүшүптүр.
Акыры кудалар бир пикирге токтошуп, өжөр Карыпбай менен тажабаган Күласалдын өз эркиндиги, өз сүйүүсү үчүн күрөшкөн жоруктарын туура деп чечишет. Акыры апамдар эңсеген жашоосуна жетишип, узак өмүр сүрүп калышат деп сөзүн бүтүрдү Абида.
Мен Күласал апаны көп жолу көргөмүн, ал тургай Кубат байбиченин да карыган кезин көрүп калдым. Жакшы катышта болчубуз. Анткени, менин апам менен Күласал апа Жумгалдын кулундары, эжесиңдилер болчу, а биз, Абида экөөбүз жашташ элек. Сөзүмдүн акырында кошумчалаарым: Күласал апа акылдуу жана чырайлуу аял гана болбостон, көтөрүмдүү да, кечиримдүү да аялзаты болгон. Ал кайненеси көрсөткөн кордукту кыйынчылык көрбөй, кек сактабай, өзүнүн келиндик милдетин аткарган. Өч чыккан Кубат байбиче кийин ушу келининин кароосунда болуп, бапестелип багылып, ак кепинделип көмүлгөн экен.
ШАРИФА САДЫКОВА, ардагер.
КАНАТ ХАН, КАРЫПБАЙ, КҮЛАСАЛ
«Карыпбай менен Күласалдын махабаты» аттуу макала-баян жарыяланды эле. Макала кадимки тарыхий инсан Канат хандын уулу Карыпбайдын мезгилиндеги оор кыйынчылык, зор тоскоолдуктарга карабай арзышып жүрүп алган жары Күласалдын улуу махабаты жөнүндө болчу. Бирок редакциянын кат куржунуна келген макаланын айрым жеринде катачылык кеткенин Карыпбай менен Күласалдын кызы Абида Убукеева апанын бизге кайрылуусунан улам билдик. Андыктан а кишиден кечирим сурап, макалага кайрадан кайрылып турубуз. (Семетей Талас уулу).
Бул баян Шарифа Садыкова аттуу ардагер апанын атынан келген. А кишинин айтымында, Абида курдашы атаэнесинин махабатын өзү айтып берген имиш. Бирок Шарифа Садыкова дагы тегин киши эмес, ал кыргыздын туңгуч тарыхчысы, мезгилинин чыгаан уулдарынын бири кадимки Осмонаалы Сыдык уулунун кызы экен. Ал эми Осмонаалы Сыдык уулу 1875ж. азыркы Нарын областынын Кочкор районунун ТалааБулак айылында туулган. Жаштайынан жетим калып, Канат хандын колунда өскөн. Кийин ага жигити сыяктуу кызмат өтөп, өзгөчө 1916ж. кыргыздардын көтөрүлүшүндө өтө жооптуу иштерге кол кабыш кылып аралашкан.
Осмонаалы алгач өз айылындагы Канат хан салдырган медреседе окуп, кийин Бухарадагы диний жогорку окуу жайды бүтүргөн.
1913ж. Уфа шаарында «Мухтасар тарыхи кыргызия» («Кыргыздардын кыскача тарыхы»), 1915жылы «Тарыхий кыргыз Шадмания» («Шабданга багышталган кыргыз тарыхы») деген эмгектери басылып чыккан. Бул эки чыгарма тең бир китеп болуп 1986ж. Үрүмчү шаарында араб ариби менен кыргызча кайра жарыяланган. 1930ж. тарыхта совет бийлиги кыргыз интеллигенциясынын чыгаан өкүлдөрүн «эл душманы» деген жалган жалаа менен түрмөгө камаган, атууга кетирген доор катары белгилүү. Кезек Осмонаалыга да жетет. Аны «кезинде Канат хан менен жүргөнсүң» деген шылтоо менен түрмөгө камай турган болушат. Бирок а киши түрмөдө өзүн өлүм күтүп турганын сезип, алып бараткан конвойду өлтүрө чаап, Чыгыш Түркстанга өтө качат. Кийин ошол жерде өлөт. Анан бу кишинин кызы, 9апрель күнү чыккан макаланын автору Шарифа Садыкова менен Абида Убукеева тээ 1948ж. жолуккандан бери көрүшө элек экен. «Экөөбүздүн тең аталарыбыз «эл душманы» болгондуктан, совет доорунда көрбөгөн кордугубуз калган жок. Агезде «менин атам минтиптир, апам тигинтиптир» дегенди кой, фамилиябыздан бери өзгөртүп, араң жүргөнбүз. Бул макаланы Шарифа экөөбүздүн ортобузга от жаккысы келген бирөө жазган», – дейт Абида апа.
Канат хан
Кыргыздын алп, залкар жазуучулары Төлөгөн Касымбековдун «Кыргын» романында, Аалы Токомбаевдин 1991ж. чыккан «Кандуу жылдар» китебинде Канат хан өзгөчө орунду ээлеп, тарыхий орду мыкты чагылдырылган. Ыбыке уулу Канат хан (Канат Абукин) 1860ж. Кочкор өрөөнүндө туулган. 1892ж. атасы Ыбыке жайыт жер талашып, үч ата өткөн тууганы Калча уулу Үркүмбайдын колунан өлөт. Ыбыке манаптын кунун бычканга Шабдан баатыр өзү катышып, эки кызды жана үч тогуз малды Канатка алып келишет. Канат кунга келген кыздарды үйүнө кетирип, «өлтүргөн да өзүм, өлгөн да өзүм» – деп элди ынтымакка чакырат. Ошондо Шабдан баатыр баштаган кыргыздын аксакалдары Канатка абдан ыраазы болушкан экен. Канат өкүм, сөзү ачык, мусулманча окуу, жазуу билген, сөзгө чечен, кайраттуу жана эң башкысы элге жакын киши болуптур.
1916ж. июлдун аягында Абайылда болуштугу орустардын колониалдык саясатына каршы көтөрүлөт. Ошентип Канат болуш СаралаСаздын АкБел деген жеринде өзүнүн элине жана түндүк кыргыздардын белгилүү манаптарына жыйын өткөрөт. Жыйында эл Канатты хандыкка көтөрүшөт. 1916ж. 10августта Ниязбек, Борукчу, ЖоонАрык, Кочкор жана Абайылда болуштуктарынын көтөрүлүшкө чыккан эли Канаттын жана Дөөткул Шыгаевдин жетекчилиги менен Столыпино кыштагына (азыркы Кочкор айылына) чабуул жасап, басып алышат. 13августтан кийин Канат хандын колу Токмоктогу камоого алган Шамшы, Бурана, Тынай, Нурмамбет ж.б. болуштуктардын көтөрүлүшкө чыккан элине барып кошулат. Ошол эле убакта Токмокко чукул Бөрүбайдын сеңиринде эл экинчи сапар Канатты хандыкка көтөрүшөт. Токмокту жакшы куралданган 500 аскер, орустар о. э. дунган, өзбек, ногой ж.б.у.с. келгендердин өкүлдөрү катуу коргоп турушкан. Көтөрүлүшчүлөр Токмокту 1322августта 5000 кол менен камоого алып, 22августта Ташкенден дагы кошумча аскерлер жардамга келгенде аргасыздан чегинишкен. Токмок колго тийбей калгандан кийин, августтун аяк ченинде Канат 2000дей колу менен БирБулак, Подгорный сыяктуу орус кыштактарын чапкан. Пишпек жана Верныйдан дагы кошумча аскер күчтөрү келе баштаганда, Токмоктун айланасындагы көтөрүлүшкө чыккан эл жана Атаке сарбагыштар Кочкорду карай үрккөн.
Канат 30сентябрда полковник Слинко баштаган 200 чамалуу казак орустар менен Кочкордун кире беришинде 700 чамалуу колу менен салгылашып, бирок жеңилип качат. Андан кийин КараКоодо орустар менен беш күн атышат. Сентябрдын аягында Кызарт тараптан 200дөй кол көрүнүп, аны Канат Көкүмбайдын колу экен десе, алар Ташкенттен чыккан орус аскерлери болуп чыгат. Көкүмбайлар Кызарттан келген орус аскерин белде тосуп, согушмакчы тура. Жыйында ушундай сүйлөшүлүптүр. Бирок Көкүмбай, Курмандар кабар берип койгонго жарабай, тигил аскерди өткөрүп жиберет. Канаттын колу эки ортодо калып, көп зыянга учурап, кырылат. Ушул кыргындан кийин анын колу толугу менен бириндеп чачырайт. Эл качкын болуп, сентябрдын аягында Кытайды көздөй кача баштайт. Кыргыз тарыхында элдин бейкүнөө каны дайрадай аккан Үркүн башталат.
Орустан олжо алган Ыскак, Курмандар
Канаат хан жигиттери менен Кытайга качып бара жатып, Жалак белге барганда элимди, катынбаламды өрткө таштап, жанымды ала качып оокат кылгандан өлгөнүм артык, не да болсо элимдин ичинде болоюн деп, кайра Кочкордун БашКараколуна келет. Ошол учурда орус аскерлери көтөрүлүшкө тиешеси барларды камап, четинен дарга аса баштайт. Канааттын кудасы Курманды (Күласалдын атасы) орустар бир баласы менен сурактан соң бошотушкан. Бирок Ыскак деген баласын дарга асууга алып баратканда, Ыскак чыканагы менен жанындагы Бобров деген орусту түрткөн. Бобров: «Шайтан, эмне түртөсүң?» – дегенде, «мен жашмын жана болушмун, дарга тартпаңыз, буйруган кызматыңызды кылайын» – деп ортодогу тилмеч аркылуу айтат. Ошондо Бобров: «Канаатты кармап бересиңби» дегенде, «кармап беремин», – дейт. Ыскак жигиттери Канаат ханды издеп жүрүп таба албай, анын жигити асык Сагымбекти «Канаатты таап бергин, болбосо өлтүрөмүн» – деп кыйнаганда, Сагымбек айтып берген. Ошентип Ыскак Канаат Тоңдун АлаБаш деген жеринде жатканда кармап, Бобров менен полковник Слинконун колуна тапшырып берет. Андыктан гезитибизде «Канаат орустарга өз ыктыяры менен колго түшкөн» деген маалымат туура эмес берилиптир. Бул окуя боюнча Төлөгөн Касымбековдун
«Кыргын» романында мындайча берилет: «… көтөрүлүшчү дегендерди табуу, кармоо, жок кылуу иштерине өзгөчө көзгө көрүнгөндүгү үчүн… » деген тизмеге кирген он кыргыздын ичине Лепестин Курманы, анын «изи ийримуйру» атыккан баласы Ыскак кошулган экен.
Атасына «Владимир лентасына тагылган чоң күмүш медаль, баласына милициянын хорунжийи, ага кошумча Владимир лентасына тагылган таза күмүш медаль берилди». (ЦИА Каз. ССР. Ф. Семрен. облправления, отд. Ст. 2, 16924. л. 108).
Ошентип Канаатты Верныйдагы (Алмата) түрмөгө алып кетишет. Уулдары Карыпбай менен Ысак да туткундалып, Ысакты Нарында дарга асышат. Гимназияда окуган кичүү уулу Жапарсадыкты Пишпектен атып өлтүрүшөт. Падыша өкмөтү Канаатты өлүм жазасына тартуу жөнүндө өкүм чыгарат. Дос, душман көзүнө Канаат ханды өзү күнөөсүн мойнуна алган кагаз керек эле. Бирок Канаат орустардын эңгезердей солдаттарынын тепкисине чыдап, падыша өкмөтүнүн колониалдык саясатын жектеп туруп алганда, чачын уу жалатылган устара менен алып жатып өлтүрүшкөн. Кыргыздын акыркы ханынын кайратына таң берген казактар сөөгүн сурап алып көмүшкөн экен. Албетте, Күласалдын бир тууганы Ыскак, атасы Курман Канаатты кармап берип жатышса, Карыпбайдын туугандары келининин чекесинен сылап отурушмак беле, төркүнүнө жеткирип беришиптир.
Бирок Кубат байбиченин (Канааттын экинчи аялы) «Тарптын үйүн талагыла» деп Күласалдын боз үйүн, мүлкүн айылдын катынкалачтарына талатпаптыр. Себеби, андайга сүйгөнү Карыпбай жол бердирмек эмес экен. Анан «Күласалдын үстүнө көк көйнөк кийгизип, чачын желкесинен кестирип, жалкуйругу кыркылган көк байталга мингизип жөнөткөн» – деп өткөндө жазылгандай өч алуу аземи болбоптур.
Канаат медресеси
Канаат убагында (1904ж.) ажыга барган, илимбилимге чоң маани берип, Ысак деген уулун Уфадагы жогорку диний мектеп «медресеи Галиядан» окуткан. Калган балдары Пишпектеги гимназиядан билим алышкан. 1911ж. өз каражатына Кочкор өрөөнүндөгү ТалааБулак деген жерде жаңы ыкма (усули жадид) менен окуткан медресе салдырган. Мында динден башка дагы эсеп, география, табият таануу, тарых, тил сабактары өтүлгөн. Медресенин астыүстү тактайланып, чатыры тунуке менен жабылган. Кирпичтерин атайын Кашкардан келген усталарга бышыртып салдырыптыр. Класстарга парталар, стулдар коюлуп, карта ж. б. окуу куралдары менен жабдылган. Балдар үчүн жатаканасы дагы болгон. 100дөн ашык балдар окуган. Медресе Канаат Ыбыке уулу Уфадан чакыртып келген татар мугалимден башка Уфадагы жаңы, заманбап ыкма менен окуткан атактуу Галия медресесин бүтүрүшкөн Канаат уулу Ысак менен Чыңгыз уулу Токтонаалы сабак беришкен. Канаат ошол жердеги идиреги күчтүү, илимге берилген балдарды өз каражаты менен Галия медресесине жөнөтүп турчу экен. Андан балдардын ичинде Уфадан алгачкы чоң билимин алган кыргыз тилинин түзүүчүсү, залкар окумуштуу Ишенаалы Арабаев да болгон делинет.
Сөздүн акырында Канаат хан замандын агымы кайда барарын сезген, келечекти көрө билген, мезгилге жараша балдарга билим бердирген, бирок орустун күчкубатын билип туруп, алардын элди эзген саясатына жан ачып көтөрүлүп чыккан патриот адам болгон десек жаңылышпайбыз.
Даярдаган Э. Турганбаев.
ЭРМЕК РАМАНКУЛОВА
ЭРДИГИ ЭЛ ООЗУНДА АЙТЫЛГАН ИНСАН
Кыргыз тарыхындагы эң урунттуу мезгилкандуу жылдар жөнүндөгү бул маалыматтар Канааттын колунда аскер катары кызмат өтөп, кийин көтөрүлүш учурундагы окуялардын болгонун болгондой балабакырасына, эл журтуна канча кайталап айтуудан талыкпаган чоң атам Сманкул менен чоң энем Шааржандын эскерүүлөрүнөн улам эч жадымдан чыгаар эмес. Эртеликеч ким менен маектешип отурушкан болсо да, сөздүн нугун Үркүн окуясына багыттап, үркүндүн өлчөмсүз кайгымуңун айтып түгөтө албагандай абалда болушчу. Көрсө Үркүн окуясы жарыктыктардын жүрөгүн жаралап, көңүлгө кетпес так калтырган тура.
Кийинчерээк, уламалуу карыялар Абдыразак Тойгонбай уулу, Акимжан Рысбай уулу, Акий Бейшебай кызы, Гүлбүбү Токтобай кызы, Кайрыш Муратаалы кызы, Кубат Абдырахман уулу, Сайра Өмүрзак кызы, Шейшен Жапар уулу жана Чыр Кашбай уулу сыяктуу ондогон куйма кулак, тунук көкүрөктүү сөз чеберлери менен маектеше келгенде, Канаат хан жөнүндөгү маалымат тардын айрым адабияттардагы маалыматтар менен шайкештиги жана айырмачылыктарын да байкадым. Ошондуктан алардын эскерүүлөрүнө таянып, сарбагыш, саяк, солто, тынай элин биримдикке чакырган 1916ж. Кочкор, Токмок багытындагы массалуулугу жана аймагынын кеңдиги менен айырмаланган, улуттукбоштондук мүнөзүнөн тайбаган көтөрүлүштүн башкы жетектөөчүсү Канаат хан жана ага байланышкан айрым окуялар жөнүндө баян этүүгө белсендим.
ТЕГИ ЖАНА МЕДРЕСЕ САЛДЫРЫШЫ
Сарбагыш уруусунан Темир баатырдын тукуму, Черикчинин баласы Абайылда бийдин экинчи аялы Жаңылдан Ыбыке, Шеримбек деген уулдары болгон. Кайсы бир жаандуу күнү алыс жолдон кайтып келген Абайылда Жаңылдын үйүнө түшүп, босогону аттай бергенде ойдо жок көрүнүшкө туш болот. Жаңыл жаңыдан баскан баласын колтугуна кысып, андан кичинесин бешиги менен желбоого асып, өзү ага сүйөнүп эмчек эмизип турат. Бул улуу байбичесинин мамилесинен улам болгон иш экенин, Жаңылдын тың, чыйрак жана акылдуулугунан гана сыр билгизбей жүргөндүгүн түшүнөт да, бир ооз кеп кайырбастан ТалааБулактагы кайынагасы Жаныбекке келип:
Жээндериңизди колго албасаңыз болбой калды. Бирде болбосо бирде зыяны тийсе убал боло турган – деп, байбичесинин күңүлүк жайын түшүндүрүп, бийлик улуу аялынын балдарына өткөндүгүн айтат.
Жаныбек оокаттуу, бай жана өз уругуна сөзү өткөн, кадыры бар, нускалуу киши болгондуктан, Абайылданын өтүнүчүн эки дебейт. Жаңылды көчүрүп келет. Ыбыке, Шеримбектер таякесинин тарбиясында болушуп, эркин өсүшөт.
Качан Төрөгелди баатыр бийликке келгенден баштап: «Жаныбек биздин деле тайкебиз эмес беле. Бекер таарынткан экенбиз» – деп, Ыбыке менен Шеримбекке боор тартып, аларды 11–12 жашынан баштап кайда барса ээрчите жүрчү болот.
Бир жолу Нарында уезддин жыйыны болуп жатканда Кайду (Ниязбектин сегиз бегинин бири) Төрөгелдиге каяша айтса, Ыбыке Кайдуну камчы менен төбөгө тартып жиберет. Төрөгелди: «Сени төрөгөн аялдан айланайын, Болот уулуна эми тең кылбадыңбы!» деп, анын болушканына жетине албай калат. Ошондон кийин Ыбыкенин сөзү ого бетер өтүмдүү болуп, баатыр атыга баштайт. Ошол Ыбыкенин балдары Канаат, Касым, Байдаалыларды жаштайынан дин мектебинен окутат. Касым, Байдаалылар Уфа шаарынан окууларын улантып, өз мезгилинин билимдүү адамдарынан болушкан. Канаат Мекеге барып, ажылык парзын аткарат. Канаат үйлөнүп, өзүнчө түтүн булатып калган кезде мал курап, байлыгын түмөн кыла баштаптыр. Мындай жаңылыкты уккан Ыбыке Бугубай деген жигитин ээрчитип, Канааттын конушуна барса, жайыт толо мал жайнап, эл айтканча болуп калыптыр. Ыбыкенин карааны көрүнгөндө жигиттер:
- Баатыр келатат – дешет. Үйдө отурган Канаат:
- Үйгө түшүргүлө – дейт. Жигиттер:
- Түшүңүз – деп, Ыбыкени атын алмакчы болгондо Ыбыке:
- Бу, Канаат деген байыңар кайда? – дейт. Ошондо гана Канаат үйдө чыгып келип, салам айтса, алик албай туруп:
- Ии, Канаат, бай болупсуң. Төөң комдолуу, өгүзүң токулуу, арканжиби байлануу болуп, төш толо коюң жайылып, жележеле бээ байланып ырас болгон экен. Эми уурубөрү деген бар, сак болуп, малыңды жакшы бак. Элге барба! – деп коюп, аттан түшпөй кайтып кетет.
Атасынын бир ооз «эл бакпай, мал багасың» дегенчелик сөзүнөн кийин ошол жайда ошончо малынан кол үзөт да, күзүндө элден төө жыйнап, элдин унаасы менен кыштоого көчүп, ошондон кийин мал күткөнгө азгырылбай калган экен.
Канаат ажы да атасы Ыбыке сыяктуу балдарынын өз учурунда жеткиликтүү билим алышына кам көрүп, Ысак деген баласын Уфадагы диний жогорку окуу жайынан, Жапарсадык менен Мамбетсадыгын Бишкектеги гимназиядан окутуптур. Карыпбайы эл бийлеп калат. Мамбетсадыгы акын экен. Анын чыгармачылыгы тиеше лүү окумуштуу, жазуучулар тарабынан атайын изилдөө гө алынса болчудай.
Жалпы элдин да диний маалымат алып, сабаттуу болушун каалаган Канаат ажы өз күчү менен ТалааБулактын сеңирине медресе салдырат. Сеңирдин жанындагы СарыКоонун кызыл ташынан түптөлүп, кирпичтен салынган он бөлмөлүү бул медресенин астыүстү тактайланып жана сырдалып, үстү темир тунуке менен жабылат. Айланасына бакдарак тигилип, жанына кудук казылган. Медресенин ойдогудай бүтүшүнө кашкарлык уйгур Абылкасым жоопкер болгон жана жыгач усталык өнөрдү жалгыз өтөгөн. Ал киши Кочкордо жашап туруп, кийин эле каза болуптур.
1914ж. ошол медресеге окуу ачтырып, байкедейин ылгабай, айылдагы шыктуу балдарды окууга текши тарттырат. Анда атактуу Дөөлөт жана Жаркынбай молдолор, Уфадан окуп келген Чыңгышбай ажынын уулу Токтонаалы менен өз уулу Ысак баштаган ондогон молдолор окутуучу болушат.
Дөөлөт, Жаркынбай сыяктуу молдолор дин билимине байланыштуу аптээк, куран, чаар китептерден окутушкан. Ысак болсо араб тамгасы менен жазылган эсеп, физика, география сыяктуу табият илимине байланыштуу китептерден окуткан. Бирок, мындай китептерди окутуп жатканда, чоочун киши көрүнсө, дароо китептерин жыйнатып алып, балдарга дин китебин кармата койгон. Кээде Ысак молдонун үйүнө татар жигиттер келип, конок болушуп, балдарды экиүч ай окутуп кетишчү экен. Сыягы, алар Уфа шаарындагы жогорку окуу жайынын революциячыл маанайдагы качкынстуденттери окшобойбу? Өз тилинде билим алууга чамасы жок элге уруксаат этилбеген китептерди жашыруун алып келип, окутуп жүрүшсө керек.
Сатыбалды Мамытовдун таланттуу татар жазуучусу Сабыр Габделманов жөнүндөгү: «Зоодон түшкөн жарык нур» деген макаласында («АлаТоо» № 4–5, 1992жыл) «Бизде бар маалыматтарга караганда Сабыр Габделманов (түп нускада ушундай – ред.) Канаат Ыбыкеев менен достук мамиледе болгон. Өзүнүн чыгармаларында Ысак Канаатовдун да ысымын тилге алат» – деп жазат. Мындан улам Ысактын татар агартуучулары менен алака түзгөнүнө атасы Канаат ажы да таламдаш болгону байкалат.
Кочкордун күн батыш элинин сабатын жоюуга өз мезгилинин деңгээлинде кызмат өтөгөн медресени 1916жылкы көтөрүлүштө падышанын жазалоочу солдаттары өрттөп кетишет. Дубалы 1960жылдарга чейин бузулган жок.
КЕДЕЙЛЕРГЕ КАРАМДУУЛУГУ ЖАНА АГАДИЛ КЕЧИРИМДҮҮЛҮГҮ
Канаат өзүнүн манаптыгына, болуштугуна куру чиренбей, кедейлерге өтө кайрымдуу болот. Кайырзекеттерди молдолорго эмес, кедейлерге текши бөлдүрүп берет. Дегеле, бардар кишилердин колунда жокторго каралашып туруусуна кезкез көз салып турган дешет.
Жайдын күнү бир киши жакырчылыктан жайлоого көчпөй, жалгыз түтүн болуп, жакада калса Канаат аны көрүп:
- Сен эмне жайлоого чыкпай калдың? – дейт.
- Жөн эле, суу сугарайын дедим.
- Жок, болбойт. Келипкетип эле сугарбайсыңбы? Көчкүн – деп, жанына көчүрүп барат. Аңгыча орозо башталып, ошол кишини үйбүлөсү менен отуз күнү ооз ачырып, андан соң да каралашып жүргөн экен.
Бир күнү батыштан Канаат баштаган жакшылары жол жүрүп келе жатышып, бөөбүй Качыныкына түшкө маал туш келип, анда түшүшөт. Жаңыртып дасторкон даярдоого шарты жок болгондуктан, Качынын аялы өздөрүнө даярдаган кара казандагы сүзмө катыкталган таруу көжөдөн тогуз кара аякка куюп бериптир. Канаат жанындагылардын чычырайганын байкамаксан болуп, «Тамактын сонуну ушул турбайбы» деп, ынтаа менен бошото ичкен экен. Ошол учурда бир баласы менен сыртка чыккан Качы боз үйдүн эшигин кичине кыйшайтып туруп эле:
- Бата тилеп коюңуздар, оомийин! – дегенде, үйдөгүлөр да бата кылып жиберишет. Канаат шекшине түшүп:
- Кою жок дешчү эле. Эшикте музоосу жатат эле, ошону союп жибербесин, карагылачы? – дептир. Айт кандай эле музоосун мууздап салган экен дейт. Куйка лап, башшыйрагы менен бүт салып, меймандарынын алдына коёт.
- Качыке сенин кат тааныган балдарың барбы? – деп сурайт Канаат.
- Бар.
- Кайсы балаң?
- Үркүнбайым кат билет.
- Кел анда, Үркүнбай –деп, Кочкордун күн батыш болушундагы бардык байлардын тизмесин жаздырып, ким канча жылкы, уй, же кой бере тургандыгын кошо жаздырат.
- Жаныңарга киши кошуп аласыңарбы, же баарыңар эле чоңоюп калган экенсиңер, өзүңөр эле барасыңарбы? Иши кылып ушул тизме боюнча кыдырып, чогулган малды айдап келип, мал кылып алгыла –дептир. Ошондо чогултуп, айдап чыккан малдын алды АкКудукка келгенде, арты Бечелдин бейитинде калыптыр. Ошондон баштап Качы уулдары малжандуу болушуп, биротоло байып калышкан экен.
Канааттын атасы Ыбыке Караколдогу ТалааБулактан ИйриСуу, КараМойнок, КызылДөбө, КараБулуңга чейинки аймакты «менин жерим» деп, катуу коруптур. Колунан союл түшпөгөн Танаш уулу Беккулу деген зөөкүр корукчусуна жеткен жерден карматып, корукка кирген малды сойдуруп таштоочу экен. Канаат эчен жолу: «Малга деле убал эмеспи, коюңуз, ата!» – десе, болбойт. Ыбыке жигиттери менен эрте жазда ИйриСуудагы улак тартышка бара жатып, «кайра келе жатканга болжоп, тамак астырып кой» – деп айтыш үчүн моңолдор уруусундагы Ысмайыл деген кишиникине кайрылышканда, айыл четинен бир жигити:
- Ыя ботом, ушундай дагы семиз мал болобу? Жазгы үзүмчүлүктө союп албай, байлап койгонун кара! – деп тамшанат. Ыбыке ээсин сураштырып билет да, Ысмайылдын «Тынаалы жетим бала. Атаэнесиндей көрүп, анысын жайдыркыштыр сылапсыйпап багып жүрөт, бербейт ко?» – дегенине болбой, Тынаалынын семиз кунанын «мага бердирип жибер, күзүндө ордуна бооз байтал берейин» – деп, күч кылат. Ысмайыл Тынаалыны чакыртса: «өлсөм да бербейм» деп, кунанын өзү минип алат. Аны көргөн Ыбыкенин ачуусу келип, Тынаалыны эки жигитине оодара тарттырып, кунанды жетелетип кете берет. Ага кошуп, Монтой деген кишинин өздөрү соёбуз деп турган өгүзүн да сойдуруп алат.
Ошентип, бөөбүй, моңолдор: «коруксуз жерден деле малыбызды тарттыра беребизби?» – деп, ызаланышат да, Ыбыке менен мурдатан эрегишип, «Акыры анын түп ажалы менден» деп жүргөн черикчи тукумунан Калча уулу Үркүнбайдын азгыруусуна кирип, Ыбыкени чаап алмакка 40–50 киши аттанат. Кийинки шайлоодо Токтосунга ооп кетмек да болушат.
Акыры, жайыт талаштан чыр чыгармакка коңшу айыл КараМойноктун жылкысын корукка жайып жиберишет. Ыбыке жигиттерине жылкынын экиүчөөнү укуруктатып алдырып жөнөгөн кезде, ар жактан Үркүнбайдын Самтыр деген корукчусу келип:
- Баатыр, бейбаш балдар келатат. Бастырып кетиңизчи? – дейт. Ыбыке ойлоно калганда, жанындагы жигиттери:
- Муну карачы, таранчы турумтайды коркутат кылып турганын – деп, шыкактап жиберишкенде, Ыбыке токтоно албай Самтырды чаап жиберет. Байкоо салып турган Үркүбайлар ошол замат чаап чыгышат. Ыбыкенин жигиттери:
- Баатыр, тигилердин түрү жаман болуп калды, качалы! – дешет. Мындай болуп кетээрин күтпөгөн Ыбыкенин чабышка даярдыгы түгүл, күлүк аты Букаторусун да минип албаган экен, куугунчулар жете келип, Үркүнбай чологураак кара кылыч менен чаап өткөндө, Ыбыкенин маңдай териси шыпырылып, көзүн жаап калат. Алаканы менен маңдай терисин жөлөп, бир колу менен кынындагы канжарын сууруп, Үркүнбайды жуп кекиртекке саярда, 20 жаштагы толук жигит Моңолбай таяк менен Ыбыкени колго чаап жибергенге үлгүрүп, Ыбыкенин канжары «жарк» этип ыргып кетет. Ошондо бир колу сынып калганына карабай, Ыбыке Үркүнбайды жакадан алып, сол колу менен тегеретип турганда, Үркүн байдын Чекинбай деген күйөө баласы жаңылып, кайын атасын башка чаап алат. Осол боло түшкөн Чекинбай кайра таамайлап туруп, төбөгө чаап, Ыбыкени жыгат. Башкалар да Ыбыкени таш бараңга ала баштаганда, Үркүнбай Моңолбайга:
- Кес, кес башын! – дейт. Кимдир бирөө:
- Кой – деп, Моңолбайды этектен тартып калат. Аңгыча Ыбыкенин айылы «Абайылдалап!» каптап келгенде, бөөбүйлөр убададан жанып, «Бөөбүй, Бөөбүй!» – деп, бир дөбөгө бөлүнүп чыга беришет.
Сайдын ичинде корумдала жаздаган Ыбыкени колтуктап, сүйөй тургузушса, ошол талкаланган денеси менен сайдын кырына чейин басып барып, «Үркүнбайды кармаштыбы?» – деп айтканга жарап, анан удааудаа жөткүрүп, табактабак кан кусуп ийген экен.
Үркүнбайлар болсо чабышканга чамасы келбей, качып жөнөшөт. Куугунчулардан бир топ узагандан кийин: «Эми эмне кылабыз? КочкорАта жакка салганда жолду тосуп калышты го? Үркүнбайды Нурбай Кызарт менен Токтосунга алып кетсин» деген акылга келишет.
Нурбайдын КызылМойнокто кызы бар экен. Ошондо түшүп, жуунганда, Үркүнбайдын мойнуна чай чыныдай кан уюп калганын көрүшөт. Аз жерден күрөө тамыры кыйылбай калыптыр. Үркүнбай менен Нурбай АйгырЖал аркылуу ТөртКүлгө түшүп, Байгазы, Бектендер башында отурган көп элдин үстүнөн чыгышат. Экөө топтун жанына келип, өңалеттен кетип туруп калышканда:
- Атын алгыла! Бу балдардын түрү жаман го? – дейт Байгазы. Нурбай жөнжайды түшүндүрмөккө:
- Жогортон Ыбыке баатыр менен жайыт талашып, ошондон улам чатак чыгып кетти – десе,
- Ай, Нурбай! Сен эмнеге жашырасың. Ыбыкени Үркүнбай чаап салды деп эле айтпайсыңбы?! – дейт Үркүнбай.
Ошондо Ыбыкеге тууганчылыгы жакын Бектендин башы «шылк» дей түшкөнүн байкай койгон Байгазы:
- Урушсаталашса эле «чаптыксойдук» боло калышат! – деп, сүйлөнгөн болуп, этекжеңин кагынып, үйүн көздөй басканда, эл да жапырт тура жөнөшөт.
Үркүнбайды бирөөлөр өлтүрүп, же кармап кетпесин үчүн Байгазыныкына турганын эп көрүшөт. Аңгыча Үркүнбай тараптагы кишилер да келип, Байгазынын үйүндө акыл курушат. «Биз эки абышканы өлтүрөлү. Ошондо тигилерден бир, бизден эки киши өлгөн болот» деп макулдашып, арыз жазышат да, арызды өткөрүп келүү үчүн эртеси Нурбайды Бишкекке жөнөтүшөт.
Ошол күнү убада боюнча эки абышканы өлтүрмөк болушканда, бирөөнүн кызы шыбыш угуп калып, атасын тоого жетелеп кетип, ал аман калыптыр. Кызалак деген экинчи кишини атайын тигилген боз үйгө жалгыз камап алышып, урупсабап, денесин көгала кылып, төрт киши өлтүргөн экен. Төртөө тең кийин баласыз өтүшүптүр.
Ал чатактан улам эразаматтар талаалап жүргөндө, Калча уулунун сакалдуулары Токтосунга ыктап, айылды Бугучуга көчүрөт. Ошол түнү (1892жылдын август айында) Нурбай уулдуу болуп, атын Ырысбай коёт.
Чалажан болуп калган Ыбыке бир нече күндөн кийин үзүлгөн соң, Бишкекте чөп ооз (салык) төгүп жүргөн уулу Канаатка анын Тайкашка деген күлүгү менен бир жигитти кабарга чаптырышат. Аңгыча ТалааБулактагы Кебек, Сейит баштаган 70–80 киши бирден бакан алышып, Суусамырда бейкапар жаткан бөөбүйлөрдүн жылкычыларына «Эсил кайран Ыбыке, эми кайдан көрөйүн» деп, өкүрүп барышат да, алачыктарын сүйрөтүп, өздөрүн сабап, беш жүздөй жылкысын айдап түшүшөт. Жүздөй жылкыны союп жиберишет.
Барган жумушун тындырып, кайра аттанып калган Канаат Тайкашканын караанын Шамшынын оозунан көргөндө эле таанып:
- Капырай, тээ келаткан Тайкашка го?! Бастыргылачы, бир балээ болбосо Тайкашканы чаптырышпайт эле! – дегенде, жанындагылар да шашып калышат. Чабармандан Ыбыкенин өлгөнүн укканда, Канааттын жигиттери бөөбүй Качынын баласы Жангабылга тап коюшат.
- Тарткыла колуңарды, тийбегиле! Артка жүргүлө, алыс жүргүлө – деп, Канаат Жангабылды жанына алып, шакылдата жүрүп отурушуп, түш оогондо айылга жете келишет.
- Силер айылга бара бергиле – деп, жигиттерин жөнөтүп коюп, айылдан өтө бергенде Канаат Жангабылга:
- Чап эми, бөөдө өлүм болбой – деп, узатып жиберген экен. Болгон ишти толук уккандан кийин Канаат:
- Чунак киши, кой десем болбой жүрүп ушуну көрмөк. «Корук» деп жүрүп, коругу түбүнө жеткен тура. Силер душманды чаап алгансып, тууганыңардын жылкысын кырганыңар эмнеңер? – деп, башаламандыкты токтотот.
Арызды текшерүүгө келген Шабдан баатыр:
- Канаат иним, эми эмне кылалык? Кандай мүдөөң бар? – дегенде Канаат:
- Э баатыр, тең ататең тууган деген ушул. Өлгөн өзүмдүн атам, өлтүргөн өзүмдүн агам. Үркүнбайды бир старчын эли менен айдатып ийгенде, атам кайра тирилип келмек беле! Элдин ынтымагы бузулбай, тынч жашай беришсин –дептир. Мындай жоопко Шабдан ыраазы болот.
КӨТӨРҮЛҮШКӨ ЖЕТЕКЧИЛИГИ
1916ж. жаз айларында падыша өкмөтү кыргыз жигиттеринен жумушчуаскер алаары анык болуп, КараКол өрөөнүнөн үч жүз жигит тизмеге киришкенин билишкенде, алар жайыттан жарактуу аттарды таңдап минип, Чат деген кыштоочабындыга барып, боз бээни союп, аскерге барбайбыз дешип, баталашып, жатып алышат.
Канаат солдат бербейин десе падышанын бийлигинен коркуп, берейин десе элдин көтөрүлүшүнөн коркуп, айласы кетет. Акыры элдин пикирин угуп көрмөккө Канаат Кочкордун күн батыш элин СарыАлаСазга чогултуп, жыйын өтөт.
- Балдарыбызды падышага бергенче, аны менен урушка чыгабыз – дешет да, ошол эле жерден Канаатты хан көтөрүшөт. Дайыма үзбөй гезит окуган иниси Байдаалы:
- Орус эли көп жана куралдуу. Алар менен урушуп, бөөдө өлүмгө башыңарды байлабагыла – десе, «Орусча окуган киши коркок болот» – деп, ошол жыйында Канаат аны жемелеп коёт.
Июль айынын аяк ченинде Канаат Чатта чогулуп жаткан үч жүз жигитти чакыртып:
- Силерди аскерге бербейбиз. Орус падышасына каршы уруш ачмай болдук – деп билдирет да, аларды урушка даярдайт.
Көтөрүлүшкө ушундай кам көрүп жатып, Чүй, Кемин, Жумгал, КетменТөбө тараптагы болуштарга: «Орус падышасы Николайдын «солдат алам» деген өкүмүнө каршы көтөрүлүш жасап, уруш ачкан жатамын. Макул көргөнүңөрдү мага келип кошулууга чакырамын» – деп, Шамейдин уулу Борончуну чаптырат. Алардын жообун күтпөй эле даярдыгы бүтөөрү менен ИйриСуунун түзүнө аскерин жыйнап, августтун баш ченинде Канаат колун чубатып, Шамшынын белин бет алат.
Кочкордогу манаптар Надырбек, Көбөгөн, Сарыбай, жумгалдык манаптар Курман, Көкүмбай, Мырзабек «кошулабыз» деген жообун айттырышат. КетменТөбө тараптагы Кудайбергенден кандай жооп болгону белгисиз бойдон калат. АтакеСарбагыш Шабдан баатырдын балдары «Биз өзүбүзчө кан болуп урушабыз» дейт. Тынайдан Дүр, Сооронбай, Мамбетаалы жана солтолор менен кеңбулуңдуктар Канааттын колуна кошулушат да, Бөрүбайдын сеңиринде Канаатты дагы бир жолу кан көтөрүшөт.
Канааттын колу Чүй ичине түшкөндө орус кыштактары: Подгорный, КеңБулуң, БирБулакты каратып алышат. Токмокко барганда коргонуу бекем болуп, катуу каршылыкка учурашканына карабастан, Канааттын колу шаарды ончакты күн камоого алат.
Найзалашып, чабышып, алалбаган соң, акылдашып туруп, Токмоктун аскер башчыларына опуза кат жазып, элчи жиберүүнү чечишет. Элчиликке моңолдор Чыңгышбай ажы менен чечей Субан ажынын бирин жибермей болушат. Катуу ооруп, Токмокто дарыланып жаткан Токтонаалы деген баласын кантип барып көрүүнүн айласын таппай турган Субан ажы элчи болуп барууга кылчактабай, шар макул болот. Колуна ак желекче карматып, желекченин учуна: «Канаат кандын кырк миң куралдуу колу бар. Силер курчоого алындыңар. Бөөдө кан төгүшпөйлү. Ыктыярыңар менен карап бергиле» деген мазмундагы катты бекиттирип, Субан ажыны аттан дырышат.
Канааттын колу кошуункошуун болуп, жашынып карап турушат. Ак селделүү, жээрде атчан Субан ажыны солдаттар дүрбү менен алыстан эле көрүшүп, жандата, тийгизбей аткылашат. Субан ажы болсо жайбаракат, желдирип кете берет. Жакын барганда ончакты солдат курчай калышып, бири тизгиндеп, бири айдап, алып кетишет. (Субан ажыны ошондо атып салышканы кийин белгилүү болот). Биртикеден кийин эле соко сүйрөгөндөй караан чыгып келип, кошуунга жетпей «бурт» этип, бирдеме түшөт. Чуркап барып карашса, кумгандан чоңураак замбиректин огу болот, жарылбай калыптыр. Ошол жерден эле баары жабылып атка минишет. Солдаттар болсо замбиректи ташташып, беш атар мылтык менен ата башташат. Айрым кишилердин бутуколуна, өзүнө ок жаңыла баштайт.
- Ачыкка чыккыла! – дегенде, мергенчилер тизиле калып, бардаңке менен атканда, солдаттар сестене түшүшөт. Бирок аларга бардаңкенин огу жетпейт эле.
- Жөн эле окко туруп бербей, нээтиказат үчүн тике качыргыла! – дегенде, бириндеп чыгып отуруп, Канааттын колу жалпы качырып кирет. Солдаттар да атпай, кылыч булгалап, атчан туруп калышат. Бирок, кыргыздар атайлап казылган коодон өтө албай, удургуй түшүшөт. Кээ бирөө секиртип өтүп, найза менен сайышканга үлгүрүшөт. Окко туруштук бере албаган кыргыздар ээжаа бербей, белбелге коюлган тосмолорго да карабай, жапырт кайра качышат.
Көпчүлүк эл Алмалуу деген жерден бадалга жашынып, кээ бирөө тоону беттеп, аттарын жетелеп өтүшөт.
Ошол жерден кошуундун башчысы Канааттын иниси Байдалыны жоктоп калышат. Көрсө алар Алмалуудан жол билбей, КызылСуунун туюк төрүн карай качып, төрдүн башына барып камалышканда, Байдалы курун мойнуна салып, кыбыланы баштанып, намаз окуп отурганда, солдаттар аны атып кетишет. Жанындагы 80 кишини да кырышат. Эртеси Байдалынын өлгөнүн Канаатка угузуп, бешим ченде Кочкорго кирип келишет.
Ошентип, Канаат кан, артын карабай качкан колун бир четинен чогултуп, кайра урушка жөнөмөкчү болуп жатканда, Алматыдан Токмокко келген солдаттардын бир ротасы түн бою КараКоого (азыркы Кочкорго) келип калышат. Алар бир чоң сарайды ээлеп, мылтыктын оозу баткандай кылып, туштушун тешип алып, бекинип калышат. Канааттын колу аларды күнү бою курчаганы менен алалбай коюшат. Ал солдаттар кайрадан түн катып чыгып, күзгү калың чийдин арасына жашынып, Канааттын колун азыркы Молдо Кылыч айылына чейин сүрүп, эгинчөптү өрттөп жүрүп отурушат.
Ошол кезде Жумгал жактан чаң чыгып, АкУчук кыштагына эл жатканы көрүнөт. «Көкүмбай болуштун колу жардамга келе жаткан экен» – деп, Канаат кайра жан аябаган чабуулга өтөт. Бирок ал Ташкенден келе жаткан солдаттар болуп чыгат да, Канаат кандын колу эки октун ортосунда калат. Кыргын болуп баратканда, айласыздан качышат. Качканда «Тирүү болсок бир дөбөдө, өлсөк бир чуңкурда болобуз» деп, топтошуп качышып, катуу кыргынга учурашат.
ҮРКҮНДҮН БАШТАЛЫШЫ
Алматы, Бишкектен кошумча аскер келип, Канааттын колу Токмокту алалбай, качканын укканда, эл алдыартын карабай үркө башташат. Үлгүрүп калганы орулуп, кырманга салынып жаткан эгинин алып, малжаны түгөл үйү менен көчсө, кээ бир шашмалары субайсалтаң, жөөжалаңдап жөнөп беришет. Кегети менен Шамшыны ашып түшкөн солто, тынай, казак эли, бүтүндөй Кочкор өрөөнүндөгү эл үркүп, Караколду көздөй качышат. Чүй тараптан түшкөн солдаттар күңгөй жак менен Орток, Күмүшай, АкКудук, СарыАлаСаз, АкБел жакка качкан элди атыпкырып, АкБелден көчтүн алдын тоскондо, эл ИйриСуу, БучуктунБелин көздөй качышат. Жумгал жактан келген солдаттар АкУчук, Сөөк, КараМойнок жак менен чыгып, үрккөн элди Бучук ашуусунун оозундагы ИйриСуудан аткылашат.
Канаат кандын аман калган аскерлери өз айылдарына жете барышып, үйбүлөсүнүн, туугандарынын качышына жардамдашышат. Башаламан болгон элге мүмкүн бо лушунча уруууруктун сакалдуулары башкөз болушат.
АкБелден элди тоскон солдаттар Токтонай деген мергенчинин 16 жашар баласын атып, кылычтап өлтүрүшөт. Андан өтүп, кууп баратканда, Курчоо деген жерде уйга арткан жүгү ооп, жыгылып жатканда кемпирине ок жаңылат. Жаны ачыган Токтонай ооп жаткан жүккө далдалана калып, Караколдун суусундагы чоң көпүрөгө жете келген солдаттардын командирин ыргыта атат. Солдаттар артка качканда, Токтонай чуркап барып, ээсин айланчыктап калган боз атын, беш атар мылтыгын, тапанчасын, сырт кийимин бүт сыйрып алып, «катынбаламдын куну ушу» деп, жалгыз башы жолго түшөт.
Ошентип, чоң атам Сманкулдар ошол бойдон тоо аралап жашынып, эч жакка качпай калышат. Бир нече күндөн кийин Көтөш деген кудасын ээрчитип алып, урушка өзү менен чогуу аттанган иниси Бакирди жана кудасынын баласы Абдыкеримди издеп чыгышат. КапкаТашка келишсе, жуушаган койдой жайнаган өлүктөн дегеле тааныш киши көрүнбөйт. Бүт эле казак, тынай, солто эли болсо керек. Андан ылдыйлай, АкКудуктан төмөнкү Күмүшай булак деген коктудан Бакирдин өлүгү табылат. Бакир өзү балбан жигит экен. Болжолдо, атына адегенде ок тийип, жөө калганда солдат менен кармаша кетсе керек. Кылычты колу менен кармай калган сыяктуу. Бетибашы, колу бүт тилинип, атынын өлүгү да жакын жерде жаткан болот. Абдыкеримдин сөөгү да ошол жерден табылат. Экөөнүн сөөгүн өңөрүп барышып, Табылды деген молдого жаназасын окутат да, айыл четиндеги көрүстөнгө жашырышат. «Тоого азыктүлүк ала кетели» деген ой менен айылды аралашса, өрттөлбөгөн үй, өрттөлбөгөн эгин калбаптыр.
- Жеңилип калдык, – деп, Керимкул деген киши чаап келгенде, Аалыбай ажынын мечитиндеги (ЖаңыАлыштагы) бөөбүйлөр да жапырт үркүп жөнөшөт. Токуму жокко жууркантөшөк салып, бардык бүлөнү атка мингизип, жүктү төө, жылкыларга артып жөнөшөт. Эски көпүрөнүн тушуна барганда «аскерлер келип калды» деп, көпүрөгө жетпей, сууну кечип өтүшөт. Тоонун түбүнө – «КөпБейитке» жеткен кезде аскерлер өтө жакындап калгандыктан, эл эми жүктүү унааларын таштап, кара жандарын ала качышат. Эл тоонун түбүнө жеткенде алар «КөпБейитке» туруп атып ата башташат.
Бир жигит элди аралай чаап:
- Топко байлап атып жатат. Бириндеп качкыла – дегенде, эл жайыла берип, тоону беттеп качып отуруп, күн кылкылдап батып баратканда, октон араң арылышат. Бучуктун Белине барганда айыл аксакалдары элди топтопко бөлүп, ким бар, ким жогун эсепке алышат. Аалыбай ажы баш болгон карыялар:
- Ачкадан өлөт белек. Түн кирээри менен тамакаш алып келгиле – деп, айрым белдүү азаматтарды, тандамал аттар менен ИйриСуунун түзүнө жиберишет. Алар азыноолак унталкан, кой алып келишет. Солдаттарга көрүнүп калып, окко учкандары да болот. Болгон азыктүлүктөрдү эл ченеп, бөлүп алышат. Бир жумага жетпей эле жалаң эт жеген элди оорусыркоо аралайт. Көпчүлүк эл:
- Эки жактагы элдин баары Кашкар, Турпанга качып, кетип жатат. Бизди Канааттын эли деп бүт кырат го. Биз дагы Кытайга качсак болот эле? Жолду тосуп калды, кандай кылабыз? –деп, айласы кетип жатышканда, Канаат кан тоо арасындагы айыл жакшыларын, уруу башчыларын чакыртып, кеңешин айтат:
- Силердин убалыңарга мен калдым. Эми силер Кытайга качабыз деп, убара болбой тим тургула. «Бизди Канаат кан зордук менен урушка тарткан, баарын кылган ошол. Эми бизди таштап коюп, өзү жок, кайда кеткенин билбейбиз. Биз өз жерибизде, элибизде кала бердик. Бизди кечирип койгула» дей бергиле. Орус падышасына деле эл керек. Тынч калган элди бүт кырып жибербейт. Кытайга тентип барганда эч ким жыргап кетпейт – деп, элди токтотуп калат.
Эл тынчып, Сөөк, Караколдун ортосунда, тоодо жатканда, Ташкен тараптан келген солдаттардын командири жолдон жол баштагыч кылып алып келген манап Кудайбергенди арага салып, тоодогу элдин аттуубаштуусун чакыртканда, эл Канаат кан үйрөтүп кеткен сөздү айтышат. Жазалоочулар болсо Канааттын Курманаалы деген кара көз жигити менен Ысак уулун кармап алышып, андан ары Канаат канды издеп жөнөшөт.
КАНААТ КАНДЫН КАРМАЛЫШЫ
Канаат кан элин үркүтпөй тынчытып коюп, ончакты жигити, бир аз туугандары менен Кытайга аттанат. Ортончу аялы – Шабдандын иниси Иманаалынын кызы Аселди СарыАлаСазга калтырып кетет. Сыягы Шабдандын балдары көтөрүлүш маалында тикелей жардам бербей койду дегенчелик кылган го?
Биринчи аялы – кетментөбөлүк Жылдызды, үчүнчү аялы – чүйлүк Кубатты, төртүнчү аялы – Кочкордогу туздук Жайыпты өзү менен кошо ала жүрөт. Байкашкасы менен жалгыз алдыга баратып, БеделдинБелине жеткенде Канаат кан аттан түшүп, ойлонуп отурат да, жете келген жигиттерине:
- Болду, кайткыла! Кытайга барып жыргагандан көрө, элге барып, өлүмгө башты тоскон жакшы – деп, кайра тартышат.
Тоңго келгенде жакшы санаалаш болуп жүргөн Түмөнбай деген кишинин үйүнө конуп өтүшөт. Ал жерден Канаат канды издеп жүргөн жазалоочулар Канаат кандын Кытайга качпай калганын билишип, Ысак менен Курманаалыны АкТерек деген жерден дарга асышат.
Асылардын алдында акыркы сөз ордуна Ысак намаз окуп алууга уруксат алат. «Акыры жанымды ала турган болгон соң» деп, нээтин акка бурганбы, намаз окуп жатып эле жайнамаздан башы көтөрүлбөй калат. Солдаттар «жөн эле кууланганы» деп, сүйрөп барып дарга асышса, бут серппейт. Эчак эле жаны чыкса керек. Өлгөндөн кийин төш чөнтөгүнөн партиялык билетин көрүшкөндө солдаттар баш чайкап, өкүнүчтө калышат.
Курманаалынын жансоогалаганына карабай дарга тартып жиберишсе, буту тыбырап, кыйналып, көптө барып жаны чыгыптыр. Сыртынан акмалап, ушулардын баарын өз көзү менен көрүп жүргөн Канаат кандын Калый деген жигитинин жүрөгү түшүп калса керек, айылга келгенден кийин бат эле каза болот. Жазалоочулар Канаат кандын Жапарсадык деген баласын да Бишкектен кармап алышып, ошол эле жерден атып салышыптыр.
- Коногуңду таап бер – деп кыйнап, Түмөнбайды айдап алышканда, ал Канаат кандын кудасы Курмандыкына баштап келет. Жансоогалап, Ыскак Курман уулу (Канааттын уулу Карыпбайдын кайнагасы) «Канаат канды мен кармап берем» деп, аскер кошпой, жанына Түмөнбайды гана алып, Сөөккө жөнөйт. Сөөктү аралап жүрүп, Канаатка түнкүсүн тамакаш жеткирип, элден обочо жүрүшкөн Жусубакын, Аксаамай деген ТалааБулактык эки кишиге жолугат. Алардан сураса дайынын айтпайт. Бирок, ошолордон шекшип калып, агылгалап, алыстан дүрбү менен карап жүрүп, акыры Канааттын турган жерин билип алат.
Түмөнбай менен Ыскак жакындай бергенде эле Канаат:
- Атып салайынчы ушул арамды! – дей бергенде, – Ата, элдин убалына калып, кан төкпөңүзчү! – деп, Карыпбай мылтыгын кармай калат. Ыскак келип эле «Түмөнбай экөөбүз, элдин баары камоодо жатат. Сиз колго түшүп бербесеңиз, эч ким кутула турган эмес» – деп, жалыныпжалбарып кирет.
- Кылмак элең, акыры кылган турбайсыңбы! –деп, Канаат кан кош ооз мылтыгын ташка чаап, сындырып, өз эрки менен жөнөп берет. Карыпбай да аттанып, кошо жөнөгөндө, Ыскак: «сен кал» деп көз ымдайт. Экинчи жолу да жаңдаса болбой койгондо Канаат кан:
- Кал дегенден кийин калбайсыңбы?! Мен болсом кайтпай калдым, деп, Карыпбайды тоого калтырат.
Канаат канды Нарынга, андан кийин Бишкекке алып барып, сурашканда: «Мен канмын, канга гана жооп беремин. Николай падышага каршы урушкан болчумун. Мени жарым падыша, Түркстан генералгубернатору Куропаткинге жолуктургула» – дейт. Андан кийин Алматыга камалганда да ушул айтканынан жанбайт. Төрт айдан кийин түрмөдөн чачын алдырганда башы шишип кетип, ошондон кабылдап өлөт. Эл оозунда: «чачын алдырганда башына уу сыйпап коюшуптур» деген да аңыз айтылып жүрөт.
Канаат кандын сөөгүн казактар коюшуптур. Кийин Алматыга окууга барган айылдаштары Арабай уулу Ишенаалы, Жалпетек уулу Абдыразактар атайын барып дуба окуп, мүрзөсүн көрүшүптүр. Уулу Карыпбай болсо 1923ж. атайын барып, мүрзөсүнө жыгачтан белги коюп келген. Канаат кандын сөөгү айылга келбесе да айылдаштары:
Канаат ажы каныбыз,
Кыйрады алтын тагыбыз! – деп, арбагын аздектеп, сыйурмат менен куран окушат. Чоң ашы берилгенге чейин кыздары Туруш менен Зыйнат эки маал тынбай кошуп, Канааттын атакдаңкын да, адамдык касиетин да айтып түгөтө алышпаган. Ошол кошоктун айрым үзүндүлөрү мындайча:
Туруш: Алты атаар мылтык машаасы,
Алты ата тууган бар болсо,
Окутар Курман жазасын
Зыйнат: Жети атаар мылтык машаасы, Жетикилең тууган бар болсо, Жеткирер Курман жазасын.
Туруш: Мөмөлөп өскөн бир агач,
Мөмөлөрү күбүлдү.
Кудасы Курман кууланса,
Кан атам,
Кудай деп акка бүгүлдү.
Зыйнат: КараСуу акса сай менен,
Каптады шамал кар менен. | |
Кармалып берди өзү эле, | |
Кан атам, | |
Кан болду деген даңк менен. | |
Туруш: | ТалааБулак, Коңорчок, |
Атакем, | |
Таалайга чыккан кызыл чок. | |
Кыямат кеттиң муңкантып, | |
Кантейин, |
Кыйкырган менен бизге жок.
Зыйнат: ИйриСуу КөкЖар, ЧаарАрча,
Атакем,
Жардамың тийген далайга.
Акыры өттүң дүйнөдөн,
Атакем,
Артыңдан калган калк канча?! – деп, экөө алым сабак айтып, кошушканда, «туурасын айтышты» – деп, эркектер дагы тикесинен тик туруп угушуптур.
ӨМҮРБЕКОВ Т. Н., т. и. д., профессор.
1916-ЖЫЛДАГЫ КӨТӨРҮЛҮШ: МҮНӨЗҮ, ЖҮРҮШҮ ЖАНА ЭЛДИН КАЙГЫЛУУ ТАГДЫРЫ
1916ж. Улуу Үркүн тууралу буга чейин канчалаган кептер, кайчылаш ойпикирлер айтылбады, илимий эмгектер жазылбады, адабий көркөм чыгармалар жаралбады. А бирок, бүгүнкү күндө да маселенин чети оюлбагандай туюлат. Анткени эгемендик, көз каранды эместик үчүн күрөштүн тарыхый маанимаңызы убакыт өткөн сайын даанараак байкалаары анык. Анан калса, кыйла кылымдардан соң калыптанган, жаңы тирдик жаш мамлекетибиз телчигип, оошкыйыштуу окуяларды баштан кечирип жаткан учурда тарыхтын сабагына кайрылуу мыйзам ченемдүү көрүнүш экени анык. Ошондо гана жеңилирээк жетишкен жеңишибиздин, эгемендигибиздин, мамлекетибиздин баабаркын билип, ошол ыйык мураска аяр мамиле кылууга ык алабыз.
Кыргыз эли кыл чайнашкан кыйчалыш замандарда далай кыйынчылыктарды жеңип, көз каранды эместигин көздүн карегиндей коргоого ардайым умтулуп келген. Тээ тектеш эл хундардын заманында да, кийинчерээк жужан, көк түрк, чыгыш түрктөрдүн, уйгур, кара кытай, моңгол, ойроткалмак чапкындарынын маалында да эч мүңкүрөп калган эмес. Тескерисинче уламдан улам чыйралып, катылган жоонун катыгын берип, намысын коргоп келбедиби. Кыргыздын тарыхий тагдырындагы ошондой олуттуу окуялардын эң ириси, колониалдык доордогу боштондук күрөшүнүн туу чокусу 1916ж. көтөрүлүш десек куп жарашат. Элдин эсинде Улуу Үркүн катары түбөлүккө сакталып калган ал окуянын кээ бирөөлөр жоромолдогондой кокусунан болбогону да айдан ачык. 1916ж. улуттукбоштондук күрөшүнө акыйкат баа берүүнүн башатында турган XX к. кыргыздын чыгаандары Ж. Абдрахманов, Б. Исакеев, илимпоз катары аны ар тараптан изилдөөгө бүт өмүрүн арнаган таланттуу тарыхчы К. Үсөнбаев баса белгилегендей, анын бир катар өбөлгөсебептери болгон. Сөзүбүз далилдүү болуш үчүн алардын айрымдарына кайрыла кетели.
- 1916ж. улуттукбоштондук көтөрүлүштүн башкы себеби Түркстандагы колониалдык бийликтин жергиликтүү элдин турмуштиричилигине, чарбасына түздөнтүз зыяны тийип, тескери таасир эткен жер саясаты экени ар дайым айтылып келет. Арийне, падышалык Россиянын аймакты каратуудагы баскынчыл максаты айрыкча оторчул жер саясатынан ачык көрүнгөн эле. Алсак, 1867ж. жана 1891ж. кабыл алынган «Жоболорго» ылайык кыргыз жери орус мамлекетинин менчиги деп жарыяланган.
- Жаңыдан каратылган чөлкөмдө ишеничтүү таянычка ээ болуу жана Россиянын ичкери жагындагы социалдык чыңалууну бошоңдотуу үчүн падыша өкмөтү XIX к. 60ж. аягынан тартып орусукраин дыйкандары менен казакорустарды Кыргызстанга көчүрө баштайт. Аларга суусу мол, дыйканчылыкка ыңгайлуу өрөөндөрдү кыргыздардан тартып беришкени белгилүү. Маселен, 1868–1883ж. ЖетиСууда пайда болгон 36 орусукраин кыштагынын (2500 түтүн) көбү жер соорусу СарыӨзөн Чүй менен ЫсыкКөл кылаасына жайгашкан болчу. Кыргыздардын мындагы кыймылынан уюшкандыктын, алдын ала ага даярдыктын айрым белгилери байкалат. Тарыхий даректер тастыктап тургандай, көтөрүлүштүн алдында алар куралжарак даярдап, азыктүлүк камдашкан, ар бир аймактын эл башчы – жакшылары өз ара байланышып, кабарлашып турушкан, алдын ала кеңешмежыйындарды өткөрүшкөн. Көтөрүлүш баардык аймактарда дээрлик бир мезгилде, 6–9августта (балким алдын ала макулдашылган) башталып, ар аймактын башкы жол башчысы хан көтөрүлгөн, кол куралып кошуундар түзүлгөн, аскер башчылар дайындалган, туулары жана ураандары болгон, көчмөндөргө мүнөздүү согуштук ыкмалар колдонулган.
- 1916жылкы көтөрүлүшкө массалуулук мүнөздүү, анткени ага кыргыздардын басымдуу көпчүлүк бөлүгү, болжолу 300 миңден кем эмес эл катышкан. Ал кезде кыргыз элинин саны кээ бир окумуштуулардын эсептөөлөрү боюнча 600 миңден 800 миңге чейин эле.
- Мындагы көтөрүлүшкө көп улуттуулук да мүнөздүү, ага кыргыздардан тышкары казактар, дунгандар, уйгурлар өтө активдүү катышып, башкырлар менен татарлардын, атүгүл орусукраин дыйкандарынын өкүлдөрү тартылганы белгилүү.
Жогорудагы айтылган ойлорго, окуялардын жүрүшүнө жана кескин өнүгүшүнө, өзгөчөлүктөрүнө таянып мындайча жыйынтык чыгарса болот:
- 1916жылкы көтөрүлүш максат, милдеттери жана мүнөзү боюнча анык улуттукбоштондук күрөшү болгон. Анткени кыргыз эли эртеңки келечегин ойлоп азаттык эгемендик, эркиндик жана көз каранды эместик үчүн Россия империясынын колониалдык үстөмдүгүнө, улуттук эзүүгө каршы чечкиндүү күрөшкө көтөрүлгөн.
- 1916жылкы кыргыз элинин улуттукбоштондук көтөрүлүшү кокусунан чыккан эмес, анын көптөгөн өбөлгөсебептери бар эле. Алар: падыша өкмөтүнүн оторчул жерсуу саясаты, жылдан жылга арбыганалыксалыктары, аскердикколониалдык башкаруу системасы, орус администрациясынын кыргыздын кадырбарктуу чыгаан инсандарын басмырлап бийликтен, элден обочолонтуусу, куугунтуктоосу, эл башкаруу боюнча каадасалттарды эске албашы, зордукзомбулуктары, текебер мамилеси, дүнүйөкор чиновниктердин ачкөздүгү, паракорлугу, орус кулактарынын кысымы, биринчи дүйнөлүк согуш жылдарындагы кыйынчылыктар ж. б. Ал эми түпкү калкты аскердикоорук иштерине чакыруу жөнүндөгү указ элдин чыдамын чегинен чыгарган акыркы шылтоо гана болгон.
- Кыргызстандагы көтөрүлүш жалпы Орто Азия жана Казакстандагы 1916жылкы улуттукбоштондук кыймылдарынын ажырагыс бөлүгү, атүгүл анын кайнаган чордону болгон. Ал эми Кыргызстандагы негизги очоктору Чүйдүн чыгышы, Эки Кемин, ЫсыкКөл өрөөнү жана Ички ТеңирТоо болгон. Аталган аймактарда элдик көтөрүлүш оторчул бийликке, жазалоочу падыша аскерлерине каршы ачыктаначык жана текши куралдуу күрөштүн деңгээлине өсүп чыккан. Демек, совет доорунда тескери мүнөздөлүп келгендей эч кандай феодалдыкмонархиялык реакциячыл очоктор болгон эмес.
ЖОЛДОШОВ Р., т. и. к. , КР УИАнын Б. Жамгерчинов атындагы тарых, археолгия жана этнология институтунун бөлүм башчысы
1916-ЖЫЛДАГЫ КӨТӨРҮЛҮШТҮН ЖЕТЕКЧИЛЕРИ ЖАНА КЫРГЫЗ МАНАПТАРЫНЫН ОРДУ
Кыргыз элинин тарыхындагы трагедиялуу окуяларынын бири – 1916жылы болуп өткөн «Улуу Үркүн» эсептелинет. Орус баскынчыларынын колониялык саясатына каршы көтөрүлгөн кыргыз элинин бул көтөрүлүшү жөнүндө бир катар илимий иликтөөлөр жүргүзүлгөн. Көтөрүлүштүн катышуучулары тарабынан көптөгөн эскерүүлөр жазылган. Алардын көпчүлүгү Совет бийлигинин мезгилинде жазылгандыгы үчүн, советтик идеологияга жараша көтөрүлүштүн уюштуруучулары жана башчылары тууралуу эч сөз кылынбай, көтөрүлүш жалпы элдик болгон деген жалпылама жыйынтыктоолор менен чектелишет. Албетте, орус падышачылыгынын аёосуз эзүүсүнө кабылган жана жерсуусунан, жайыттарынан айрылган кыргыз эли, дүйнөлүк 1согуштун кесепеттеринен келип чыккан оор абалга каршы массалык түрдө көтөрүлүшкө чыккан. Ошондуктан көтөрүлүштүн негизги кыймылдаткыч күчү эл болгондуктан 1916жылдагы «Үркүн» элдик боштондук кыймыл деп аталат. Бирок, көтөрүлүш канчалык элдик болбосун анын чыгышын жана жүрүшүн уюштурган жана жетектеген инсандардын болушу мыйзам ченемдүү көрүнүш. Ошондуктан 1916жылдагы көтөрүлүштө да элди жетектеген кыргыз инсандары болгон. Алар совет мезгилинде өз бааларын алмак түгүл, «эзүүчү байманап» деген шаблон менен жаманатты кылышкан. Көтөрүлүштүн жетекчилери совет мезгилинен кийин деле толук кандуу изилденбей, татыктуу бааларын алыша элек.
Падышалык Россиянын өзүнө көз каранды болгон элдерге жүргүзгөн колониялык эзүүсү дүйнөлүк 1согушка карай жогорку чегине жеткен. Мындай эзүүгө чыдабаган колониялык элдер, анын ичинде орустар Орто Азия деп атап алган, мурдагы Түркстан аймагындагы бардык калктар орустарга каршы нааразычылыктарын билдире башташкан. Өзгөчө 1916жылдын 25июнунда жарыяланган Николай IIнин жергиликтүүлөрдү тылдагы жумуштарга мобилизациялоо жөнүндө буйругу Түркстандагы калктын массалык каршы чыгууларына алып келген. Тажикстан, Өзбекстан, Түркмөнстанды жердеген элдердин ичинде толкундоолор байкала баштаган. Россия империясынын мурдагы коргоо министри А.Н. Куропаткиндин аскердиктылдык кара жумушка Түркстандагы дыйкан калктарга караганда, көчмөн элдердин адамдары көбүрөөк пайызда чакырылсын деген чечими казаккыргыздардын куралдуу көтөрүлүшкө чыгуусуна жол берген. Ошондуктан элдик толкун эң жогорку чегине жеткен аймак катары Түштүк Казакстан жана Кыргызстанды атасак болот. Падышанын 1916жылдын 25июнундагы буйругуна жооп катары кыргыз менен казактын баш кишилери жержерлерде кеңеш курушуп, аскердик кара жумушка балдарын бербейбиз деп чыга баштаган. Андай чогулуштардын бири казак, кыргыз канатташ жашаган Каркыра жарманкесинен 15 чакырым жердеги «КаманКарагай» деген жерге 10июль күнү болгон. Ал жерге Жаркен уездинин Мерке, Чилик, ТоруАйгыр, Сарытогой, Көңкөбүргө, Кожмамбет, Бөлөңгү болуштуктарынын казактары жана кыргыздар чогулуш өткөрүп, анда тылдагы жумуштарга мобилизациялоо жөнүндө падышалык буйрукка баш ийбөө чечимин кабыл алышкан (7.36б. ). Бул каршылашуу карапайым калктын колуна курал алып көтөрүлүшкө чыгуусуна алып келген. Жалпы Түркстан аймагындагы элдердин ичинен курал менен баскынчылардын аскерлерине каршы чыккан жалгыз кыргызказактар болгондугу, аларда ошол мезгилдеги жоокерчилик менен эркиндикти сүйгөн көчмөнчүлүк рухтун сакталып тургандыгы менен түшүндүрүлгөн. Өзгөчө жалпы эл катышкан массалык куралдуу көтөрүлүш Кыргызстандын Чүй, ЫсыкКөл жана Нарын дубандарында болуп өткөн. Аталган аймактагы элдин нааразычылыктарын колдоп, көтөрүлүштү уюштурууга катышкан инсандар жөнүндө сөз кылсак, анда алардын көпчүлүгү жержерлердеги кадырбарктуу, манап тукумдарынан чыккан адамдар болгон. Мисалы, көтөрүлүштүн катышуучусу жана жетекчилеринин бири Б. Солтоноев орус администрациясына нааразы болгон көпчүлүк кедей адамдарга кошулуп, «байманаптардын көбү көтөрүлүш чыгарууга ыктыяр болду» деп жазат (4. 95б. ).
Боштондук кыймылдын катышуучуларынын эскерүүлөрүндө, көтөрүлүш башталар алдында Чүй, ЫсыкКөл, Нарын аймактарындагы кыргыздардын жергиликтүү аттуубаштуу адамдарынын арасында өз ара жашыруун сүйлөшүлөр болгондугу баяндалат. Алардын көпчүлүгү атабабасынан бери эл башкарып келген атактуу манаптардын тукумдарынан болуп, эл арасындагы кадырбарктуулардан эле. Мындай жыйындардын бири тууралуу көтөрүлүштүн катышуучусу, 1880жылы туулган, Чүй районундагы Карл Маркс атындагы колхоздун колхозчусу – Солтонбеков Ырысаалы эскерет. Анын сөзүндө июнь айында Кочкор, Жумгал өрөөнүндөгү кыргыздардын эл башчылары орус өкмөтүнө болгон элдик нааразычылыктарды талкуулоо үчүн Чүйлүк манаптарга келип, жашыруун жыйын өткөргөндүктөрү баяндалат. Алар кочкордогу Азык болушунан: Сарыбай, Темирболот болушунан: Кара Осмонаалы, Токтоосун, Абайылда болушунан: Карыпбай, Чаар Осмонаалы. Жумгалдагы Курманкожо болушунан: Курман, Токтогон, Жумгал болушунан: Көкүмбайдын уулу Исмаил, Ибраим, Кулжыгач болушунан: Эшимбеков, Зарбат Байзаков. Чаектен: Мырзабек, Суусамыр болушунан: Түркмөн, Биялы болуп Чүйгө келишкен. Булардын бардыгы ал кездеги ошол аймактын болуштары эле. Кочкордогу Абайылда болуштугунун болушу Карыпбайдын атасы Канаат ажы (хан) болгон. Кочкор, Жумгалдан келген журт башчылары Токмоктон орус администрациясы менен тыгыз иштешкен Дүр Сооронбаев жана Мамбетаалы Мураталиевге жолугушуп, алардын көрсөтмөсү боюнча түн ортосунда токмоктук Турдакун Алмасбековдун үйүндөгү жашыруун чогулушка келишкен. Айтмакчы, Турдакун уйгур улутундагы өтө бай адам болуп, ал кадимки Ормон хандын уулу Үмөтаалынын жээни болот. (Анын атасы Алмасбек Үмөтаалынын бир тууган күйөө баласы экен – Р. Ж. ). Турдакундун үйүнө чүйлүк манаптардан Шабдандын Мөкүшү, Далбайдын Султаны, солто Сулайман ажы, Өтөгөндүн Мусасы, Чалдын Андашы, казактан Казен Кожомбердиев, шамшыдан: Мамбетаалы, Маазымкожо, Сопубек, Турумбек, Дүр ж. б. келген (7.–219– 220б.). Окуяны айтуучу Ырысаалы жумгалдык болуш Исмаил Көкүмбаевдин атын токуучу болуп, жыйынга катышкандыгын айтат. Ал жашыруун жыйынды: «Исмаил – экөөбүз белгилүү жерге түн ортосунда келдик. Ар кайсы жерге кароол коюп коюптур (Токмоктогу полициялар билбесин деп). Эл чогулган. Мен оозгу үйдөн угуп олтурдум» – деп сүрөттөйт (7.220б.). Чогулган манаптар падышалык орус өкмөтүнө болгон элдин нааразылыгы жөнүндө маселени талкуулашып, оруска каршы көтөрүлөбүзбү же кандай кылабыз деген ойду ортого салышкан. Жыйналган элге орусча сабаты бар Дүр менен Мамбетаалы орустардын күчтөрү жөнүндө маалымат беришип, мамлекеттик аскерге каршы чыгуу, элдин кырылышына алып келет деген пикирди колдошкон. Жыйналышта орус администрациясына тилмеч болгон Мамбетаалы Мураталиевдин орустар тууралуу алардын көптүгү уйдун түгүндөй болсо, кыргыздар уйдун маңдайындагы кашкасындай болуп кала тургандыгын айтып, андан кийин 1914жылдагы германорус согушу жөнүндө сүйлөп, алар Австрияны бүт талкалады деп, куралдары тууралуу «беш атары көз жеткен жерди алып түшөт, пулемёту минутуна 76 ок чыгарат, адамды таарып кетет, аны жылдырып атат, маш казакорустан ону гана кыргызды талкалайт. Мына менин билгеним ушул» – дегендигин айтат (4. 220б. ). Буларга каршы Шабдандын уулу Мөкүш баштаган бир тобу чыгып, алар эл менен бирге көтөрүлүшкө чыгалы деген пикирде турушат. Жумгалдык манап Курман Лепесов Мөкүшкө кошулуп, аларды Чүйдү таштап, Кочкорго көчкүлө дейт. Акыры бир чечимге келе албай тагдырдан көрдүк деп, таң ата тарагандыктары эскерилет. Бул жыйналыштан кийин элге барган нарындыктардан Курман Лепес уулу чүйлүктөр менен акылдаштык, жалпы оруска каршы көтөрүлмөй болдук десе, Исмаил Көкүмбай уулу, кочкорлук болуштар Сарыбай, Токтосундар оруска каршы чыкпай турган болдук деген эки башка кабарды элге таратат. Мындан көрүнүп тургандай, кыргыз бийлик башчыларында бирдиктүү көз караш көтөрүлүш чыкканга чейин болгон эмес.
Бирок бул сыяктуу жыйындардын бир канчалары болгон. Алсак, Б. Солтоноевдин кабарында ЫсыкКөлдүк кыргыздардын болуштары 1августтагы Каракол уездинин чогулушунан кийин жашыруун жыйналышып, көтөрүлүш жасоого сөздөрүн токтоткон. Анда кошуна аймактагы кыргыздар менен байланышып туруу маселеси чечилген. Нарын, Кочкор, Жумгал өрөөнүндөгү эл менен байланыш үчүн тескейлик кыргыз Ысагалы (Сагалы Алматаев), ал эми күңгөйлүк саяктардан Талканбай (Тилегенов) болсо Чүй боюндагы кыргыздардан Шабдандын балдары аркалуу кабар алып турмак болот (4–120 б.) Мындай жашыруун кеңештерде кыргыз жетекчилери келечекте боло турган көтөрүлүштүн долбоорун түзүшкөн. Анда орустардын негизги аскердик күчү Алматы калаасы тарапта болгондуктан, Чүй, ЫсыкКөл кыргыздары алматылык казактар менен байланышып, алар менен чогуу Алматыдан келчү орус аскерлеринин мизин кайтаралы дешкен. Нарын кыргыздары толкуп, негизинен Фергана тарабынан келчү орус аскерлери өтө турган ашуубелдерди көзөмөлдөмөк. Кочкор, Жумгал жана Чүйдүн күн батышындагы кыргыздары Токмок, Бишкек шаарларын курчап, ОлуяАта жолун тосмок жана Таластагы кыргыздар, аларга жамаатташ казактар менен бирге Ташкент тарабынан келчү орус аскердик күчтөрүнө каршы турууну пландашкан. Бул ойду ишке ашырыш үчүн жергиликтүү кыргыз манаптары бирибири менен жашыруун байланышып турган. Мисалы, Б. Солтоноев: «Чүйдөгү атактуу Шабдандын баласы Исамидин Нарынга Бугубай деген жигитин жашыруун жиберип, Касымаалыдан кабар алды», – деп жазат (4. 95б. ). Бул жердеги Мамбет уулу Касымаалы ажы Нарындын күн батыш аймагындагы элди башкарган, атактуу Ниязбектин сегиз бегинин бири, Ормон хандын бир тууган иниси Шатендин тукуму болгон. Мындай байланыштар ЫсыкКөл, Нарын кыргыздарынын, ошондой эле казактардын жергиликтүү башчыларынын арасында да жүрүп турган.
Орус баскынчыларына каршы турган жергиликтүү кыргыздар колдорунан келген эң жөнөкөй найзадан союлга чейинки куралдарды даярдашып, эгерде кайсы бир жерде көтөрүлүш башталса, калган аймактардагылар дагы аларды колдоо жөнүндө макулдашкандыктары, көтөрүлүш дээрлик бир мезгилде жапырт башталгандыгынан байкоого болот.
Архивдик документтерде кыргыз жериндеги куралдуу көтөрүлүш төмөнкүчө башталган: 6августта Пишпек уездинин Атаке болушундагы кеминдик кыргыздар менен ошол эле уезддеги Ботбай болушунун казактары жана кыргыздары көтөрүлөт. 7августта Токмоктун айланасындагы кыргыздар жана Пишпек уездиндеги Сарыбагыш болушунун кыргыздары козголот. 9августта Каракече, Жумгал, Курманкожо, Кочкор, Абайылда жана ЫсыкКөлдүн айрым болуштуктарында козголоң башталат. 10августта Жамансарт, Түлөберди, Бакы, Талдыбулак болуштарындагы жана ОлуяАта уездиндеги Карабалта болушунун кыргыздарынын көтөрүлүшү болсо, 11августта жалпы ЫсыкКөл кыргыздары менен Пржевальск уездиндеги Мариинск кыштагындагы дунгандар көтөрүлүшкөн (3.131135б. ). Куралдуу көтөрүлүштүн бардык аймактарда бир кылка башталышы, аны баштоо боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзгөн жана уюштурган адамдардын болгондугун көргөзүп турат.
Массалык куралдуу көтөрүлүш Түндүк Кыргызстандын калк жыш жашаган өрөөндөрүн камтыган. Бул аймактарга Чүй өрөөнүнүн күн чыгыш бөлүгү, Кемин өрөөнү, ЫсыкКөлдүн күнгөй жана тескейи, Кочкор, Жумгал, Нарын жана ТогузТоро өрөөндөрү кирген жана бул өрөөндөр көтөрүлүштүн негизги очокторуна айланган. Көтөрүлүш башталганда ар бир уруктун кадырбарктуу адамдары же болбосо мурунку болуш, бийлер өздөрүнө караштуу кишилерине башчы болуп жүрүшкөн. Бирок орус аскерлери колдогон келгин орустардын ири топтору менен салгылашууда, ар бир өрөөндүн эли бирдиктүү кол башчы шайлашкан. Аларды кыргыздын эски каадасалтына ылайыктуу «хан» деп аташкан. Белгилей турган нерсе, айрым адамдар аларды мамлекет башчысы болгон «хан» титулу менен чаташтырып алгандыктарын көрөбүз. Чындыгында кыргыздын эски салттарында мамлекеттин башкаруучусу «хандан» башка да, убактылуу көп элди жетектеген ири кол башчыларды дагы «хан» деп атай беришкендиктерин элдик фольклор так билдирет. Алсак «Манас» эпосунда кыргыздын ханы Манас кара кытайларга каршы «чоң казатка» аттанганда, жолду жакшы билген чоросу Алмамбетти ушул жүрүштөгү колго «хан» көтөрөт. Жүрүштө мамлекет башчысы хан Манасты Тазбайматтын «ондугуна» кошуп коюшат. Тазбаймат аны унутуп калып, аз жерден өлүмгө тартылбай калган эпизоддо, кыргыздар «хан» деп кол башчыларды дагы аташкандыктары жакшы көргөзүлгөн. 1916жылдагы эл шайлаган «хандар» көтөрүлүштүн жетекчи кол башчылары болушкан. Алар көтөрүлгөн элди башкарып туруу үчүн, белгилүү манаптардан шайлангандыгы белгилүү. Эскере турган нерсе, 1916жылдагы көтөрүлүштү изилдеген адабияттарда бул жетекчилер тууралуу толук кандуу маалыматтар али күнгө чейин изилдене элек. Андай изилдөөлөрдө негизинен орус архивдеринде кеңири белгилүү болгон, Кеминдеги элди жетектеген кыргыз манабы Шабдандын уулу Мөкүш жана Токмок шаарын камалоодо көтөрүлүшчүлөрдү башкарып, кийин орус бийлигине колго түшүп, өлүм жазасына тартылган Төрөгелди баатырдын бир тууган инисинин баласы Канат Ыбыке уулу жөнүндө гана жазылып, калган көтөрүлүш башчылары тууралуу маалыматтар жокко эсе. Ал эми көтөрүлүшкө катышуучулардын эскерүүлөрүндө, эл тарабынан шайланган бир канча көтөрүлүш жетекчилери болгонду эскерилет. Көтөрүлүштө расмий «хан» көтөрүлгөн жетекчилердин жалпы саны жети болгон. 1. Кеминде – Мөкүш Шабданов 2. Кочкордун күн батышы жана Токмокто – Канат Ыбыке уулу 3. Кочкордун күн чыгышында – Тезекбай Түлкү уулу 4. Жумгалдын батышында – Көкүмбай Чыны уулу 5. Нарындын түндүк аймагында – Байзак Мырза уулу 6. ЫсыкКөлдүн тескейинде – Баатыркан Ырайымбеков 7. ЫсыкКөлдүн күнгөйүндө – Баатыркан Ногоевдор көтөрүлүшкө хан шайланышкан. Бул жердеги нарындык тынымсейит уругу менен сарыбагыш уруктары хан көтөргөн Байзак Мырза уулу, кочкордогу Тезекбай Түлкү уулу жана жумгалдык Көкүмбай Чыны уулу жөнүндө изилдөө иштеринде эч бир маалымат берилбейт. Булардан тышкары өз алдынча аймактардагы көтөрүлүштү жетектеген Нарындын батышында Касымаалы ажы Мамбетов жана ТогузТородо Чолук Курманкожо уулдары дагы изилдөөлөрдөн тышкары калышкан.
Көтөрүлүш башталгандан кийин Кеминдик кыргыздарды сарыбагыштын манаптары Шабдандын уулдары Мөкүш, Исамүдин, Кемел, Аман жана Султан Далбай уулу, Ысмайыл Далбай уулу, Белек Солтоноев, Жантайдын небереси Ыбрайым Төлө уулу, Боромбай Сазанов, Алагуш Жантаев ж. б. жетектешкен. Алар көтөрүлүштүн жүрүшүндө кеңешип, өздөрүнө башчы кылып белгилүү манап Мөкүш Шабдан уулун 9августа «хан» шайлашкан (4. 99б. ). Чүй аймагындагы кыргыздардан азыркы Кемин, Чүй районундагы сарбагыштар көтөрүлүшкө активдүү аралашкан. Солто уруусунун кыргыздарынан ЫсыкАта, Аламүдүн, Сокулук, АкСуу жана КараБалта аймагындагы эл көтөрүлгөн. Белгилей кетчү нерсе, көпчүлүк илимий изилдөөлөрдө Боом капчыгайында ЫсыкКөлгө алып бара жаткан бир араба орус мылтыгын окдарысы менен кошо колго түшүргөн Ыбрайым Төлө уулу кедей үйбүлөдөн чыккан деп берилип жүрөт, чындыгында ал кадимки манап Жантайдын небереси. Анын атасы Төлө ажы Шабдандын бир тууганы болгон. Токмоктун айланасындагы калк Шамшы эли деп аталып, алар 10августта көтөрүлүп, орус кыштактарындагы келгиндер менен салгылашкан. Булардын башында Дүр Сооромбаев, Мамбетаалы Мураталиев, Муса Өтөгөнов, Андаш Чалов, Сопубек Шаменов, Маасымкожо Тоголоккожоев, Жантели уулу Турумбек сыяктуу сарыбагыштын тынай уругунун манаптары турган. Бирок көтөрүлүш башталган күнү манап Дүр Токмок шаарындагы орус администрациясында болуп, алардын колунда барымтада калган. Ошондуктан ага баш ийген 500 түтүндөн ашык эл бейтараптыкты кармап турган. Солто уруусунун манаптарынын көпчүлүгү орустарга каршы ачык күрөшкө чыгууга батына алган эмес. Анткени солто уруусу ээлеген жерлерде орус келгиндеринин айылкыштактары арбын болгондуктан, орустар кыргыздардын көбүн кырып жиберишкен. Алардын арасынан ЫсыкАта, Кант аймагындагы багыш нурмамбет менен солто бөлөкбай уругунун манабы Сулайман Корчу уулу көтөрүлүшчүлөрдү жетектеп, орустарга каршы согушкан. Ал көтөрүлгөн эл менен СынТаш тараптагы орус айылдарын талкалап, аягында Токмок шаарына чабуул коюп жаткан Канаттын көтөрүлүшчүлөрүнө кошулган. Кыргыз манаптарынан башка АкБешимдик кожолордун башчысы Маасымкожо Тоголоккожоев өзбек, уйгур, түрктөрдү жетектеп чыккан. Чүйлүк кыргыздар 12августта КочкорЖумгалдан келген Канат Ыбыке уулунун көтөрүлүшчүлөрүнө биригишип, 13үнөн 22сине чейин Токмок, Покровка жана БирКулактын (Ивановка) айланасындагы келгиндер менен салгылашкан. ЧүйТокмоктун айланасындагы көтөрүлүшчүлөр Кочкорлук Канаат Ыбыке уулуна баш ийишкен. Ал жерде шамшы, тынай, бурана, нурмамбет элдери Канаат Ыбыке уулун болжолу 20–21августарда хан көтөрүшкөндөн кийин, Токмок шаарын курчоого алышкан (4. 107б. )
9-август күнү Кочкор өрөөнүнүн күн чыгыш тарабындагы ЖоонАрык, Борукчу, Ниязбек болуштуктарындагы эл орустардын Столыпино кыштагына чабуул коюшкан. Булардын башында Ниязбек болушунан Ормон хандын небереси Жапай Көкташ уулу, Тезекбай Түлкү уулу, Борукчу болуштугунан Ормон хандын чоң атасы Эсенгул баатырдын Базаркул деген баласынын тукумунан чыккан Рүстөм Садыров, манап Турдубай Жангелди уулу, Көчкөмбай Тагаев жана ЖоонАрык болуштугунан надырбек уругунун манаптары бир туугандар Көбөгөн, Дөөткул Шыгаевдер, таздар уругунан Акмолдо Карасаев ж. б. турган. Алардын арасында карапайым кедей үйбүлөдөн Самак Төрөгелди уулу дагы жетекчилик иштерге катышкан. (7.269–275б. ; 5.84б. ). 3 күндүк согуштан кийин Нарын участогунун начальниги Хохалев аскердик топ менен селодон орус тургундарын алып качат. Ошондон кийин, көтөрүлүшчүлөр 11августта Столыпина селосун талкалашкан. Эртеси 12августта Кочкордун күн чыгыш аймагындагы Ниязбек, Борукчу жана ЖоонАрык үч болуштугундагы Эсенгул эли Ормон хандын бир тууган иниси Түлкүнүн уулу Тезекбай манапты хан шайлашкан (7. 269273). Бул көтөрүлгөн элди уюштурууда жана Тезекбайды жетекчиликке шайлоодо Ормон хандын чөбөрөсү Жапай Көкташ уулунун белгилүү манап катары таасири зор болгон. Жетекчиликти колуна алган Тезекбай түтүнгө бирден кишини аскердикке жыйнай баштаган. Бирок орустардын жазалоочу аскер отряддары Кочкорго жакындап калды деген имиштердин тарашы менен ал иш аягына чыкпай калган (7. 269274б. )
9-августта башталган Кочкордун батыш тарабындагы Темирболот, Абайылда, Шамурза жана Кочкор болуштуктарындагы көтөрүлгөн элди сарыбагыштын черикчи уруктарынын манаптары жетектешкен. Алардын башында турган Төрөгелди баатырдын бир тууганынын баласы Канат Ыбыке уулу балдары Карыпбай, Ыскактар менен, Төрөгелди баатырдын небереси Суранчы Карасаев, Төрөгелди баатырдын бир тууганы Шерботонун небереси Муратаалы Элтоев, Төрөгелди баатырдын дагы бир иниси Шадыкандын небереси Токтосун Бектенов, кыргыз тарыхчысы Осмонаалы Сыдыковдун (Кыдыков) агасы Жаркымбай молдо Кыдыковдордун салымы чоң болгон. (5. 84б. ). Алардын арасындагы азык уруусунун башында Кочкор болуштугунун болушу Сарыбай Дыйканбаев да болгон (6. 85б. ). Кочкордун батышындагы Темирболот, Шамурза, Абайылда жана Кочкор төрт болуштуктун эли Кочкордун Ийри Суу деген жеринде жыйын өткөрүп, Канаатты көтөрүлүш башчылыгына хан кылып шайлашат. Алар ал жерден жумгалдык Курман Лепесовдун уулу Ыскакты 100 адамы менен кошуп, Шамшы ашуусун ашып, Чүй бетине түшкөндө, чүйлүк сарбагыштар менен биригип, Токмок шаарын камоого алышкан. Архивдик документтерде Чүйдөгү уруштарда Жумгалдан Мырзабек Дыйканбай уулу, Көкүмбай Чыны уулу жана Курман Лепес уулу баштаган эл башчылары Канат хан менен бирге болгондугу берилет (7. 77б. ). Ыбыкенин уулу Канаатты Кочкор, Жумгал кыргыздары Чүйлүк кыргыздар менен бириккенде, 21–22августтарда кайрадан «хан» шайлашкан (4. 107б.). Көтөрүлүштөн кийин Канаат Верный шаарында камакта кыйналып өлтүрүлгөн. Анын Ысак деген баласын орустардын жазалоочу аскер тобу бир топ кыргыз менен колго түшүрүп, Тоңдун Улахолундагы Ак Терек деген жерде дарга тартышкан (5.110б.). Экинчи уулун 1918жылы Токмоктун жанындагы ШорДөбөдө атып өлтүрүшкөн (5.133б.).
Жумгал өрөөнүндөгү калк дагы орус колонизаторлорунун запкысын көп тартышкандыктан нааразычылык күчтүү болгон. Көтөрүлүштүн алдындагы кеңештерде жумгалдык болуштар: Жумгал болушунан Исмаил Көкүмбай уулу, Курманкожо болуштугунан Курман Лепесов, Токтогон, КараКече (Кулжыгач) болушунан Зарбат Байзак уулу, Эшимбеков, Черикчи (Чаек) болуштугунан Мырзабек Дыйканбаев, Суусамыр болуштугунан Биялы Максымов жана Түркмөн Сарыпбек уулу ж. б. катышып, көтөрүлүштү колдошкон. Бирок алардын бардыгы эле көтөрүлүшкө катышкан эмес. Өзгөчө Жумгалдын күн батыш тарабындагы чекир саяктын кулжыгач уругунун эли көтөрүлбөй, бейтарап турушкан. Негизинен Жумгалдын чыгыш тарабындагы калк көтөрүлүшкө активдүү катышып, Белоцарское кыштагын баш кылып, Жумгалдагы бардык орустардын чарбаларын талкалашкан. Жумгалдагы көтөрүлүш 9-августта башталып, 1112 августтарда Жумгал, КараКече болуштуктарынын эли белгилүү манап Медет датканын тукуму Көкүмбай Чыны уулун «хан» көтөрүшкөн (4. 114б. ). Көтөрүлүштүн жүрүшүндө, орустардын жазалоочу аскер топтору келе жатат деген кабардын тарашы менен бир катар манаптар көтөрүлүштөн баш тартып, орустар менен байланышка аракет кыла башташкан. Алардын арасында Курман Лепес уулу жана Зарбат Байзак уулдары болушкан.
1916жылы азыркы Нарын району жайгашкан аймакта ОнАрча, Ажы, Субан, Шатен, Шаркыратма деп аталган болуштуктар болгон. Булардын ОнАрча жана Шаркыратма болуштуктарында тынымсейит уругу, Ажы, Субан, Шатен болуштуктарында болсо сарыбагыш уруусунун өкүлдөрү жашашкан. Көтөрүлүштүн алдында эле, Ажы болушу Мамбетжандын демилгеси менен ОнАрча болушунан Байзак жана Субан болушу Эсенгул КараҮңкүрдө жолугушуп, бирге көтөрүлүп, Нарын чебин басып алууну болжошот. Көтөрүлүш 12августа башталат. Нарын аймагындагы көтөрүлгөн элди дагы манап тукумунан чыккан жетекчилер башкарышкан. Ажы болуштугунда Ормон хандын бир тууган иниси Ажынын небереси Карачтын үч уулу Ногойбай, Мамбетжан жана Деркембай Карачевдер көтөрүлгөн элди жетектешкен (5. 84б. ). Булардын ичинен Мамбетжан болуш болгон. Субан болушунда дагы элди Ормон хандын бир тууган агасы Субандын Мусаке деген уулунун тукуму башкарган. Ал жерде болуш Мусакенин Байгазы баатыр деген уулунун баласы Эсенгул болгон. Аны менен анын атасы Мусакенин Койкелди деген инисинин уулу (Койкелдин) элди баштап чыгышкан (5. 84б. ). 9августта Нарын участогунун начальниги Хохалев Кочкордогу көтөрүлүштү угуп, Нарындан 50 солдат менен чыгат. Жолдо КараҮңкүргө 16 солдатты таштап кетет. 12 августта Ажы жана Субан болушунун көтөрүлүшчүлөрү Оттук деген жерден солдаттар менен беттешип, атыш башталат. Солдаттар менен Мамбетжан болуш баштаган 4 киши атышып, калган эл качып кетет. Солдаттар атышып жаткан 4 кыргызды курчоого алганда, үчөө качып, Мамбетжан болуш атышып жатып колго түшөт (7. 267б. ). Эртеси, 13августта АкМойнок бекетине бекинип алган солдаттарга каршы, ОнАрча болуштугундагы тынымсейиттер, Байзак баатырдын жетекчилиги астында кол салышат. Байзак Мырза уулу тынымсейиттин аян бутагынан чыккан белгилүү манап болгон. Бекеттин батыш тарабынан сарбагыш ажы, субандар чабуул коюшат. Натыйжада эки тараптан тең адамдар өлүмгө учурайт. Орустардан 13 киши өлгөн. Согуш маалында Мамбетжан Бекеттен качып чыгат. Түн ичинде солдаттар качып, Нарынга кетишет (70261268б. ). 14августта Кочкордон, көпчүлүгү Борукчу жана ЖоонАрык болуштугунан 300гө жакын мергенчи адамдар АкМойнокко келишет. Ушул күнү ак боз бээ союшуп, тынымсейит, сарыбагыштар Мырза уулу Байзак баатырды хан көтөрүшөт жана орус баскынчыларына каршы бирге күрөшө тургандыгына ант беришет (7. 264б.). 15август түнү көтөрүлгөн эл Нарынды басып алмакка кол салышат. Бирок чептеги аскерлердин соккусунан таңга жуук АкМойнокко качууга аргасыз болушат. 16августта Нарындын батыш тарабындагы ЖанБулак посёлкасын басып алууга аракет кыла башташат. Ошол мезгилде КөкАрт ашуусу тарабынан келген жазалоочу аскер тобун, чоро саягынын башчысы Касымбек Баатаев баштап келе жаткандыгын угушуп АкМойнок тарапка чегинишет (7.264б.). Нарындагы көтөрүлүштүн башында кыргыз манаптары турганы менен, алардын арасында кыргыздарга чыккынчылык кылып, орус солдаттарына жардам бергендери болгондугун көтөрүлүштүн катышуучулары эскеришет. Мисалы Нарындагы Куйбышев колхозунун мүчөсү Борсунбаев Жунуш көтөрүлүш мезгилинде ОнАрча болушу Садыр Кулматов чыккынчылык кылып качып кеткендигин, ал эми чоро манабы Касымбек Баатай уулу участковой Какулов (Хохалев) менен байланышып, көтөрүлүштү басуу үчүн, болуш уулу Султангазыны КөкАрт аркалуу Анжиянга солдат алып келүүгө жибергендигин эскерет (7. 261262б.).
Нарын чебинин батыш тарабындагы Куланак аймагындагы көтөрүлгөн элди болуш Касымаалы ажы жетектеген. Ал өрөөндөгү белгилүү манап болуп, теги боюнча Ормон хандын Шатен деген инисинин небереси Мамбеттин уулу болгон. Көтөрүлүш жеңилгенден кийин Касымаалы Мамбет уулун орус бийлиги Нарын түрмөсүнө камап, аны баласы Орунаалы жана жигиттери Чоткара Барманов, Бопунаалы, Момунаалы менен кошо Нарында дарга тартышкан (7. 119б. ). Нарындагы камактагы кыргыздарды дарга тартуу жөнүндө орус документтеринде мындай деп жазылат: «Главари бунта Касымаалы Мамбетов, волостной правитель Орунаалы Касымалиев, Чоткара Барманов, Бопунаалы и Момунаалы приговорены к смертной казни через повешение, (исполнено 14. 10. 1916 г.), приговора на основании статьи 1308 военного судебного устава, согласно приказа ВВ 1914 года №464. Приговор представляется на основании статьи 1420, утверждается начальником гарнизона, имеет силу и приводится в исполнение.» («ЦГА» Кыргызстана, дело №32 «О ликвидации беспорядков в Нарынском участке»).
ТогузТоро өрөөнүндөгү элди жергиликтүү саяк уруусунун манабы Чолук Курманкожо уулу жетектеген. Ал ТогузТоро аймагындагы Казарман жана Атайкадагы орус өкмөтүнө тиешелүү мекемелерге кол салган. Ага Жумгалдан манап Көкүмбайдын уулу Исмаил 1000ге жакын киши менен Анжияндан КөкАрт аркылуу келе жаткан жазалоочу аскерлерди тосуу үчүн келген. Жумгалдыктар менен бириккен, Чолук орус аскерлерин Нарын дарыясынын кечмелигинен тосуп атышкан жана жеңилгенден кийин эли менен качууга аргасыз болгон (70222б. ).
ЫсыкКөлдүн айланасындагы элдин массалык түрдө куралдуу көтөрүлүшү 11августка туура келген. Бирок Көлдүн күңгөйүндөгү орус айылдарына жанаша жашаган кыргыздардын айрым топтору андан бир аз мурун эле козголоң кыла баштаган. Алсак, 9август күнү кечинде ЧоңАкСуудагы орустардын Григорьевка кыштагына кыргыздар чабуул койгон. Эртеси бул кыймыл ири село Преображенскоеге чейин тараган (6. 18б. ). Күңгөйдөгү шыкмамат саяктары орустардын Григорьевка, Долинка, Курск, НовоСамсоновка, Баженов кыштактарын талкалашып, көлдүн башындагы бугу уруусунун эли менен биригип, орустардын калк жашаган ири пункту Преображенское айылын камоого алышкан. Бугу уруусунун калкы көлдүн чыгышындагы орустардын НовоВознесенское, Николаевское, Жергес, Михайловское кыштактары менен Пржевальский шаарына чабуулдарды уюштурушкан. Алар, ошондой эле, көлдүн түндүкчыгыш тарабындагы Сазановка, Алексеевка кыштактары менен Преображенское селосуна дагы кол салышкан. Бул куралдуу көтөрүлүштүн башында бакачы саяктарынын ири манабы Кангелди Ырысменде уулу баласы Осмонкожо Кангелдиев менен, Талканбай Тилегенов, Бердибай Керексизов, Ишенбек Жайнаков, Маткерим Супаев, Курткамерген болуштугунан Максүт Солтобаев сыяктуу манаптар турушкан. Ал эми бугу уруусунун элдерин белгилүү манаптар Баатыркан Ногоев, Байказак Мамбетов, Кадырбай Түнкатаровдор жетектеп жүрүшкөн. Алар көтөрүлүштүн жалпы жетекчилигине түптүк бай жана манап Баатыркан Ногоевди шайлашкан (7.346б.; 6.36б.). Баатыркан Ногоев бугу уруусундагы белек тукумунун салмаке бутагынан чыккан Ногой баатырдын уулу болгон. Түптүн Арал деген жеринде өткөн көлдүк кыргыздардын жыйынын Пржевальский шаарынын тургуну Рахимов Иззафар мындайча эскерет: «… шаршемби күнү, август айы эле, үч миңге жакын кыргыз Аралга чогулушту, анын ичинде мен да бар элем. Ак бээ союшуп, анын канына колдорун малышып, көтөрүлүшкө чыгып орустарды жок кылабыз деп ант беришип, дуба окушту»(7. 347б. ). Бугудагы арыктукум уругун башкарган, ошол кездеги орус администрациясына кадырбарктуу Кыдыр Байсары уулу кыргыздардын падышалык бийликке карай куралдуу көтөрүлүшүнө каршы чыккан. Үркүндө Пржевальский шаарында жашап, орустар тарабында турган Сулайманов Фатих деген татардын эскерүүсүндө, көтөрүлүштүн алдында болуш Кыдыр Байсары уулу Пржевальск уезддинин башкаруучусу Ивановго келип, «кыргыздар көтөрүлүш чыгарууга уюшуп жатышат, алардын жетекчилерин камаш керек дегенине Иванов ишенбей эч чара көргөн жок» деп баяндайт (7. 346б. ) Ал эми көтөрүлүштүн катышуучусу Белек Солтоноев: «11августта Кыдыр Байсары уулу урушка катышпастан бир болуш эли менен Кытайга көчүп кеткен», – деп жазат (4. 121б. ).
Көтөрүлүш ЫсыкКөлдүн тескей тарабында дагы өтө курч мүнөздө болуп өткөн. Бул аймактагы эл саяктын каба, алакөз, бугунун кыдык, арыктукум, белек, бапа, желдең ж. б. уруктарынан куралып, орустардын Кольцовка, Гоголевка, Барскоон, Покровка сыяктуу ири кыштактарына жана бир нече майда айылдарына кол салышкан. Аларга Мариинск кыштагындагы дунгандар кошулуп, Пржевальский шаарына чабуул коюшкан. Аларды саяктардын Баатыркан Ырайымбеков, Мамыткан Жантаев, Сагалы Алматаев, Сагын Ниязбеков жана бугулардын Кендирбай, Берикбай Солтонкуловдор, Кулбарак Матаев, Абдылда Сарин, Нурманбет Чекиров сыяктуу манаптары жетектешкен. Бул согуштарда 15августта Каракол шаарына чабуул уюштурушкан ЫсыкКөлдүн түштүгүндөгү саяк, кыдык, желдең, бапа уруктарынын 5 миңге жакын адамдары Ырдыкта чогулуп, каба саягынын манабы Баатыркан Ырайымбек уулун «хан» шайлаган (4. 121б.).
Бул фактылар «хандыкка» шайланган көтөрүлүштүн көпчүлүк жетекчилери тектүү манаптардын тукумдары болуп, алар эл арасында кадырбарктуу болгондугун белгилешет. Буга чейин 1916ж. элдик көтөрүлүш башкаруучусуз, башаламан мүнөздө болуп өткөн деген пикирдин негизсиздигин далилдейт. Жержерлердеги көтөрүлүштүн жетекчилери тууралуу, окуянын катышуучуларынын көпчүлүгү эскеришет. Ал маалыматтар жазылган мезгилде байманаптарды колдон келишинче каралап турган советтик саясатка карабастан, элдик жетекчилердин кандайдыр ордун аныкташкандыктары байкалып турат. Алардын айрымдарында гана жетекчи инсандарды атайлап жамандашкандыгы көрүнөт. Ошону менен катар эле, көтөрүлүштү аёсуз баскан орус бийлигинин өкүлдөрү өздөрү дагы көтөрүлүштүн жетекчилери болгондугун айтышып, аларды жазалоо максатында атыжөндөрүн мамлекеттик кагаздарга атайын тизмелеп жазышкан. Ал тургай падыша бийлиги кулатылгандан кийин дагы, т. а., 1917–1918ж. кытайдан кайра келген кыргыздардын арасынан көтөрүлүш башчыларын издеп таап өлтүрүшкөн. Демек, 1916ж. элдик толкундоолордо, аркайсы аймактарда элдин башында жетекчи инсандар турган жана алардын дээрлик бардыгы кыргыздын кадырбарктуу манап тукумдарынын өкүлдөрү болгон. Жетекчиликтин болушу жана элдин уюштурулушу кыргыз элинде куралжарактардын дээрлик жок болгондугуна карабастан, аларды орустардын жазалоочулары тарабынан боло турган массалык кыргындардан куткарып калган.
Жогорудагы маалыматтардан 1916жылдагы көтөрүлүштүн жетекчилери негизинен кыргыз манаптары болгондугун көрдүк. Көтөрүлүштү уюштурууда жана элди жазалоочу аскер топторунан куткарууда алардын ролу өтө чоң болгон. Бирок муну менен манаптардын бардыгы көтөрүлүштү колдоп чыккан деп айтууга болбойт. 1916ж. көтөрүлүш мезгилиндеги кыргыз манаптарынын иш аракеттерин негизинен үч топко бөлүп кароого болот.
1топко көтөрүлгөн элдин башында туруп, көтөрүлүштү уюштурууга активдүү катышкан, элдин эркиндиги үчүн күрөшкөн патриот манаптар кирет. Алар жөнүндө жогоруда кыскача маалыматтар берилди.
2топту көтөрүлүш маалында бейтараптыкты кармап, орустар менен согушпай, ал эми орустардын жазалоочу аскер отряддары келгенде, алар менен ымала түзүүгө аракеттенишкен манаптар түзөт. Мындай манаптарга мисалга алсак, ЫсыкКөлдүн Түргөн болуштугун башкарган Кыдыр Байсары уулу көтөрүлүш башталганда ага аралашпастан, эли менен кытайга ашып кеткен (3. 123б.). Ошондой эле, Токмок шаарында орустарда барымтада калган Дүр Сооронбаев өзүнө караштуу элди орустарга каршы чыкпоого үндөгөн. Ушундай эле көрүнүш солто манабы Чолпонкул Тынаалы уулу тарабынан жүргүзүлгөн. Нарында Эсенгул Байгазиев, Жумгалда Түркмөн Сарыпбек уулу, Биялы Максым уулу, Мырзабек Дыйканбаев ушул багыттагы саясатты колдонушкан.
3топтогу манаптар өздөрүнүн жеке кызыкчылыктарын жогору коюшуп, өз элине каршы чыгып, орустарга кызмат кылышкан. Алар орустардын жазалоочу аскердик бөлүктөрүн тамакаш менен камсыздап, аларга жол көрсөткүчтүк кызмат өтөп, качкан кыргыздарды кармоого көмөктөшкөн. Андан тышкары мындай адамдар орус жазалоочуларынан качкан кыргыздарды талаптоношкон.
Мындай манаптарга Куланактык саяк манабы Калпа Келдибек уулу кирет. Ал КөкАрт ашуусун ашып келген орус жазалоочу отрядына тамакашка союш берип, отунсуусун камсыздап, үй тигип берген (4. 119б.). Ал көтөрүлүшкө каршы турган. Бирок кийин элден корккондугунан гана ачыкка чыга алган эмес (7.305311б.). Ушундай эле кызматты АкТалаалык чоро саягынын башчылары Касымбек Баатаев жана Кудайберген Ырайымбековдор да аткарышкан. Мында Баатаев Касымбек өзгөчөлөнүп, орустардын Нарындагы администрациясы менен макулдашып, көтөрүлүштү басуу үчүн Ферганадан аскер чакырууга уулу Султангазыны жиберген жана уулу экөө аларга жол көрсөтүүчү болуп кызмат кылышкан (70262;313б. ). АтБашыда Казы Чокоев бир нече мөөнөттө болуш болуп, орус бийлиги менен мамилеси жакшы болгон. Ал жакшы иштегендиги үчүн орус өкмөтүнүн күмүш медалы менен сыйланган (ЦИА Каз. Респ. , ф. Семиреченского обл. Правления, отд. 11, ст. 2, №16924 л. л. 108108 об. ). Ошондуктан эл козголгон мезгилде АтБашыдагы өзүнө караштуу элди көтөрүлүшкө чыгарган эмес. Ал Нарын администрациясы менен макулдашып алып, көтөрүлүшкө катышкандарды тоноткон (4. 113б.). Куланактык манап Касымаалы эли менен кытайга кирип кеткенде, Казынын жардамы менен орус аскери аны алдап колго түшүрүп, даргага тарткан (4. 119б.;7. 313б.).
Булардын арасынан өзгөчөлөнгөн, жумгалдык Курман Лепес уулу болгон. Ал көтөрүлүштүн алдында элди ачык эле көтөрүлүшкө чакырган (7. 220221б.). Орус жазалоочу аскерлери жакындагандан баштап, Курман балдары менен чогуу көтөрүлгөн элге кошулуп жүргөндүгүнө карабастан, кулжыгач уругунун баштыгы Мырзабек Дыйканбай уулу менен тымызын сүйлөшүп алып, көтөрүлүшчүлөрдүн алжайын Бишкектеги орус төбөлдөрүнө алдыртан билдирип турган (4. 116б.). Ал эми орус аскерлери келгенден тартып, аларга кызмат өтөгөн. Качкан кыргыздарды табууга көмөктөшкөн. Курмандын Ысак деген уулу көтөрүлүштүн белгилүү башчыларынын бири Канаат Ыбыке уулун колго түшүрүүгө катышкан. Көтөрүлүштөн жеңилген кыргыздарды талаптоноого
Курман Лепесов менен Касымбек Баатаевдар аралашкан (4.111б.). Жумгалдагы КараКече болуштугундагы Байзак манаптын балдары дагы көтөрүлгөн элге каршы туруп, орус бийлигине кызмат кылышкан. Чүй бетиндеги солто манаптарынан козголгон элге каршы турган Ырысбек Осмонбек уулу, Сарбагыш Мыктыбек уулу, Айылчы Татыбек уулу, Бектай Чолпонкул уулу, Алымбек Дыйканбай уулу, Жантай Кененсары уулу жана белгилүү манап Өзбек Бошкой уулунун балдары падышалык орус бийлиги тарапта болушкан (4. 118б.). Алар жөнүндө эскерүүлөрдө Канай элинен манап Байтиков Баба, болуш Өзүбеков Ашыр, күнтуу элинен манап Кызалаков Сарымсак, болуш Жанжигитов Сыдыгалы, БайтикПавловский орустарынын чиркөөсүндөгү поп Биларосов жана бай Шепилов Михаилдер менен сүйлөшүп, көтөрүлгөн эл кырылып калды деп элди коркутуп, Күнтуу, Канай элдериндеги көтөрүлүштү баскандыгы айтылат (7. 210б.). Булардан башка Сарынбай жана Төлөмүш дегендер Чүйдүн Туюк деген жеринде жашынып жаткан элди алдап алып барып, БелБулакта 160га жакын качкын кыргыздарды катынбалдары менен көп солдатка кырдырып жиберген (7. 215б.). Мындай окуялар көп эле болгон.
Көтөрүлгөн элдин арасында жүрүп, аларга каршы чыккан жана аларды кырыпжоюуда орус баскынчыларына кызмат кылган, саткын кыргыз манаптарын орус бийлиги көз жаздымда калтырган эмес. Көтөрүлүш аёсуз басылгандан кийин, т. а., 1916жылдын 3ноябрында полковник В. П. Колоссовский кыргыздарды кырууда орустарга жардам көрсөткөн 10 кыргыз манапты сыйлыкка көрсөткөн. Архивдик документтеги алардын тизмеси:
- Казы Чокин – Эсенгул болуштугу, АтБашы участогу – Владимир тасмасындагы чоң күмүш медаль;
- Касен Каныбеков – КараБулак болуштугу, Токмок уч. – Анен тасмасындагы чоң күмүш медаль;
- Иткара Ырысбеков – о. э. – Станислав тасмасындагы кичи күмүш медаль;
- Осмон Данаев – о. э. – 2даражадагы сый халат;
- Исхак Курманов – Курманкожо бол., (Жумгал), Токмокск. уч. Милициянын хорунжий чини, эгер ал болбосо Владимир тасмасындагы таза күмүш медаль;
- Түмөнбай – ОнАрча бол. , (Нарын) – 2даражадагы сый халат;
- Байсерин – АтБашы уч. – 2даражадагы сый халат;
- Курман Лепесов – Курманкожо бол., (Жумгал), Токмокск. уч. – Владимир тасмасындагы чоң күмүш медаль;
- Султангазы Касымбеков (Касымбек Баатаевдин уулу) – Чоро болуштугу, АтБашы уч. – Моюнга салуучу Владимир тасмасындагы чоң күмүш медаль;
- Зарбат Байзаков (Байзактын уулу) – КараКече болуштугу, (Жумгал) – Моюнга салуучу Анен тасмасындагы чоң күмүш медаль.
(ЦИА Каз. Респ. , ф. Семиреченского обл. Правления, отд. 11, ст. 2, №16924 л. л. 108108 об. ). Тизмени түзүүчү: полк. В. П. Колоссовский.
Кийинки мезгилдерде мындай кишилерди өзүнүн адамдарын же айылын сактап калган кеменгер киши катары сүрөттөөгө болгон аракеттер байкалат. Жамаатташ жашаган элдин башына караңгы күн түшүп, кырылып жаткандыгына карабастан, өзүнүн керт башын же бир ууч агатууганын сактап калуу үчүн, азап чеккен элге каршы болуп, аларды душманга салып берүү же алардын эсебинен туйтунуу анчалык деле кеменгерликке жатпаса керек. Мындай көрүнүштү чыккынчылыктан башка эмне деп айтмакчыбыз.
Кыргыз манаптарынын ич ара бөлүнгөндүгүнө карабастан, 1916ж. көтөрүлүштүн жетекчилери алардын арасынан чыккан, элдин эркиндигин өз жанынан да жогору койгон мекенчил инсандардан түзүлгөн. Көтөрүлүш жеңилгенден кийин, алардын тагдырлары да ар түрдүүчө аяктаган. Жогоруда айтылгандай, Канаат Ыбыке уулу колго түшүрүлүп, Алматыда камакта көз жумган. Анын бир баласы дарга тартылып, экинчи уулу атып өлтүрүлгөн. Канаат менен Кочкордо бирге эл башында жүргөн Сарыбай менен Токтосун дагы камалышкан. Касымаалы Мамбет уулу уруктууганы менен Кытайга качып барганы менен, ал жактан Казы Чоко уулунун адамдарынын чакыруусу менен кайтып келгенде колго түшкөн. Андан кийин аны бир уулу жана жигити менен кошо Нарында дарга тартышкан. Чолук Курманкожоевди дагы Нарын шаарында атышкан. Тоңдук Сагалы Алматаевди 11 киши менен кошо суракка Тамга кыштагына айдап келишип, үйдү бекитип коюшуп, терезеден аткылап өлтүрүшкөн (4. 131б. ). Аларды качууга аракет кылгандыгы үчүн аттык деп акты түзүшкөн. Ал эми, Мөкүш, Исамидин, Аман, Кемел Шабдановдор, Көкүмбай, Баатыркан, Көбөгөн, Дөөткул, Ногойбай, Мамбетжан сыяктуу көптөгөн көтөрүлүш башчылары Кытай жергесине качып барып, ачарчылык, жокчулуктун азабын тартышып, падыша бийлиги кулагандан кийин гана өз мекенине кайтып келишкен. Алардын арасындагы айрым бир жетекчилерди, падышачылык өкмөт кулагандыгына карабастан Кыргызстанга кайтып келгенден кийин дагы издеп таап, орустар өлтүргөн. Мисалы, 1918жылы Кытайдан мекенине келишкен, кочкорлук көтөрүлүштүн башчылары Жапай Көкташ уулун, Тезекбай Түлкү уулун, АкБешимдик Маасымкожо Тоголоккожоевди, Шамшылык Жантели уулу Турумбекти Токмоктун ШорДөбөсүндө атып өлтүрүшкөн (4. 133б.). Ушул эле жылы орус бийликтери менен мамиле түзүүгө болгон аракеттерине карабастан Дүр Сооронбаев жана Калпа Келдибековдор дагы ШорДөбөдө атылган.
Жогоруда көрсөтүлгөн 1916жылкы кыргыз элинин боштондук күрөшүнүн жетекчилери бүгүнкү күнгө чейин татыктуу бааларын ала элек. Алардын ар бирин кыргыздын мекенчил жарандары жатка билиш керек. Алардын иштери АтаМекенди сүйүүнүн чексиз үлгүсү катары кызмат кылат.
МАХМУТБЕКОВА МИСТЕГҮЛ, т. и. к.
КЫРГЫЗСТАНДЫН ТҮШТҮК ТАРАБЫНДАГЫ КӨТӨРҮЛҮШ
Кыргызстандын түштүк бөлүгүндө калктын кыймылы түндүктөгүдөй куралдуу деңгээлге жетпесе да бир топ курч абалда өткөн. Подполковник Маккавеевдин: «… падышанын Указы жарыялангандан кийин биринчи күндөрдө сырттан караганда тынч көрүнгөнү менен элде тымызын нааразылык бар экендиги сезилди. Базарларга адам келбей калды, оюнтамашалар да жокко эсе. Элдин көбү намаз окуганы гана мечиттерге чогулат. Башкы борборлордун өз ара жалпы байланышы барлыгын көрсөткөн белгилер байкалып, мусулмандардын жалпы көтөрүлүшү боло тургандыгы жөнүндө сөз тарай баштады. Жергиликтүү элдин ардактуу адамдары жана кызматкерлер нарядга киришүүнүн зарылдыгын айтышты. Бирок, эл нааразылык көрсөтүшүп, аскерге алуу жөнүндөгү талаптарга каршы болуп жатышат. Киши ордуна акча алууну бир нече жолу суранышты»[1] деп билдиргени бекеринен эмес эле.
Жергиликтүү бийлик өкүлдөрү менен дин кызматкерлерин өз тарабына тартуу үчүн падыша өкмөтү бир топ амалдарды колдонууга аракеттенген. Мисалы, Түркстандын генералгубернаторунун алдындагы дипломатиялык чиновник мындай деп жазат: «Сиях эшенди Фергананын жана крайдын башка областтарынын муриддерине үндөө жаздырып, кайрылтуу жолу менен пайдалануу жөнүндөгү пикирди генералгубернатор толугу менен кубаттайт, биздин мамлекеттик таламдарыбызга анын оң мамиле кылышы сыйланбай калбастыгын эшенге түшүндүрүп коюу керек».[2]
Мусулмандардын дин кызматчыларын өз тарабына тартууга аракеттенген өкмөт бул ыкма менен жергиликтүү калктын түрдүү социалдык топторунун ортосуна жик салууга умтулган. Тылдагы жумуштарга чакырылуучуларды «өз ыктыяры боюнча» барчулар менен алмаштырууга берилген уруксат да жергиликтүү калктын мүлктүү катмарына атайы ылайыкталган эле.
Ошого карабастан, нааразылык Фергана өрөөнүнүн күн чыгыш бөлүгүнө да таркала баштады. 11июль күнү Ош уездиндеги КожоАбад кыштагына 300дөй адам чогулуп, тылдагы жумуштарга чакырылуучулардын тизмелерин болуштун колунан тартып алып, тытып салышкан. 12июлда дагы эки жолу чогулушуп, болуштун үйүн талкалашкан.
Ош уезд начальниги 14июлда мындай деп билдирген: «Ош уездиндеги кыргыздардын арасында кол салуу жана өкмөт өкүлдөрүн өлтүрүү зарылдыгы жөнүндө сөз таркалып жатат. Таралган сөздөргө караганда алардын колунда бычак, найза, кылыч жана ошол сыяктуулар гана эмес, Гүлчөнүн жанында жерге көмүп катылган мылтык жана башка куралдар бар экен. [3] Гүлчө жана Алай болуштарындагы кыргыздардын арасында чындыгында да нааразылык күчөп, алардын бир бөлүгү Кытайга кача баштагандыгын, бирок кыргыздарда эч кандай куралжарак сакталбаганын айтуу зарыл. Гүлчө чыңдоолоруна кыргыздар тарабынан кол салуу болгон эмес, анткени Гүлчөдө чек ара сакчыларынын посту бар эле.
25июлдан – 27июлга чейин Нарын болушундагы Чужа кыштагында бир топ кыргыздар «колдоруна таш менен союл алышып, Калысбай уулу Мырзалы аксакал менен элүү башы Турсунбай Нурматбаевдин үйүн талкалашып, өздөрү менен бир кыштакта жашаган үч адамдан аксакалдын жана элүү башынын кайда кеткенин көрсөтүп берүүнү талап кылышып ал үчөөнү да сабашкан». [4]
Кыргыздардын түштүк тарабындагы нааразылыктар түндүк бөлүгүндөгүдөй массалык көтөрүлүшкө айланбай, жергиликтүү мүнөздө болгон.
Кыргыздардын түштүк бөлүгүндөгү орустун жер которуп келген дыйкандарынын КетменТөбө өрөөнүндөгү Алексеевка селосунан башка селолору эч кандай зыянга учурабады десе да болот. Түштүк тараптагы жергиликтүү эксплуататордук элементтер падыша өкмөтү тарабына өтүшкөн.
Падышачылыкка каршы күрөшкө көтөрүлгөн Кыргызстандын түштүк калкы нааразылыгын падыша өкмөтүнүн жергиликтүү элди башкаруу таянычы болгон болуштарга, аксакалдарга, элүү башчыларга багыттады.
Кедей эмгекчилер, дыйкандар биригип, кыймылдын негизги күчтөрүн түзүү менен падыша өкмөтүнүн өкүлдөрүнө, байларга, манаптарга каршы күрөштү.
Фергана өрөөнүндөгү бардык темир жол станциялары менен орус селолорунда биринчи Сибирдик аткычтар полкунун аскер бөлүктөрү жайгашкан. Кыргызстандын түштүк бөлүгүндө 369 солдат, БазарКоргон участкасын да 85 солдат бар эле. Андан башка да Ош шаарында эки рота, Гүлчөдө чек ара заставасы турган.
Фергана өрөөнүндөгү нааразылыктарды орус өкмөтү июль айында эле басууга жетишкендиктен, Кыргызстандын түндүгүндөгү кеңири кулач жайган көтөрүлүштү басуу үчүн Ферганадагы аскерлерин Көгарт ашуусу аркылуу жөнөтүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болгон.
Кыргызстандын түштүк тарабындагы чыгуулар Фергана өрөөнүнүн Өзбекстанга караштуу бөлүгүндөгү нааразылыктар менен окшош болгон. Экинчиден, Кыргызстан түштүгү менен Фергана өрөөнүнүн Өзбекстанга караштуу бөлүгүндө жергиликтүү эксплуататордук топтор түндүк тараптагыдай эмес, бүт бойдон орус падышасы тарабында болушкан, анткени ал жерлерде таптык айрымачылык күчтүү эле. Натыйжада, элдин нааразылыгы адегенде эле аларга каршы бет алып, көп кыштактарда болуштар, старчындар, аксакалдар өлтүрүлгөн. Бирок да, түштүктөгү нааразылыктар бат эле басылып, ал жалпы көтөрүлүш деңгээлине жеткен жок.
Бул тууралу төмөнкү күбөлөрдүн эскерүүлөрү ар тараптуу баяндайт:[5]
Мирзаев Камелжан, 1899ж. туулган, партияда жок, Өзгөн шаарынын Красноармейский көчөсүнүн №1 үйүндө жашаган: 1916ж. падышанын жарлыгы боюнча кедейлерди башка жерге кара жумушка ала баштады. Падышанын соодагерчиновниктери, болуш башкаруучулары, байлар, молдолор болгон амалдары менен кедейлерди алдоого тырышып, алардын балдарын тизмеге кийришип, ал эми тизмеге кошулгандан кийин, кайда бармак элең, болду да дегендей аракеттеништи.
Жумушка топтолуп жана жөнөтүлүп жаткан учурда мен Анжиянда элем. Станцияга барып калган учурумда башка жакка кара жумушка жөнөтүлүүчү адамдардын, өзү жашап жаткан жергиликтүү жеринен кетип жаткандарды көрдүм.
Ал жердеги чогулган адамдардын жасаган иши – вино ичип, карта ойноо, аны менен алар башына түшкөн оор ишти унутуп калууга аракет жасашчу экен. Жөнөтүлүп жаткан күнү байлар, молдолор көп ишаракеттерди жасашчу эле. Алар ал күнү жөнөп жаткандарга: «Алланын буйругу менен кетип жатасыңар, Алланын ырайымын буруп алуу үчүн согушуп жаткан ак падышага жардам бериш керек», – деп үгүттөп жүрүшчү. Бул «эмгектерине» бийликтеги орустар жаңы жеңилдиктерди берүүчү.
Бирок мен падышанын, жергиликтүү байлардын саясатына карамакаршы ыр чыгарып ырдаган көрүнүктүү адамдарды да көрдүм. Алар эмгекчи элдин негизги душманы жалаң гана орус падышачылыгы эмес, бул жергиликтүү эзүүчүлөр байлар, молдолор, эшендер дешип аларды ырга кошуп айтып турушту.
Жакырчылыкта жашагандар мындай ыр ырдаган адамдарды чоң кызыгуу менен угушчу. Ал эми байлар болсо тескерисинче, полициялар менен бирге бул ыр чыгаргандарды, ыр ырдагандарды табууга аракеттенишип, аларды камакка алдырышып, Сибирге сүргүнгө айдаттырышкан, башка жерге которуп жиберишкен.
Ус Михаил Иванович, КараСуудагы кебез тазалоочу заводдун директорунун орун басары, 1896ж. туулган, КПССтин мүчөсү. Ал мындай деп эскерген:[6] 1916ж. мен 20 жашта болчумун. Мен ал учурда Яссы болушунун Карадехкан (азыр Ильичевка) айылында жашоочумун. Биздин айланабызда бир канча орус айылы бар эле, ал айылдар майда болчу, кыргыздардын арасында да жашашчу эле. Биз көпчүлүк учурда карылар жана кыргыз жаштары менен тыгыз байланышта болуп, алардын кулкмүнөзүн, керектөөлөрүн, мүмкүнчүлүктөрүн, жашоо шартын жакшы билчү элек. Кыргыз дыйкандары эки эселенген эзүүгө туш келишип, такыр айлалары кетип турушкан учурда, падышалык өкмөт 1916ж. июлдун башында куралданган көтөрүлүш чыгып кетпесин деген үмүттө, согуштан туткунга түшкөн австриялык, венгриялык солдаттарды кайтарып жана аларды коргоп туруш үчүн бизди коңшу айылга жиберишти, эгерде көтөрүлүш чыгып кеткен болсо, анда камалган солдаттар аларга каршылык көрсөтүшмөк.
Өзгөн шаарында орустардан жана жергиликтүү калк тан турган полициялардын, орусказактарынын полкунун штабы жайгашкан болучу.
Өзгөн, Аджар, Куршаб, Яссы болуштарында взводвзвод го бөлүнүп солдаттар жайгашкан эле.
Мындан тышкары уезд башкаруучусунун буйругу менен баскынчылык кылып келген орустарды, ж. б. улуттарды куралжабдык менен жабдышты. Падышанын буйругу менен Түркстан аймагына келгендер аскер кызматынан бошотулду, салыктан да четтетилди, сугарылуучу жерден 9 гектар, сугарылбай турган жерден 21 гектар жер берилди.
Мына ошол орус дыйкандарын падышачылык колонизатор катары чыгышка жиберип, алардан өзүнөн таяныч күч күтүүгө үмүттөнгөн.
Биздин жерге жана коңшулаш болуштарга мурун келген орус дыйкандары кыргыздын кедейлери менен тыгыз байланышта болушса да алар падышачылык башкаруучулардан куралжабдык алышпагандыгын белгилеп кетүүбүз зарыл. 1916ж. 25июнда Николай II нин «чет жакадагы» элдерди кара жумушка алуу керек деген жарлыгынан кийин ич арадагы турмуштиричилик өтө эле оор болуп кетти. Кыргыздар көтөрүлүшкө даярданып жатат деген ушакайың сөздөр да угула баштады. Кыжыры келген кедейлери биздин айылга жакын жердеги биринчи жана экинчи айылдарды бириктирип жыйналыш өткөрүштү, падышанын зордукчулугуна каршы нааразычылыктарын билдиришти.
Бирок, ошентсе да жергиликтүү эл падышалык соодагерчиновниктерди, жергиликтүү эзүүчүлөрдү өлтүрүп же чатак чыгарып кол салышкан жок. Башка жерге барып кара жумушка иштөө үчүн түзүлгөн тизме боюнча жалаң эле кедейдыйкандардын өкүлдөрү оор жагдайга учурады.
Абдрасулов Журабек мындайча эскерген:[7] Биринчи дүйнөлүк согуштун жылдарында Өзгөн, Аджар, Яссы жергесинде турган кыргыздын жана өзбектин жалпы эле эмгекчи эли өтө тез жакырланууга дуушар болду.
Кыргыз жана өзбек дыйкандарынын жакшы жерлери талоонго алынары менен жаңыдан көчүп келген орустарга берилиши жергиликтүү дыйкандарды өтө эле жакырлантты. Мен айтып жаткан жерлердеги болуштарда Куршаб, МырзаАке, Ильичевка деген айылдарда жаңыдан көчүп келген орустар пайда боло баштады. Падышалык колонизаторлордун келиши эмгекчи дыйкандардын мойнуна түшкөн оор жүк болуп калды.
Биздин жерге колонизация катарында келген орустар «ак падышанын» буйругу боюнча чоң жеңилдиктерди алып турушту. Алсак, алар 50 жылга чейин аскердик милдеттен куткарылып, сугарылуучу жерден 9 гектар, сугарылбай турган жерден 21 гектар жер алышкан, ал эми салыктан болсо таза эле куткарылышкан.
Өзгөн шаарында жашоочу, 1895ж. туулган Исматылаев Эргеш, революцияга чейин Ош шаарында жашаган. [8] Анын эскерүүлөрүнөн:
«Бир күнү кечинде бай атама киши жибериптир. Ал байдан ачуулуу түрдө көзүнө жаш алып, кечинде кеч келди. Сени уруштубу деп апам сураса, анда атам андан да жаман кылды деди. Көрсө, башка жерге кара жумушка байдын уулунун ордуна атамды барасың дептир. Эгерде макул болсо ат, уй, анчамынча жер берейин дептир, бул сөзгө атам макулдугун берип коюптур. Апам, мен, атам баарыбыз чогулуп алып абдан ыйладык.
Тизмени бир айга жакын текшеришти. Күнүнө урушмушташ, падышалык башкаруучулар менен да кедейдыйкандар дайыма жаңжал чыгарып турушчу.
Бизди тизмеге киргизгенден кийин башка жакка чыгууга уруксат бербей да коюшту, баш ийбегендерди камакка алышып, солдаттарга кайтартып турушту. Жөнөөгө бир нече күн калганда бизди шаардын борборуна айдап келишип, эч жакка чыгарышкан жок. Падышанын соодагерчиновниктерине биздин байлар тизме түзүүгө жардам бере башташты. Эмгекчи элдерди эзип турган байларга жана падышалык соодагерчиновниктерге каршылык көрсөтүп турган кедейлерди жергиликтүү байлар каматып, сүргүнгө айдатып жиберишине көмөк чү болуп турушту.
Падыша жана ага жардам берип турган байлар, молдолор, өзүлөрүнүн өйдөылдый болуп турган ахывалдарын бекемдөө үчүн эл арасында белгилүү болгон адамдарды жок кылууга аракеттеништи.
1916ж. августта бизди жыйналууга буйрушту. Менин жылуу кийимим жок эле. Атам мага жолго чапан жана тамакаш дайындап берди.
Мен жөнөп кеткенден кийин, менин кайда кеткенимди атаэнем билишпептир, алар мени өлгөн экен деп ойлошуптур. Бай Мадаминов Жоробай өзүнүн сөзүнө турбаптыр. Атама берем дегенинен эч нерсе бербептир, үйбүлөбүз андан да жаман жакырчылык жашоого учураптыр. Мен андан да жаман жашоо менен заводдо иштедим, мени менен бир топ кыргыз, өзбек, казактар иштешти. Көпчүлүгү ошол жерде өлүп кетишти, башкалары заводдон үйүн көздөй качып жөнөшкөндө өлүшүптүр. Мен үйүмдөн алыс жерде калдым, эми ишимдин бүткөнү ушул да, атам менен апамды баары бир көрө албайт экенмин, өлүм деген ушул да деп ойлонуп жүрдүм. Бирок ошол жерден бизге орус пролетариаты жардамга келди. Революция бизди мына ушундай эзүүдөн бошотуп, куткарып да алды».
Демек, Кыргызстандын түштүгүндөгү нааразылыктардын түпкү маңызы түндүктөгүдөн айырмасы жоктугу, ал эми оторчулуктун саясаты айынан келип чыккан теңсиздик эки жакта бирдей болгондугун, солдатка алуу деле, кара жумушка алуу деле жергиликтүү кыргыз элине каршы жүргүзүлгөн колониялык саясаттын уландысы экенин эскерүү булактары далилдеп турат. Алардын көпчүлүгү ар кандай архивдик материалдарга салыштырылып тастыкталды.
ШЕЙШЕКАНОВ Т. Б.,т. и. к. , доцент.
[1] Өзбек ССРинин тарыхый архиви, 1916жылдагы көтөрүлүштүн фонду, дело №65, 132барак.
[2] Өзбек ССРинин борбордук тарыхый архиви. Түркстан генералгубернаторунун канцеляриясынын фонду, дело №30, 16барак.
[3] Өзбек ССРинин борбордук тарыхый архиви, Түркстан генералгубернаторунун канцеляриясынын фонду, дело №10, 361барак.
[4] Орто Азиянын борбордук архиви, фонд №1. , дело №10.
[5] КР УИАнын кжф, №1519 (8).
[6] КР УИАнын кжф, №1519 (8).
[7] КР УИАнын кжф, №1519. Абдрасулов Ж. 1889жылы туулган, 1920жылдан бери КПССтин мүчөсү, Ош областынын Өзгөн районуна караштуу Фрунзе атындагы колхоздо жашайт.
[8] КР УИАнын кжф, №1519. (7)
РОССИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫН КОЛОНИАЛДЫК-АГРАРДЫК САЯСАТЫ 1916-ж. КӨТӨРҮЛҮШТҮН ӨБӨЛГӨСҮ
XX к. башында Россиялык колониалдык бийликтин жүр гүзгөн агрардык саясатынын натыйжасында Жети Суу аймагына келгиндердин келиши көбөйгөн. 1868–83ж. 36 орус кыштагы түптөлүп, аларда 2, 500 үйбүлө жашаган. Ал эми, 1891–92ж. 23 кыштак түптөлүп, 12 миң адам көчүп келген. Алардын ичинен 1769 үйбүлө (85%) өз алдынча көчүп келгендер болушкан.
1896–1905ж. аталган аймакка 2787 үйбүлө өз алдынча уруксаты жок көчүп келген. Алардын 1205 үйбүлөсү Пишпек уездине жайгашкан.
1902ж. Жети Суу областында 16 миң келгин болсо, 1905ж. алардын саны 23 миңди түзгөн.
1905–1907ж. биринчи орус революциясынан кийин келгендердин саны Орто Азия аймагында кескин көбөйүп, алардын саны 77174 адамды түзгөн, анын ичинен Жети Суу аймагына 39751 адам келип жайгашкан.
1912ж. бийлик тарабынан келгиндердин келишине кайрадан официалдуу уруксат берилген.
Келип жайгашкан келгиндерге жергиликтүү калктын ээлеген жерлеринен 1869ж. 30 тешеден, 1876ж. 17 тешеден (кийин 10 тешеден), 1915–1916ж. 4–6.5 тешеден бөлүнүп берилген.
Столыпиндин жүргүзгөн реформасынын натыйжасында, ЖетиСуудан 4. 101. 873 теше келгиндерге берилсе, жергиликтүү калкта болгону 3. 398. 852 теше жер болгон. 1900ж. маалымат боюнча Пржевальск уездиндеге кыргыздар калктын 89% түзүп, алар айдоо жердин 76. 2% ээлешкен. Ал эми, калктын 11% гана түзгөн келгиндер, айдоо жерлердин 23, 8% ээлешкен.
1916ж. уездеги кыргыздар калктын 75, 9% түзүп, 33, 0% айдоо жерине ээ болгон. Ал эми, орустар калктын 24, 1% түзүп, алар 67% айдоо жерин ээлеп алышкан. Түркстан крайы боюнча орустар 6% калкты түзүп, 950 кыштакты түптөшкөн жана айдоо жердин 57, 6% ээлешкен. Ал эми, 94% жергиликтүү калкта 42, 6% айдоо жери гана болгон. Орточо эсеп менен 1 келгинге 3.17 теше жер туура келсе, жергиликтүү элге 0, 21 теше, башкача айтканда 15 эсе аз жер тийген.
Ошентип, жергиликтүү эл XIX к. экинчи жарымында колониялардын 2тибине (толук чыныгы колонияга) айландырылган жана 3типтеги (саясийэкономикалык колониялардын) элементтери орун алган, башкача айтканда, Түркстан таза типтеги колония болуп калган. Жерсуу ресурстары толук бойдон Россия империясынын мамлекеттик менчигине өткөн (93, 4 миң чарчы км жер).
Келгиндердин Түркстанга келип жайгашышына 1896–1916ж. 237 млн, 310 миң, 236 рубль сарпталган. 1906–1916ж. мамлекеттик фондго 2 млн теше жер алынган. 40 миңге жакын келгиндерге ал жерлер бөлүштүрүлгөн. Келгиндер өзгөчө Пишпек, Прежевальск уездерине көп келишкен. [1]
Падышалык Россия жаңы жерлерди каратып алууну көздөп, XIX к. ортосунда эле кыргыз жерлерине ачык эле көз арта баштаган. Түркстан генералгубернаторлугу түзүлгөнгө чейин эле, 18441867ж. ЖетиСууга казакорустар келе баштаган жана алар 14 станицаны түптөшкөн, аларда 15 миң адам жашаган. 1879ж. орус дыйкандары Жети Сууну, 1876ж. СырДарыя областарын колонизациялашкан. [2]
Келгиндердин тобу бир тарыхый булакта төмөндөгүдөй мүнөздөлгөн:
«Контингент русских поселенцев в Туркестан самый плохой: селился разный сбродь простолюдинов, без разбора о пригодности их к земледельческому труду. Нередко селили вместе великоросса, мордвина, хохла, не давая им никаких указаний, а оставляя самих осваиваться с местными условиями хозяйства» [3]. ЖетиСуу областы орус келгиндери үчүн эң мыкты аймак болуп эсептелген.
18681893ж. пайда болгон орус кыштактары буга далил боло алат: Пишпек уездинде – 9, Пржевальск уездинде – 6, Верный уездинде – 6, Копал уездинде – 2,
Лепси уездинде 8 кыштак пайда болгон. [4]
Жогоруда көрсөтүлгөн кыштактарга 18911892ж. 1769, 1902ж. 2787 үйбүлө көчүп келген. Алардын ичинен Пишпек уездинде 1205 үйбүлө жайгашкан. Ал эми
204 үйбүлө Чүй суусунун оң жээгинде жайгашкан. [5]
Бизге белгилүү болгондой, ЫсыкКөл өрөөнүнө падышалык бийлик тарабынан өзгөчө көңүл бурулуп, бул аймакта колонизациалоо өтө жогорку деңгээлде ишке ашкан. Көлдүн жер шарты, кооздугу колониалдык бийликтин көңүлүн өзүнө бурган. 1880ж. башында ЫсыкКөлдүн жээгиндеги СвятоТроицк эркектердин миссионердик монастрына 530 теше, 1100 теше жер эгин айдоого жана тоютка деп бөлүнүп берилген. СвятоТроицк монастрынын кызматкери Игумен Севастян 1897ж. 26июлунда Степной генерал губернаторуна жөнөткөн кайрылуусунда: «… бөлүнгөн жер ачык, шамалдуу, бул жерде эгин, жашылчажемиш жакшы өспөйт» – деп көрсөтүп Күрмөнтү, Жанат суусунун жээгинен жана тоо этегинен 2000–3000 теше жер берүү талабын койгон. [6]
Анын өтүнүчү канаттандырылган. Күрмөнтү болуштугунун кыргыздары өз ыктыярлары менен жерлерин беришти деп Түркстан генералгубернаторунун 1900ж. 20майдагы докладында көрсөтүлгөн. [7]
Ошол мезгилде ЖетиСууда жалпысынан канча жер бар, колонизациялоого канча бош жер калды деген суроо туулган. «Памятная книжка Семиреченской области, 1905 г.» аттуу эмгекте ЖетиСууда 350 миң чарчы км (верст), б. а., 36 млн теше жер аянты бар. Эгерде чөлдөрдү, көлдөрдү, шор жерлерди чыгарып санаганда, жер аянты 188 миң чарчы км (верст) түзөт, б. а. 20 млн теше жер болгон [8].
1906ж. ЖетиСууда 50 миң келгинге жер бөлүнө элек болгон. 1902–03ж. 8 миң келгин келген. Ал эми 1904–1906ж. 40 миң келгин келген. [9] Ошентип, өз алдынча уруксаты жок келген келгиндер тарабынан «Самодуровка», «Самозвановка» аттуу кыштактар биринин артынан бири пайда болгон. [10]
1916ж. Чүйдө, Таласта, ОлуяАтада, Черняев уездеринде жайгашкан 10. 319 кыргыз чарбасы болгондугу жана алар 197 айылга тиешелүү экендиги такталган. Ар бир чарбада орточо эсеп менен 10 ири мүйүздүү мал, 70 кой, эчки болгон. Жер иштетүү өнүккөн эмес. 1 чарба 1 теше жетпеген жерди айдашкан. Ошого карабастан жер иштетүү министри А. Н. Наумовдун чечими менен 380 миң теше жер келгиндердин керектөөсүнө берилсин деген чечим чыккан. [11]
Биринчи дүйнөлүк согушта жарадар болгондор жана өлгөндөрдүн үйбүлөсү үчүн 70 миң теше жер Чүйдөн берилгенге даярдалган жана 1 млн теше жерди өздөштүрүү каралган. [12]
1900ж. 16мартында Пржевальск уездинин Түп болушундагы кыргыздардын атынан Батыркан Ногоев Түркстан генералгубернаторунун жардамчысынын наамына өтүнүч менен кайрылган. Кайрылууда: «… Пржевальск уездинин мурунку начальниги Г. Сомов Түп болуштугунан казакорустарга жер бөлүштүрүп берүү жөнүндө көрсөтмө берген. Жердин Тасмадан (Сухой Хребет) берилери каралган. Жер дан өстүрүүгө абдан ыңгайлуу болгон. Болуштуктун эли дан өстүргөн. 1900ж. 27мартында болуштуктун №1 чечими менен (приговор) жергиликтүү кыргыздар жер бөлүп берүүгө бир добуштан каршы экендиктерин билдиришкен. Приговорго Түп болушу Рыскелди Бериков, Чыгыш Нуриков жана башкалар кол коюшуп, мөөрлөрүн басышкан. Ошондон кийин, уезд начальниги, бул маселени талкуулоо үчүн 3 адамды болуштуктан шайлоо керек деген буйрук жолдогон. Эл шайлангандарга макулдук бербөөнү тапшырышкан. Бирок, алар административдик бийликтин кысымына чыдашпай, 4500 теше жерди берүүгө аргасыз болушкан. Берилген Комиссиянын чечими менен жердин ордуна Кеңсуу болуштугунан 1800 теше, Түргөн болуштугунан 550 теше жер берилген. Ал жерлер дан өстүрүүгө ылайыксыз жана тоют бере албаган жерлер болуп эсептелет. ЖетиСуу областынын жер бөлүштүрүү башкармалыгы, уезд начальнигинин көрсөтмөсү менен Тасма аймагын толугу менен бөлүп берди. Дан өстүрүүгө абдан ылайыктуу болгон 21.468 теше жерден айрылдык. Ошол себептен, 1550 түтүн дан өстүргөн жеринен айрылды, эл оор абалда калды, алар ар кайсы болуштуктарга тарашы мүмкүн, жан сактоонун азабынан Кытайга да кетиши мүмкүн. Алынган жерди ЖетиСуу казакорустар башкармалыгы кандай пайдалангандыгына көңүлүңүздү бурабыз. Башкармалык көп жылдан бери алынган жерди арендага 40005000 рублга, 1 жылга берип келет. Арендаторлор жерди кайрадан сатууда, алар 10 миңдеген акчаларды табууда. Ушул калыстыкпы? Кыргыздар өз жерлерин 2–2. 50 рублге (1 теше жер) арендага алышат. Эми болсо башкармалык уезд элине кулактандырып, жерлердин тешесин 75 тыйындан сатканы жатат. Алып сатарлар кийин 2–3 рублга чейин баасын көтөрүшкөн. Тасма жерин кайра кайтарып берүүнү өтүнөбүз» деп айтылган [13]. Ал кайрылуу канаттандырылбай калган.
Дагы бир тарыхый булакта Пржевальск уездинин Түргөн болуштугундагы жашаган кыргыздардын атынан Кыдырбай Байтелин жана Кашкарбай Кыдыралин Түркстан генералгубернаторунун жардамчысына өтүнүч менен кайрылган. Ал өтүнүчтө: «…1882ж. Пржевальский уезди түзүлгөндө, көчмөндөргө жерди бөлүштүрүүдө, биздин Ондон жана Күчүк уруулары Семизбел болуштугуна кошулган. 15 жыл бою, бул эки уруу Семизбелдиктер тарабынан куугунтукталган, ар кандай кысымдарга дуушар болушкан. 1898ж. 291 түтүн Семизбел болуштугунан бөлүнүүгө аракет кылышкан жана бөлүнүшүп Түргөн болуштугунан БозУчукка келип жайгашкан. Алар толук отурукташа албай койгондуктан, бийлик аларды кайра Семизбел болуштугуна кайтарууга аракет жасаган. Бирок, семизбелдиктер каршы чыгышкандыктан 70 түтүн Түп, Кеңсуу болуштугуна кошулган. 221 түтүн Түргөн болуштугуна кошулган. БозУчук жери бул болуштукка өтүшү керек эле. Бирок, облустук башкармалык ал жерди казакорустарга станица курууга берген. Болуштукта жер аз, 2302 түтүн кыйын абалда, Башкармалык биздин макулдугубуз жок эле БозУчук жерин ЖетиСуу казакорус башкармалыгына өткөрүп берген. Алар болсо, ал жерди 3 жылдан бери ижарага берүүдө. Ал жерди кайтарып берүүнү өтүнөбүз» [14]. Бул кайрылуу да канаттандырылбаган боюнча калган. Ошентип Тасма өрөөнүнөн 20 миң теше жер ЖетиСуу казакорустарына тартылып берилген» – деп көрсөтүлгөн. [15]
Жыйынтыктап айтканда, орус колониалдык бийлигинин ошол мезгилдеги ишке ашырган колонизациалоо саясатынын натыйжасында кыргыз эли өз жерлеринен ажыраган.
ВЕНЕРА АНАРБЕКОВА
УЛУТТУК БОШТОНДУК КӨТӨРҮЛҮШ:
КОШОКТОР ЖАНА АЗАТТЫК ИДЕЯСЫ
1916ж. улуттукбоштондук кыймыл, анын изилдениши – кыргыз тарыхынын эң эле орчундуу маселелеринин бири. Ушул жагдайдан алып караганда алгачкылардан болуп илимий айлампада бул маселени кошоктордун мисалында кароону чечтик.
Кошок ырларында бирибирине кыттай ширелген бай фактылары менен ошол кездеги аймактын элинин турмушун аябагандай таасирдүү сүрөттөгөн. Эгер көркөм адабиятта мындай абал романтикалуу берилсе, жоктоолордо кыпындай фактыларды куроо чеберчилигинен улам реалдуу, ачуу чындык көз алдыга элестейт. Анткени, окуянын терең изилденгени, келтирилген фактылардын, документалдык материалдардын көптүгү жана иреттүү тизмектелгендиги кошоктун баалуулугун арттырып, кандайдыр бир деңгээлде бул багыттагы изилдөөлөргө жол салгандай болот.
Алаамат күндө зорлонсо, Айлыбыз аман калбайбы.
Артыңдан кууган солдаттын,
Алдынан кыргыз торгосо,
Баатырды бали дебейби [13, 83] – делет күрөшчү азаматты даңазалаган кошокто.
Оторчул саясат
Түркстанды орусташтыруу, оторчул, улутчул саясат XX к. башында мурдагыдан да күч алган. 1911ж. 31октябрындагы чөлкөмдүн генералгубернаторунун областтык аскер губернаторлорго; «Жергиликтүү эл бизди келечектеги орус дыйкандарынын ишин жасай турган материал катары кызыктырат, ошондуктан аларга бүт орустарды сыйлоону канына сиңдирүү керек, эгерде кимдеким баш ийгиси келбесе жеринен ажырап, жакырчылыктан өлөт, же Россия алар менен кош айтышат» деген көрсөтмө күбө [1, 257258].
1914ж. башталган дүйнөлүк биринчи согушка Орусиянын катышуусу, ансыз деле эзилип, кыйналып турган колониялык элдин башына түшкөн мүшкүл болгон. Кыргыздар да жалпы түшкөн кыйынчылыктан четте калбастан согушка акча, кийимкече, атчан аскерлер үчүн кыргыз жылкыларын жөнөтүп турган. 1916ж. 25июнундагы падышанын Түркстандын элдеринен аскердик курактагы (19дан 43кө) эркектерди согуштук коргонуу жумуштарына алуу жөнүндөгү жарлыгы элди биротоло дүрбөткөн [15, 258].
ТеңирТоо аймагына жайгашкан орус келгиндери акырындап жерлерди корукка алган, малдын туягы тие электе элден салык же айып алган. Мына ушундай жоруктар орус келгиндери тарабынан күн санап күчөгөндүктөн, кыргыздар коргонуу, жан сактоо үчүн тоо таянып көчүүгө аргасыз болгон. Демек, кыргыз элинин тоо тарапта жашап калышы, биринчиден, Кокон жана орус келгиндеринин жырткычтык саясаты болсо, экинчиден ачык эле кысым менен көчүрүү саясатын ишке ашырган.
Кыргыздарды орустардын башкаруучу өкүлдөрү жөн эле сабап, токмоктогонун Алдаш Молдо:
Далайды Чоң кол сойлотту.
Жесир кылып аялын,
Жетим кылып баласын
Ботодой Чоң Кол боздотту [8, 190].
АтБашылык участка башчы Лутин, Аксуулук Григорьев, Загорныйлык участка башчысы Меньшиков сыяктуулар элди уруптокмоктогон. Кээ бири өлүп калган учурлар кездешкен. Алдаш Молдо ырында бул адамды Занин деп атаган, башкача айтканда, Лутинди кыргыздар «Чоң КулакЧоң кол», ал эми орустар «Большой кулак» деп аташкан.
Ушундай эле көз карашты тарыхчы Кушбек Yсөнбаев да карманат. Себеби, Лутин адамдарды колун суулап алып, ырайымсыздык менен жазалап, адам өлтүргөнүн тарыхый булактар да далилдейт [14, 93]. Анысы аз келгенсип, жери жок кыргыздар келгиндер менен бирдей жер бөлүштүрүп берүүнү талап кылган. Орус администрациясы «өзгөртүүсүз калтырылсын» деген жоопту берип турган [6, 1989] деп жазат А. Арзыматов. Бул деген жерди жеке менчикке алуу, жерге ээ болуу, өз алдынчалуулукка умтулуу дегенди билдирмек. Натыйжада элдин каршылыгы, социалдык абалды улам курчутуп турган. 1916жылдын 9июнундагы «Жетисуунун турмушу» газетасы жарыялаган «Кыргыздарды чакыруу» деген кабарда: «Кечээ аскер губернаторлорунун үйүндө кыргыз болуштарынын (Революцияга чейин казактар да, кыргыздар да орус калкынын арасында «Кыргыздар» деген жалпы ат менен аталып келген; ошондуктан губернатордо чогулгандардын арасында казак болуштарынын да старчындары болгон) бардык старчындары чогулушту. Күндүзгү саат 12ге жакын генерал аларга чыгып, улуу даражалуунун буйругу боюнча облуста 19 жаштан 31 жашка чейинки кыргыздар алынаарын, алар майданга жумушчулар катары жөнөтүлөөрүн жарыя кылды [20, 31].
Оторчул эзүүнүн күчөшү
1916ж. алдында Кыргызстанды колониялаштыруу бөтөнчө катуу жүргүзүлгөн. Колониялаштыруу убагында жергиликтүү кыргыздарга алар байыр алган жерлерди, курулуштарын, айдоо жерлери жана жайыттарын сактап калуу божомолдонгону менен, кийин мамлекеттик маанилүү же көчүп келгендерге ыңгайлуу ж. б. шылтоолор менен бул аймактарда административдик басып алуулар барган сайын көбөйө берген. Падышалык бийликтин бүткүл колониялык иши жергиликтүү болуштардын, айыл старчындарынын жана бийлеринин (сотторунун) чектелбеген зомбулугу жана кыянатчылыгы, ошону менен бирге көчмөн калкты аёосуз тоноп алып турушкан падышалык приставдар жана уезддик начальниктер тарабынан жүргүзүлгөн [20, 7].
Кыргыз калкынын жакырдануусунун эсебинен бир ууч жергиликтүү администрация, манаптар жана алардын союздаштары – келгин соода элементтери, кулактар жана падышалык администраторлор байышкан. Буга байланыштуу демейдеги укуктан, «адаттан» келип чыккан эски түшүнүктөр да бузулган.
Мындай окуя кошок ырында төмөндөгүдөй сүрөттөлөт:
Бай, манапка жалдантып, Жардынын жалгыз атын жеп.
Таманынын акын жеп,
Кара таман кедейдин, Казанынын батын жеп, Бий, ыстарчын элин жеп. Кыбыраган жерин жеп,
Малай менен жардынын,
Маңдайынын терин жеп [13, 128].
Бийлер жалаң гана мүлктүү элементтерден шайлануучу, алар администрациянын жырткычтыгын далдалашып, манаптарды колдошчу жана даттанышкан эки тарапты тең тоноп алып, манаптардын пайдасына чечим чыгаруучу. Падышалык администрациянын адам чыдагыс эзүүсү, колониялаштыруунун натыйжасындагы кысымга алуулар, сүткор капиталдын жана өзүнүн мүлктүү төбөлдөрүнүн эзүүсү кыргыз калкынын кеңири катмарынын арасында терең нааразылыкты пайда кылган. Бул нааразылык кыргыз эмгекчилеринин 1916ж. көтөрүлүшүнө негиз түзгөн [20, 9].
Көтөрүлүш Кожентте башталган
Мурдатан эле колониялык эзүүнүн запкысы жанына баткан эл эми колго курал алып, ачыктаначык боштондук күрөшкө көтөрүлүүгө аргасыз болгон.
Көтөрүлүш 1916ж. 4июлда Самарканд облусунун Кожент шаарында башталып, тез арада СырДарыя, Фергана областтарына тараган. Фергана областындагы июль айындагы көтөрүлүшкө кыргыздар активдүү катышкан.
Анжиян уездинин калкы чечкиндүү аракеттер менен падышанын указын аткаруудан ачык эле баш тартышып, атайын түзүлгөн тизмелерди жок кылышкан. Бийлик өкүлдөрүнө, падыша чиновниктерине кол салышкан.
Көтөрүлүшкө Кокон, Наманган уезддериндеги тоолук кыргыздар да активдүү катышышкан.
Аксыдагы толкундоолор
Наманган уездиндеги көтөрүлүшкө Таласбай Алыбаев жетекчилик кылган [15, 258].
Ушул эле жылы Аксы аймагында орус көпөсү бир кыргызды атып салганын согуштун ардагери Б. Жумашов, Нарке уулу Анарбек атасынан укканын жана 1916ж. көтөрүлүшкө КызылЖарлык Таласбай Алыбаев менен бирдикте Жумаш, Бектен, Нарке, Чонор, Чоробай сыяктуу эр азаматтар, ошондой эле кытай, кырк уул, багыш, мачак, саруу, чүкө, ашык сыяктуу уруууруктар орус падышасынын аскерлери менен каршылашканын эскерет. Согуштук аракеттер тең келбегендиктен көтөрүлүшчүлөр жан сактоо үчүн Бозбу, КызылКапчыгай, Алаң аскасына качууга аргасыз болгон. КараСуудагы Түрдүк капчыгайында чоң салгылаш [10, 2003] болгон, ал жерде күнү бүгүн да коргонуу үчүн курулган таштардын орду сакталып турат.
Маалыматтарга караганда, КызылЖар болуштугунан 400 адамды тыл жумуштарына алууга туура келген [2, 1989]. Ал эми Авлетимде да орус падышасынын тыл жумуштарына каршы чыгып, жигиттер Мечиттин үңкүрүндө, Алаң, МузТөр тарапта каршылык көрсөткөн [9, 2003]. Бийликтин демейдеги бул аракетине Таласбай Алыбаев баш болгондор каршы чыккан. Ошол убактагы окуя тууралуу:
Түрлүк менен Сарайда, Жалын менен от болду. –деген кошоктордо, кедейлердин арызмуңун Нарке Анарбек деген аксакалдан жазып алгандыгын Наркеев Сапаралы өз диссертациялык ишинде [10, 2003] мисал келтирген.
БААТЫРЛАРДЫН БИРИ – АКСЫЛЫК ТАЛАСБАЙ АЛЫБАЕВ
Ал эми профессор Кушбек Үсөнбаевдин эмгегинде КызылЖар болуштугуна караштуу Чины (Сыны) айылынын тургуну, кедей Таласбай Алыбаев элди ачык эле күрөшкө чакыргандыгы тууралуу маалымат камтылган. Алар орус оторчулардын башкаруучуларына баш ийбей, болуштарга каршылык көрсөтүп, падышанын жазалоочу аскерлеринен коргонуу үчүн бийик тоолуу Түрдүк жайлоосундагы Сарай деген өрөөнгө качып кетишет. Элдик маалыматтарда айтылгандай, Наманган уездинен Авлетим айылына 30 орус казак аскери келген. Алардын башкы максаты – элди тынчтандыруу болгон. Анткени, Авлетим айылында Баранский жердин баарын ээлеп, жайлоолорду корукка алып алат. Каршылык кылгандар тоо таянып кеткенге аргасыз болушкан. Ошол эле Таласбай Алыбаев орустун куралдуу аскерине туруштук бере албай, Сарай тоосуна жашынып, кышка чейин болот. Кышында аларды орус жазалоочу аскерлери колго түшүрүп, анын ишенимдүү адамдары Чыныкбай, Саркулду кармап алышып, өтө ырайымсыздык менен өлгөнчө тепкилеген [14, 167]. Анын жигиттеринин курамы алгач 30, кийин 100150 гө жеткен. Ал эми Таласбай Алыбаевди ж. б. жигиттерди (Чонор, Чоробай, Жумаш, Наркелерди)Алымкул болуш Шералы деген жигитине сабатып өлтүрткөн [20, 2150].
Бул окуя кошок ырында сыпатталат:
Орустан элди коргойм деп,
Алыбай уулу кор болду,
Оттуу жигит жок болду [10, 2003].
Аксы аймагына Намангандан КараСуу болуштугуна – 30, Сыныга – 30, ЖаңыЖолго – 30 орус аскерлери келген жана жергиликтүү старчын жигиттери менен жүз болгон. Алар каршылык көрсөткөн кыргыздарды жазалаган. Таласбай Алыбаев Чонор аттуу жигитин КетменТөбөлүктөргө биргеликте оруска каршы күрөшүп, андан Талас, Чүй, Нарын жана ЫсыкКөл кыргыздары менен биригүү керектигин чабармандарынан айттырууга аракеттер болгонун Чүкөтаев Таанбай ырастайт [20, 249250]. Демек, аксылыктар боштондук күрөштүн башында болгон жана эл эркиндиги, азаттык үчүн күрөшү оторчулар тарабынан куралдын күчү менен басылган. Түштүк Кыргызстандын аймагындагы элдик көтөрүлүш негизинен бир аз чачкын мүнөздөгү күрөшүү менен гана чектелип, жеңилген. Көтөрүлүштүн жетекчилери жана катышкандар жазага тартылып соттолгон жана атылган.
КАЗАК-КЫРГЫЗ ЫНТЫМАГЫ
Кыргыздар оторчул орус бийлигине ар тараптуу каршылык көрсөтүшкөн. Мисалы, казак боордоштор Серикбай Аманжоловду Шабдандын элинен кабар алып келсин деп Бекболот Ашекеев жибергенин айтсак болот. Буга чейин эле казак кыргыздар Шабдандын 11 баптан жана Б. Сыртаковдун 28 баптан турган петициясын орус бийлигине жөнөтүүнү көздөшкөн. Ушул сыяктуу окуядан соң орус бийлиги Шабдандын уулу Мөкүштү жалган жалаа менен камакка алат, ал эми Самүдүн кызматынан алынат. 1912жылы Шабдандын ашынан түшкөн 200 миң сомдун 3 миңин Б. Сыртаковго, 2 миңин Э. Аблайхановго жол кире кылып, эки канатташ элдин петициясын бириктирип, орус бийлигине жеткирүүнү ишке ашырышат [18, 14]. Жалаң кедейлердин балдары мендикерге барган, ушундай эле көрүнүштү Таластын Покровка районунун тургуну Турдалиев Саке: «Баары болуп кедейлерден 300 адам чогулдук, аларга эл 300 сомдон акча, кийим камдашты, анын арасында мен да бар элем», – деп кабарлайт [20, 244].
Көтөрүлүш кулач жайганда
Мындай окуя кошок ырында баяндалат. КочкорАта, МайлууСуу, Чарбагын көрсөм деп ыйлап.
Ак бейиттей чоң мазар,
Арбагын көрсөм деп ыйлап… –деген саптар, 1915ж. Жунус чалдын уулу Ботбайды Сибирге мендикерге жөнөткөндө кошкон кошогунда [7, 2021] баяндалган. Боштондук кыймылы КетменТөбөгө, Чаткалга, ТогузТоро өрөөндөрүнө тараган. Ош уездиндеги көтөрүлүш Сулайман тоосунун этегинде 10 миңдей адам катышкан жыйын менен июлдун башында башталган. Өзгөндөгү көтөрүлүш да курч мүнөздө өткөн. Август айына карата Кыргызстандын түштүгүнүн көпчүлүк бөлүгү көтөрүлүшкө тартылган [15, 258]. Манаптар башка айылдын жерин мыйзамсыз жыйындардын негизинде, башка бай адамдарга сатып жиберген, андан алар кошумча акча кирешелерин көбөйтүп турган. Ушул сыяктуу окуяны Жумамүдүн Молдо:
Бийболушу пара жеп, Акты коюп кара жеп.
Акыретке пара жеп,
Жакшылар өткөн дүйнөдөн [8, 280], –деп сүрөттөйт.
Бул ыр саптарына караганда, тарыхый булактарда, мисалы, Токмоктун мировой судьясы Шустов пара алуу менен киреше топтоонун бирден бир булагы катары эсептеген [16, 37].
Ызырынып чамынып,
Старчын өткөн дүйнөдөн.
Сөзүнүн турбай ордуна,
Теңге тыкса койнуна,
Копия кесип ыйлатып,
Баласынын мойнуна,
Жабыр кылып момунга,
Канчалар өткөн дүйнөдөн.
Жогорудагы ойпикирлерди калыпка салып, таразалап көрө турган болсок, 1914ж. ноябрьдекабрь айларында КызылКрест уюмунун эсеби боюнча, Бишкек уездинен гана 30 миң сом, миңге жакын тон, он миңдей байпак жыйналган [3, 101]. Аны менен гана чектелип калышпастан таза кийинген, жасалгаланган кыргыздардын кийимин, атын жолдонбу, базарданбы, тартып алышкан учурлар көп кездешкен. Анткени ырдагы маалыматка караганда орус келгиндери кыргыздардын жерлерин алып, тооташка сүргөн. Ошентип элдин аштык айдаар жери жок калган, бош калган жерлерге оторчулар келгиндердин хуторайылдарын түзгөн, натыйжада жергиликтүү элдин нааразылыгы акырындап курчуп, азаттык үчүн кыргыз эли күрөшкө чыгууга акырындап даярдана баштаганын, эртеликеч көтөрүлүш болмоктугун кошок ырында да кабарлап жатат. Б. Солтоноев, Т. Сатылганов, Алдаш Молдо, Нурманбет, Жеңижок сыяктуу акындар жана агартуучулар элге маалыматты туура жеткирип, кыргыз элинин кызыкчылыгын оор учурларда да коргоп келген.
МӨКҮШ БААТЫР
Айтылуу Шабдан баатырдын уулу Мөкүш орус империясынын 1916ж. буйругуна каршы болуп, алгачкылардан болуп эл менен бирдикте көтөрүлүшкө чыккан. Бул окуя жөнүндө тарыхчы Б. Солтоноев да Шабдандын уулдары түн жамынып, көлдүк кандаш туугандары бугу уруусуна өзүнүн чабарманын жөнөткөнүн жана да орус жазалоочу күчтөрүнө каршы күрөштү биргеликте жүргүзүүнү кабарлаганын айткан. Бирок бул иш оң жагына чечилгенче абал кескин өзгөрүп кеткен. Ал кошок ырында баатыр катары сыпатталат:
Каршы туруп атышып, Кайран Мөкүш сактады.
Ыбырайым, Мөкүш болбосо,
Кыйратат эле ал кезде [13, 173].
Ырда баяндалган Шабдандын уулу Мөкүштү көтөрүлүштүн алгачкы учурунда эле кеминдик кыргыздар хан көтөрүшүп, ал 600 жигити менен куралдуу орус аскерине каршы аттанган. Бирок маалыматтарга караганда, 100дөн ашык адам курман болгон, ошондой болсо да далай элди ал жазалоочу орус аскеринен коргоп калган [19, 159160]. Ал окуя тууралуу мындай документалдуу маалымат айтылат: «Ошол күнү Новороссийское кыштагын өрттөй башташты, бул кыштактан үчтөрт гана үй калды, жашоочулар чогулушуп, ар ким колуна тийгени менен коргонуп жатышты. Кыштактагылардын мүлкүн талап кетишти. Ал күнү алты кыргыз өлтүрүлдү, бул убакытка карата козголоңчуларга кыргыздар келип кошулуп жатышты, андан кийин Новороссийское кыштагын кыйратып бүтүшүп, кыштактын жанына 2030 адамды калтырышып, кыргыздардын калган калың тобу Самсонов станциясын талоого жана өрттөөгө кетишти. Анда да бардык курулуштар күйүп, Кеминдеги тактай тилүүчү завод да өрттөндү. Мында биринчи ролду Атаке болушунун кыргызы Султан Долбаев ойноду, анын шериктери Мөкүш Шабданов жана Белек Солтоноев болчу» [20, 81].
Келгин орустардын куралданышы
Оторчул орус бийлиги, кыргыздардан алдын ала коргонуу максатында согушка даярданышып, орус келгиндерине курал тарката баштаган. 1891ж. 29ноябрда падыша өкмөтү келгин дыйкандарды куралдандыруу жөнүндө документ кабыл алат, 1897ж. 1231 мылтык таратылат, себеби орус тургундарын жана империяны коргоо керек эле (1891–1908жылга чейин курал берилген) [4, 10–12]. Орус дыйкандарын куралдандыруу өзгөчө Анжиян көтөрүлүшүнөн кийин күчөгөн. ЖетиСуулук келгиндерге 1898ж. ок даарысы менен 300 мылтык таратылган [17, 56]. Бул биринчиден орус бийлигинин коргонуу плацдармы болсо, экинчиден, кыргыздарды күч менен баш ийдирүүгө жасаган саясат болгон.
БЕРДИКОЖО БААТЫР ТУУРАЛУУ
Элдин арызмуңун түшүнгөн Нүзүп бийдин чебереси Бердикожо 22 жашында күрөшкө аттанып, орус бийлигинин атайын даярдалган колунан каза болгон [12, 2003]. Мына ушул окуядан соң баласынын орус бийлигинин колунан өлгөнүн угуп азап чегип, кайгыдан Сулайманкул болуш ооруп калып, көз жумат. Ошондо анын Байыскан деген кызы төмөнкүдөй кошок кошкон экен:
Тогуздап атам кан өткөн, Токтолбой баары даана өткөн.
Жети атам катар кан өткөн,
Жеткилең баары даана өткөн Катарлап атам кан өткөн, Кайраты журтка даана өткөн. Кан атам кайрылып келсечи, Орустун сазайын берсечи.
Жети атам кайрылып келсечи,
Орустун жетесине жетсечи [11, 2003].
Наманган уездине караштуу Авлетимдик Нүзүп бийдин небереси Бердикожо орус мектебинде билим алып, ушул уезддин 12 болуштугунун үстүнөн тескөөчү болуп иштеген. Кыргыз элинин кызыкчылыгын көздөп орус келгиндеринин туура эмес иштерине каршылык көрсөтө баштаган жана кыргыздар аны колдоп турган. Натыйжада 1916ж. ал элдин абалын билүү үчүн өзү жашаган Сарай (бүгүнкү күндө бул аймак Өзбекстанга карайт) айлына келгенде, Авлетимде ээлик кылган Баранский атайын бир орусту жалдап, Арал деген жерде Бердикожону атып өлтүрткөн. Жергиликтүү кыргыздардын көтөрүлүшүнөн чоочуп, элди токтотуу максатында Баранский Бердикожону аткан орусту дароо атып өлтүргөн [12, 2003]. Натыйжада кангакан деген шылтоо менен орус бийлиги Авлетим айылынын жашоочуларын тынчтандырган.
Ошентип Түштүк Кыргызстандын аймагындагы элдик көтөрүлүш негизинен бир аз чачкын чыгуулар жана күрөштөр менен гана чектелип, жеңилген. Көтөрүлүштүн жетекчилери жана катышкандар жазага тартылып соттолгон жана атылган.
А. КУБАТОВ, т. и. к.
1916-ж. УЛУТТУК-БОШТОНДУК КӨТӨРҮЛҮШ:
МУСУЛМАН ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫН ИШ-АРАКЕТТЕРИ
Россиянын курамындагы Түркстан крайында ХХ к. баш ченинде бир кыйла өсүштөр болгону менен өлкө дагы эле артта калган жана колониялык эзүүнүн залдарын башынан кечирип жаткан. Ушундай шартта алдыңкы мусулман интеллигенциясы социалдык жана колониялык эзүүнүн негизги себеби катары, элдин сабатсыздыгын жана түшүнбөстүгүн эсептешип, аларды жоюу максатында, ХIХ к. аяк ченинде Волга боюнда жаралган жадидчилик кыймылы Түркстан аймагына да жайыла баштаган. Жадидчилер аракеттерин алгач агартуучулуктан башташып, барабара коомду түп тамырынан өзгөртүүгө багытталган коомдуксаясий кыймылга айланган. Бухара, Ташкент, Фергана, Самарканд, Пишпек, Каракол, Токмок ж. б. шаарларда алгач бир нече маданийагартуу коому катары пайда болгон эркин ой жүгүрткөн жана прогрессивдүү адамдардын тобу тарабынан уюштурулган коомдор ошол мезгилдеги мектептерди реформалоону үгүттөп чыгышса, кийинчерээк ал кыймыл администрациялык да реформаларды жүргүзүүнү талап кылган саясий уюмдарга айланган[1].
Улуттуксаясий маселелерди чечүүдө Түркстан улуттук интеллигентэлитасынын биргелешкен аракеттери, биринчи орус революциясынын тушунда жана андан кийинки кездерде ачык көрүндү. Ушул учурда бийлик органдарына падышалык империянын чет жакаларынан улуттуксаясий маселелерге тийиштүү петицияларды жолдоо күч алган. 1905–1906ж. борбордук бийлик органдарына империянын түркмусулман элинин атынан 500дөн ашык петиция келип түшкөн[2].
Ошондой петициялардын бири ЖетиСуу облусунун кыргыз, казактарынын атынан Министрлер комитетинин төрагасы, граф М. Ю. Виттеге 1905ж. июнь айында жиберилген. Бул петицияны жазууну уюштурууда белгилүү кыргыз манабы Шабдан Жантаев чоң роль ойногон. Ошондуктан, ал петиция илимий чөйрөдө «Шабдан Жантаевдин петициясы» деп аталып калды[3].
Петициянын орус тилиндеги нускасы Шабдан Жантаевдин сунушу менен Пишпек уездинин Талкан болушунун кыргызы Аматбек Койбагаров тарабынан кагазга түшүрүлгөн. Петиция 11 пункттан туруп, алгачкы алты пункту дин маселесине арналган. Анда Түркстандык кыргыздар менен ЖетиСуу областынын казактарына өз алдынча дин башкармалыгын (муфтий) ачуу, муфтий менен имамдардын мусулмандар тарабынан шайланышы, бул жердеги мусулмандар билим ала турган мектептер менен медреселердин муфтийдин карамагында болушу, муфтийликке вакуфтук жерлердин берилиши жана земстволук салыктын эсебинен каржылоо керектиги көрсөтүлгөн. Петициянын 7пунктунда мыйзам жоболорун 1905ж. 18февралындагы императордун буйругуна ылайык талкуулоо, аны кабыл ала турган жыйынга же Мамлекеттик думага шайлоодо кыргыз менен казактардын шайланышына тоскоолдук кылбоо талабы коюлган. Кыргыз, татар ж. б. чыгыш мусулман тилдеринде гезитжурнал, китептерди чыгарууга жана аларды Империянын бардык аймагында эркин сатууга уруксат берүү керектиги петициянын 8пунктунда көтөрүлүп, бул маселенин руханий маанилүүлүгү баса белгиленген.
Кыргыз менен казактардын кыймылсыз мүлккө жана тандаган кесиби боюнча кызматка ээ болушуна бийлик органдары тарабынан жасалган тоскоолдуктарга нааразылык билдирүү петициянын 9пунктунда көрсөтүлгөн. Ушул эле пунктта казак менен кыргыздарга бул маселе боюнча коюлган чектөөлөрдү алып таштоо талабы коюлган. Петициянын 10пунктунда өкмөт тарабынан ачылган окуу жайлары, атап айтканда, гимназияларда христиандык диний негиздер окутулбай, анын ордуна мусулманча дарс окутуу керектиги айтылат. Жер маселеси петициянын акыркы, 11пунктунда көтөрүлүп, анда орус чарбаларынын конуш оодарышы токтотулсун деген талап коюлат[4].
Ушул эле жылы ЖетиСуу областынын Верный, Копал, Жаркент, Лепси, Пржевальск жана Пишпек уезддеринин кыргыз жана казактардын абройлуу жана кызмат адамдарынын тобу тарабынан Шабдан Жантаевге Россия императоруна жана жогорку бийликтердин алдында алардын диний, жер ж. б. маселелери боюнча алардын атынан кайрылууга ишеним кат жазышкан. Ага алар өз мөөрлөрүн коюшуп, 1904ж. 12декабрда кабыл алынган Манифест боюнча дин эркиндиги жана баш ийгендерге кайрылуу берүүгө уруксат берилгендиктен, Шабдан Жантаевге Петербургда Императорго жогорку бийликтегилерге диний (мечит, медреселерди куруу), жер ж. б. зарыл маселелер боюнча кайрылууга ишеним көрсөтөбүз. Эгер Шабдан Жантаев Петербургга бара албай калса, ал өзүнүн ордуна ишенимдүү кишисин жибере алат деп жазышкан. Ага ошондой эле элдик өкүлчүлүккө өзүнүн кароосу менен депутаттарды тандоо укугун да ыйгарышкан. Ишеним катка бардыгы кол коюшуп, аны Кожагулов которгон [5].
Бул ишеним кат Шабдан Жантаевдин казак, кыргыз арасында аброюн жана элдин петицияга өтө олуттуу карашып, аны мүмкүн болушунча мыйзам чегинде даярдоого аракет кылгандыгын көрсөтүп турат. Бийлик бул аракетти көз жаздымда калтырган эмес. Копал уезддик начальнигинин жардамчысы капитан Вирский уезддин начальнигине жазган рапортунда, ЖетиСуунун алты уездинин кыргызказактарынын колун ишеним кат үчүн чогултуу максатында жүргөн төмөндөгү адамдардын аты аталган: 1. Талкан болуштугунун кыргызы Акматбек Койбагаров, Пишпек уездинин Сарыбагыш болуштугунун кыргызы Сурантай Ташибеков, ошол эле болуштуктан – Аман Шабданов. Бийлик тарабынан суралган учурда Акматбек Койбагаров Министрлер комитетинин төрагасынын атына жазылган мусулман кыргыз жана кыргызкайсактардын дин, жер ж. б. маселелери боюнча петицияны жиберүү максатында ишеним кат үчүн областты кыдыруу аракетинде эч кандай мыйзам бузуу жок экендигин жана буга чейин эч кандай тоскоолдуктар болбогондугун билдирген[6].
Жогоруда аты аталган А. Койбагаров Петицияны даярдоого активдүү катышкандардын бири жана аны орус тилине которгон. Анын мындай жооптору жана ишаракеттери А. Койбагаровдун юридикалык билиминен кабар берип турат. Ал Пишпек уездинде адвокаттык кызматты аркалап, жергиликтүү элдин кызыкчылыктарын сот процесстеринде коргогон.
Россиядагы 1905ж. революциядан кийин улуттук кыймылдын жандануусу менен саясий уюмдардын түзүлүшү күч алып жана коомдо улуттук интеллигенциянын алгачкы өкүлдөрү пайда болуп, алар түрк элдерин бириктирүү идеялары менен чыгышкан. Ушундай ишчаралардын бири 1906ж. 31марттан – 1апрелге чейин Верный шаарында болуп өткөн ЖетиСуу областынын мусулмандарынын биринчи съезди болгон. Аймакта биринчи ирет өткөрүлүп жаткан мусулмандардын жыйынында ЖетиСуу областынын мусулман жамааттарынын өкүлдөрү жана Пишпек, Пржевальск, Жаркент, Копал, Лепсинск, Сергиополь жана Токмоктон делегаттар, ошондой эле орустарга баш ийген Кулжа шаарындагы мусулмандардан да өкүлчүлүктөр катышкан. Съездге жалпысынан расмий чакырылган 100 адам, андан тышкары 200 угуучулар да катышкан. Съезд Пишпек мусулмандарынын мударриси Закир Вагапов тарабынан куран окулуп башталган[7].
Закир Вагапов кыргыз элинин ичинде гана эмес, жалпы эле Түркстан аймагында да зор кадырбаркка ээ болгон. Ал Токмок шаарындагы жаңы усулдагы «Экбалия» медресесин уюштуруучулардын бири болгон жана аны жетектеген. Закир Вагапов агартуу иштерин гана аркалабастан, аймактын коомдуксаясий турмушуна да жигердүү катышып турган. Ошондуктан, анын ЖетиСуу областынын мусулмандарынын биринчи съездине төрага болуп шайланышы да бекеринен эмес. З. Вагаповдун жардамчылары катары Жаркенттен келген таранчылык Акбар Юлдашев, катчысы болуп кыргыздардын өкүлү Акматбек Койбагаров шайланган.
Бул жерден ошол мезгилдеги белгилүү коомдук ишмер, Кыргызстан аймагындагы жадидчилик кыймылынын көрүнүктүү өкүлү А. Койбагаровду өзгөчө баса белгилеп кетким келет. Өзбекстан Республикасынын Борбордук мамлекеттик архивиндеги материалдарда Түркстан аймагынын, айрыкча Кыргызстандагы ХХ к. башындагы коомдуксаясий аңсезимдин өнүгүү тарыхында зор мааниге ээ болгон фактылар кездешет. Маселен, падышалык администрациянын «Кара» аттуу жашыруун тыңчысынын билдирүүлөрүндө (1912жылы, 2апрель) «Пишпек шаарында жашаган Ахметбек Ташимович Кайбагаров, соодагерлер Искак жана Ибрай Даулбаевдер ж. б. Оренбург жана Троицкиден «Айкап», «Акмолла» жана «Вакт» мусулман газеталарын алып турушкандыгын айгинелеп, андагы жаңылыктар «Машрабда» адвокат Койбагаров тарабынан мусулмандарга түшүндүрүлүп турат… », – деген билдирүүлөр кездешет [8]. Мындай фактылар А. Койбагаровдун аймактагы саясий иштерге активдүү катышып тургандыгын далилдеп турат. Алсак, ал 1906ж. 16–21августтун аралыгында Нижний Новгород шаарында өткөн Бүткүлроссиялык мусулмандардын үчүнчү съездине ЖетиСуу областынан барган эки өкүлдүн бири болгон (экинчиси – Ы. Абдылдаев). А. Койбагаров ЖетиСуу областынын казак менен кыргыздардын атынан борбордогу бийлик органдарына жолдонгон тарыхта «Шабдандын петициясы» деп аталган маанилүү документти даярдоого да катышкан ж. б. [19]. Кийин М. Шокай турган Түркстан аймактык мусулман советине да А. Койбагаров мүчө болуп, бир топ маанилүү ишчараларга катышып турган[10].
Жогорудагы маалыматтар Кыргызстан аймагынын мусулмандары Россия империясынын мусулмандары менен тыгыз байланышта болгондугун жана А. Койбагаров, Н. Тулин, З. Вагапов ж. б. сыяктуу коомдук ишмерлер, агартуучулар реформаторлук жана агартуучулук аракеттерин узак убакыт бою жүргүзүшкөндүгүн далилдеп турат. Аларга жергиликтүү буржуазия өкүлдөрү да колдоо көрсөтүп, уюштуруу иштерине жигердүү катышышкан. Алардын бири жергиликтүү соодагер И. Даулбаев Пишпекте ачылган жаңы усулдагы мектепти каржылоого салым кошкон[11].
Эми ЖетиСуу областынын мусулмандарынын биринчи съездинин жүрүшүнө кайрылсак, комиссия тарабынан иштелип чыккан резолюция кабыл алынган. Резолюцияда Түркстан аймагына таасирдүү мусулман диний жыйынын уюштуруу зарылчылыгын белгилешип, анда аймактын бардык мусулман жамааттарынын (улуттар) өкүлдөрү катышуусу зарыл. Кандайдыр бир улутка тиешелүү маселени чечүүдө жыйында ошол улуттун өкүлүнүн докладынан кийин чечилиши керек деп белгиленген[12].
Муфтийлер, шейхульисламдар, кадилер, имамдар, муэззиндер ж. б. дин кызматкерлери эл тарабынан шайланып, администрация эмес, диний жыйын аркылуу кызматына бекитилиши зарыл. Ал эми ошол мезгилде чет жактардан билим алып келишкен жаштар да көп болгондуктан, «аларды жогорудагы кызматтарга, эгер татыктуу болсо шайлана алышат», – деп кабыл алышкан резолюцияда.
Мечит, мектеп жана медреселерди куруу, аларды оңдоо иштери диний жыйындын уруксаты менен жүргүзүлүшү керек. Ошону менен катар эле деп белгиленет резолюцияда, Түркстан аймагындагы ишчаралар да Россиянын ичиндеги мусулмандар үчүн белгиленген мыйзам чегинде болсун. Россиядагы мусулман коомчулугу үчүн мектеп, медреселердеги билим алуу боюнча прогрессивдүү долбоорлор өзүбүз тараптан кабыл алынат. Мезгил талабына жараша, дин кызматкерлерин даярдоо максатында, медреселерди (орто окуу жайларын) реформалоо керек. Зарыл болсо жаңы медреселерди куруу керектиги айтылган резолюцияда[13]». Бул саптарда съезддин катышуучуларынын реформалык, жадиддик духу таасын байкалып турган.
Акча каражаты болбосо, мектептерди реформалоого мүмкүн эмес. Жалгыз булак катары эсептелген «вакуфка» аймакта тыюу салынган. Ошондуктан, ага уруксат алууга аракет кылуу керек. Уруксат алганга чейин анын санын көбөйтүп, Түркстан диний жыйынынын алдында вакуфтук бөлүм ачуу зарыл жана ага көзөмөл жүргүзүү милдетин ыйгаруу керек болгон.
«Өкмөттөн биздин мектептерге, медреселерге мыйзамдуу субсидияларды суроо; ЖетиСуу аймагы негизинен беш улутка бөлүнгөндүктөн, Мамлекеттик Думага үч депутаттан көп эмес орун берип жана бул укукту жергиликтүү каракыргыз, таранчы жана кыргызкайсактарга берүү керек. Ал эми татарлар, сарттар ж. б. жактан келгендер эч кандай нааразылык көрсөтпөөгө тийиш, анткени алардын өкүлдөрү башка жерлерден шайланат» – деп, белгиленген[14].
Жогоруда белгиленген он пункттан турган резолюцияны бийликке билдирип жана аны ишке ашыруу максатында Закир Вагапов, Зайнетдин Тазетдинов, Ахметбек Койбагаров, Миркасым Миршанов жана Акбар Юлдашевдерди атайын өкүл кылып дайындашкан. Мындан тышкары, съезд бардык шаарларда жана соода түйүндөрүндө (начальствонун уруксаты менен) китепканаларды ачуу эл үчүн пайдалуу болоорун жана келерки жылы, каникул учурунда Пишпекте жана Токмокто мугалимдер съездин уюштурууну чечкен.
Съезд өткөрүлгөндөн кийин көп өтпөй эле, тактап айтканда, 1906ж. 17декабрда Петербургдан Акматбек Койбагаровго шайлоо иштери боюнча Ички иштер министри Крыжановскийден телеграмма келген[15].
«Гап» же «Машраб» деп аталган жадиддик топтор Кыргызстанда да уюшулган. Алардын мүчөлөрү жума сайын бейшемби же жума күндөрү чогулушуп, болуп жаткан окуялар кызуу талкууланып, пикир алышкан, орустүрк согушуна байланыштуу саясий окуялар, Түркияга жардам көрсөтүү, улуттук маанайдагы адабияттар, каттар ж. б. окулуп, талкуулангандыгы белгиленет[16].
Адатта, мындай жыйындарды таасирдүү ири соодагерлер, манаптар жетектешкен. Күзөт бөлүмүнүн маалыматтары боюнча Токмоктогу «Гап» же «Машраб» тобунун башында жергиликтүү соодагер – Гали Токтаров тургандыгын белгилейт. Андан ары «Машрабда билгендер согуш, Түркия жана султан жөнүндө айтып беришкендерин» маалымдайт[17]. Токмоктогу ийримде: Азиз жана Якуб Садырбаевдер, Сыдык Канжетаев, Шамен Давлетов, Галия Узбеков, Ибрагим Мурзабаев, Абдуазиз Игамбердиев ж. б. 41 адамдын катышкандыгы көрсөтүлөт[18].
Түркстан крайынын казак, кыргыздары жалпы россиялык мусулман кыймылдарына тартыла баштаган. Мисалы, 1906ж. 1621август аралыгында Нижний Новгород шаарында 800гө жакын делегат катышкан Бүткүлроссиялык мусулмандардын үчүнчү съездине ЖетиСуу областынан эки өкүл барган. Алар кыргыз А. Койбагаров менен Пишпек уездинин казагы Ы. Дабылбаевдер болушкан[19].
Саясийэкономикалык оор абал элдин нааразылыгын жараткан. Эл үнүн бийликке жеткирүү үчүн ошол мезгилде жаңыдан калыптанып келе жаткан интеллигенция өкүлдөрүн, таасирлүү манаптар, агартуучулар, жазгыч акындар биригишип аракеттене башташкан. Бул көрүнүш жалпы эле Түркстан аймагына мүнөздүү болгон. Алар аймактын артта калышын, элдин аёсуз эзилип жатышынын негизги себеби катары калктын караңгылыгын эсептешкен. Куугунсүргүндүн күчөшүнө карабастан, Түркстандагы улуттук саясий элитанын өкүлдөрүнүн арасындагы байланыш үзүлмөк түгүл, алардын колониялык саясатка каршы аракеттери андан дагы күч алып улана берген. Ага 1910ж. 21октябрдагы казак, кыргыз улуттук саясий элитасынын өкүлдөрү катышкан УзунАгач съезди далил боло алат. Балким, алар бул жыйынды съезд деп деле атабаса керек. Бирок, мындай аталыш ЖетиСуу областына караштуу казак, кыргыздардын өкүлдөрүн кошкон бул съезд Верныйдын жанында УзунАгач кыштагына жакын жерде өткөндүгү үчүн иш ачкан жандармерия документтерине байланыштуу болгон. Жыйын жашыруун уюштурулуп, ал ЖетиСуу областынын администрациясы тарабынан УзунАгач түбүндөгү орус аскерлеринин кокондук аскерлерди жеңишинин 50 жылдыгына арналган салтанаттуу маараке уюштуруп жаткан кезде өткөн эле. Салтанаттуу жыйын аяктаган соң казак, кыргыз ишмерлери УзунАгачка жакын бир үйгө жыйналып, съезд өткөрүшкөн[20].
Архивдик документтерде съездди уюштуруучулар катары – көрүнүктүү казак ишмери Барлыбек Сыртановдун, айтылуу казак чечени, Верный уездине караштуу Калыкуту болуштугунун мурдагы болушу, прапорщик Ногойбай Дөөлөтбаковдун жана ошол учурдагы жалпы кыргызга сөзү өтүп турган Шабдан Жантаев менен Дүр Сооронбаевдин ысымы аталат.
Жыйынга катышкандар падыша өкмөтүнүн саясатынын казак менен кыргыздарга тийгизип жаткан кесепеттерин айыптап, биринчи кезекте орус дыйкандарынын бул жакка конуш оодарып келишин токтотуунун жолун караштыруу керек, Түркстанда мусулман диний башкармалыгын негиздөө, Мамлекеттик думада кыргыз жана казак өкүлчүлүктөрүн теңдөө ж. б. талаптары коюлгандыгы айтылат[21]. ЖетиСуу областында орустарга конуш берүүнү токтотуу үчүн падышага өтүнүч киргизүү керек жана ал үчүн Петербургга атайын делегация жиберилсин, ага кете турган чыгым үчүн ар болуштуктардан акча жыйналсын, падышанын кабыл алуусуна кирүү үчүн делегация мүчөлөрү Бухара эмиринен көмөк сурасын деген чечимдерди кабыл алышат. Алар Петербургга бара турган делегациянын курамына кимдерди киргизүү керек деген маселени да караштырып, анын курамы эки адамдан – Б. Сыртанов менен Д. Сооромбаевдер барсын деп чечишет[22].
Бийлик органдарынын назарына түшүп калбаш үчүн Д. Сооромбаев Петербургга бир аз кийин аттанууга тийиш болгон. Бирок, көп узабай эле Д. Сооронбаевдин Петербургга аттанганы жатканы билинип калып, ал сапарга чыга албай, Пишпекте калып калат[23].
Падыша өкмөтүнүн тыңчысынын маалыматында, ЖетиСуу областындагы кыргыз, казактардын саясий кыймылына орто даражадагы билим алып, акимчиликте төмөнкү баскычтагы кызмат аткарып жаткан Тымбай Серикпаев, Найзабек Тулин, Дүр Сооронбаев, Мамбетаалы Мураталин, Ибрагим Жайнаков, Эшмухаммед Абылайханов сыяктуу казаккыргыз элинин интеллигент өкүлдөрү жетекчилик кылганы көрсөтүлгөн[24].
1911ж. июнда Кордой жеринде Ногойбай Дөөлөтбаковго аш берилип, ага келген казак, кыргыздардын баш көтөрөөр азаматтары колониялык бийликтин тушунда жергиликтүү элдин укугун коргоонун жолдорун талкуулап, бул иште биргелешип иштөөгө убадалашат. Н. Дөөлөтбаковдун ашына катышкандардын ичинде Пишпек уездинин Тынай болуштугунан Д. Сооромбаев, Шабдан Жантаевдин уулу Мөкүш, Верный уездинин Чымалган болуштугунан М. Измаилов, Чоң Алматы болуштугунан Б. Ачекеев, Кордой болуштугунан А. Козубеков, Чыгыш Каштек болуштугунан Ч. Кудайбергенов, Ботбай болуштугунан Ө. Танкин, Байтик болуштугунан А. Байсалов, Чүй болуштугунан А. Козубековдор катышышкан[25].
Бул жыйында УзунАгач съездинин чечими боюнча ЖетиСуу казак, кыргыздарынын атынан абдан татаалданып жаткан жер маселесин Петербургга, падышага өтүнүч билдирүүдө Б. Сыртановдун аракети ийгиликсиз аякташынын себептери талкууланып, мындан ары бул жердеги россиялык башка түркмусулман элдери менен бирге аракет кылуу керектиги да караштырылган. Ошону менен бирге Н. Дөөлөтбаковдун ашына катышкандарга 1909ж. Уфа шаарында жарык көрүп, 1910ж. экинчи ирет басылып чыккан М. Дулатовдун «Ойгон, казак» («Оян, казак») аттуу эмгеги тартууланган[26].
Россиянын курамына кошулган Түркстан аймагында алгачкы мезгилде (1867–1889ж. ) жашаган кыргыздардын ич ара кагылышуулары токтоп, анын натыйжасында бир кыйла тартип орногондугун жана калктын турмушунун жакшыра баштагандыгын да белгилей кетүү абзел. Ал эми 1889–1905ж. аймакта ар кандай адамдар пайда болуп, жөнөкөй кыргыздарды алдап, бир швед ширеңкени бир койго алмашып, тамеки тартканды, арак ичкенди үйрөтө башташкан. Шайлоо оюндары башталып, добуштарды сатып алуу, бирибирин жамандоо, доо сыяктуу иштер башталган[27].
Ушундай шартта кыргыздардын ичинен жаңы усулда билим алып, китеп жазган адамдар пайда болгон. Алар элдин абалын, коомдогу болуп жаткан өзгөрүүлөрдү, бийликтин кысымын жазып чыгышкан. Бул тууралуу 1914ж. жарык көргөн кыргыздын алгачкы тарыхчысы Осмонаалы Сыдыков «Тарихи Шадмания» деген эмгегинде:
Партиялык басып кетти, Жылдан жалга ашып кетти. Куулук шумдук ташып кетти, Мээр шапкат качып кетти. Манап болсо элди жеди,
Байбайкуштар малын берди
Кедей байкуш, малай кирди,
Азыр кыргыз шондой болду [28], – деп жазган.
Дагы бир белгилүү агартуучу Алдаш Жээнике уулу (1876–1930) 1903ж. жазган «Шайлоо» деген ырында шайлоодогу жосунсуз жоруктарды, жергиликтүү байманаптардын орус администрациясы менен бирдикте жасаган ыплас иштерин, элдин оор абалын ырга кошкон.
Ар бир шайлоо добуштарды сатып алуу менен коштолгон. Шайлоонун алдында талапкер салыктарды токтотууну, болуштуктар ырашкерликте, тынч жашайт деп убада кылышкан. Партиялуулукка алаксышкан кыргыздар талапкер эмне үчүн 5, 10, 20, 30 миң сом (рубль) таратып жатышат деп ойлогон эмес, анткени үч жыл аралыгында ал 900–1500 сомго чейин гана маяна алышкан. Шайланган болуштар, соттор кеткен чыгымынан 5, 10, 20 эсе көп каражат элден чогултуп алышкан[30].
Падышачылык өкмөт жергиликтүү элдин отурукташуусуна дээрлик каршы болушкан, анткени алар жакшы жерлерди ээлеп калат деген коркунучта болушкан. 1907ж. Россия Ички иштер министрлиги тарабынан өткөрүлгөн «жерге жайгаштыруу боюнча кеңешмеде» («совещание о землеустройстве») кыргыз жана казактардын жерлерин чектеп, аларды Көчүрүп келүү фондуна өткөрүп берүү ишчаралары каралган. Бийлик аларды көчмөн турмушта жашоо образын сактап калууну көздөшкөн, анткени көчмөндөрдү жерден алыстатуу оңой болот деп эсептешкен[31]. Мындай чечим менен колониячылар кыргыз элинин калыптанып калган дыйканчылыгын бузушкан. 1912ж. Пржевальск уездинин КүңгөйАксуу болуштугунун кыргыздары отурукташуу жөнүндөгү арызын берген учурда алар менен жолугушууга келген Келгиндер башкармалыгынын өкүлү Юдин, арыз жазгандарды чогултуп туруп айткан: «Падыша өкмөтү силердин каалоолоруңарды кабыл алат, бирок бул мындай иш чаралар силерге төмөндөгүдөй милдеттерди коет: силер дыйкан болушуңар керек, б. а., балдарыңарды аскерге бересиңер, андан соң падышанын динине өтүшүңөр керек» [32]. Муну уккан арыз жазгандардын баары отурукташуудан баш тартышкан. Айрым учурларда тескерисинче, жайыттарды чектөө максатында аларды күч менен отурукташтырышкан. Бирок буга карабастан, элдин алдыңкы өкүлдөрү элди отурукташтырганга аракет жасашкан. Мисалы, Талып Байболот уулу (18481949) өз уруусу коңуратты баштап, ЖетиӨгүздүн талаасына Чырак деген кыштак салдырган. Чындыгында, бул кыштак отурукташкан кыргыздардын кыштактарынын эң алгачкыларынын бири болуп эсептелет [33].
Мындай аракеттер жөнүндө Ыбырайым Абдракман уулу: «жаңыча тарбиялангандар элдин бир четин бөлүп жерге отурукташтырууга да аракет кылган. Мисалы, ЖетиӨгүздөгү Талып молдонун баштоосу менен эки чоң кыштак «Чырак», «АкКочкор» пайда болуп, манаптардан качкандар бул кыштактарга топтолуп, жерге ээ болгон.
Тоң болуштугундагы Чымжыев, Шенкоевдердин баштоолору менен «Күндөй» кыштагы курулган. ЫсыкКөл районундагы Теспир молдонун баштоосу менен Теспир кыштагы курулган. Бул туңгуч кыштактар азыр гүлдөгөн кыштактардан болуп эсептелет[34] деп кол жазмасында ЫсыкКөл аймагындагы алгачкы кыштактар жөнүндө белгилеп кеткен. Ал эми Талып Байболот уулунун Чырак айылын негиздегендиги жөнүндө Алдаш молдо мындайча эскерет:
Олтуруп кыштак болбосок, Олуттуу жерге конбосок. Ишибиз артта калат деп, Иш бузулуп барат деп.
Олтурукка конушуп,
Крестиян болушуп,
Олтурук атак алышып,
Кыштактарын салышып.
Талып молдо, Бекбоо, Көкөл
Жерин өлчөп алышкан
Крестиян аталып,
Кыштагын бөлүп салышкан… [35] … Калаа салбай болбойт деп, Калк түзөлүп оңбойт деп. Кыштак салбай болбойт деп, жаңыртып кылган эби бар, Талиптин айткан кеби бар. Талип айткан кеп болуп,
Жалпы журтка эп болуп[36].
Түркстан аймагында калкка салынган салыктын өлчөмү Россиянын борбордук губернияларына караганда бир топ жогору болгон. Бул тууралуу Молдо Кылыч «Зар заман» деген чыгармасында:
Теңгеден алды салыкты, Каратты далай калыкты.
Жылданжылга салык деп
Закон баштап түгөнгүр
Замананы тарытты, – деп жазган.
Согуш башталганда элдин ага карата мамилеси кандай болгон? Орустар жеңсе, Россияга жакшы болот, демек кыргыздарга да жакшы, эгер жеңилсе, душман бизге да жетип талкалайт деген пикирде болушкан. Ошондуктан, алгач кыргыздар ар бир түтүндөн 50 тыйындан 2 сомго чейин чогултушкан. Айрым жерлерде алар өз күчтөрү менен аскерге чакырылгандардын чөбүн чаап, эгинин жыйнап да беришкен. Боз үйлөрдү, терилерди, тамакаш, жылкыларды беришкен. М. Тынышбаевдин маалыматы боюнча, каракыргыздардын ичинен өз ыктыяры менен фронтко Пржевальск менен Пишпек уездинен кетишкен. Согуштукталаа курулуш иштеринин башчысы Чаев 1915ж. М. Тынышбаевге жалпы аскердик милдеттүүлүк маселеси тууралуу кайрылган. Ал бул маселе тууралуу ошол мезгилде чыгып турган «Казак» гезитине жарыялаган. 1916ж. 24январда «Казак» гезитинде бир нече кыргыздын (казактын) пикири жарыяланган: алар армияда кызмат кылууну каалашы же каалабагандыгы тууралуу сөз болбостон, аларды кайсы аскердик бөлүктө кызмат өтөшөт; жөөбү же атчан аскерлердин катарындабы? деген суроолор кызыктырган. Бул маселелер «Казак» гезитинде кызуу талкууланган (№166, 168, 177, 178, 179). Көпчүлүк кыргыздар атчан бөлүктө кызмат өтөөнү каалашкандыгын билдиришкен. Бул маселелерди чечүү максатында 1мамлекеттик думанын өкүлү А. Букейханов, гезиттин редактору А. Байтурсынов жана кыргыз Н. Багымбетов Петроградга барышып, бир нече мамлекеттик адамдар, анын ичинде согуш министрине жолугуп келишкен. Делегаттар кайтып келишип, гезит бетине согушка кыргыздарды чакыруу маселеси азырынча токтотулду деп маалымат беришкен. Албетте, аскердик кызматты кубануу менен кабыл алышкан дегенден алыспыз, бирок, алар кавалерияда кызмат өтөө менен жерлерин сактап калабыз деп да ойлошкон. Ошентип, аскердик кызмат кыргыздарды коркуткан эмес, тескерисинче алар даяр болушкан.
Мисалы, 1916ж. 7октябрда «Семиреченские областные ведомости» гезитине штабскапитан Бекимовдун «ЖетиСуу областынын кыргыз калкына ачык каты жарыяланган», анда падышага берилген бардык элдер сыяктуу эле кыргыздарды да германиялыктарга каршы согушуп, Россияны коргоого чакырган[37].
Бирок, кыргыздарды андан да коркунучтуу (алар ушундай деп ойлошкон) жумуштарга чакыра баштагандыгы күтүүсүздөн болгон. 25июнда чыккан Жарлык шаарларга 8июлдан баштап белгилүү боло баштаган. Гезит беттеринде 19–43 жаштагы жергиликтүү эл окопторду казууга тартылат деп жазылып, башка жумуштар жөнүндө айтылган эмес. М. Тынышбаевге суроо менен кайрылышкан учурда ал темир жолдорду куруу, куралдарды ташып түшүрүү, жылкы кайтаруу, токойлорду кыюу ж. б. да тартылат деп түшүндүргөн учурда, алар телеграммаларда жана гезиттерде «окоптор» жөнүндө гана айтылып жатат. Ал эми жакындары согушта жүрүшкөн келгин тааныш дыйкандар «окоп» казуу эмне экенин түшүндүрүп беришти дешкен. Алардын айтуусу боюнча, бир тарабында орустар, экинчи тарабында немис солдаттары отурган казылган аңдар; ал эми аларга жаңысы керек болсо алдыдан, б. а., эки тараптын ок атышынын ортосунан казуу керек (артынан эмнеге казмак эле), деген сөздөр тез тараган. Аларга түшүндүрүүнүн ордуна жарлыкты аткарып башташкан. Муну туура түшүндүрүүгө да аракет жасагандар болгон. Мисалы, Нурмолдо (1838–1920)
Баргандар Орусияга Аң казып, кыят карагай.
Март жигиттер – марткерлер Уруштан алыс иштешет
Мусулманның аскерлер.
Кеңешкиле жаранлар.
Келишишке жараңлар. Араздашып кетпегей
Ак пааша менен араңар[38]. Оңоп алар ортону
Өнүпөссүн балалар[39]. деп, айтып чыгып, падыша Николай IIнин жарлыгына каршы чыгуу элди кыйноого, керек болсо кырылууга алып келет деп ишенген жана Нурбай ырчы менен айтышууда:
ойлончу бир аз токтолуп каяшаң тиер ок болуп. Алакандай аз элсиң
Каласың дароо жок болуп, – деп айтып, ынтымакка үндөгөн.
Башка заманчы акындар сыяктуу эле Алдаш Жээнике уулунун «Хал заман» деген чыгармасында падышачылык Россиянын кыргыз элинин кылымдардан бери калыптанып келген жашоотурмушун түптамырынан өзгөрткөнүн, талоончул саясаты калктын каршылыгын жаратарын айтып чыккан:
Айдап чыкты тоотоого,
Ашып көчтү эчен бел,
Аштык айдаар жери жок Азып жүрөт кайран эл. Шол кылганы дуруспу?
Аргасы кеткен элижурт Акыры түбү бир күнү,
Бунт кылып салар урушту[40].
Деги эле Алдаш Молдонун бардык эле чыгармаларын, ырларын падышачылык Россиянын карамагындагы элдин абалын, бийликтин жергиликтүү элге карата колониялык саясатынын мааниси тууралуу булак катары пайдаланууга болот. Анын ар бир сабын талдай келсек, агартуучуакындын терең философиялык ой жүгүртүүсүн, анын келечекти көрө билүүсүн жана алардын бүгүнкү күндө актуалдуулугун белгилей кетүү абзел.
Дагы бир жазгыч акын, агартуучу, акындык поэзиянын залкар өкүлү Молдо Багыш Сарыбай уулу (1888– 1937) ошол мезгилдеги башка акындардай эле замана темасына кайрылып, «Бузулду го заманың», «Кандай болот бул заман?», айрыкча өтө олуттуусу «Түрмөдөгү арман казал» (О. Сооронов тарабынан топтоштурулуп, «Абак дептери» деген ат менен 1988ж. жарык көргөн) ж. б. бир катар чыгармаларды жараткан. Ал замана, жашоотурмуш эмне үчүн мындай болуп баратат, мунун себеби эмнеде, күнөөкөрү ким деген суроолордун тегерегинде акыл калчап, ой термеген:
Акыйкат кылбайт жакшылар Акты менен караны Ала берет параны.
Шул себептен калайык
Журтка берди балааны.
Ал адепактык негиздер жок болуп, моралдыкэтикалык принциптер түп тамырынан кыйрагандыгын көрсөткөн:
Байкап турсам, агайын
Бозону ичип мас болуп,
Карылары жаш болуп,
Катындары баш болуп,
Бирбирине кас болуп,
Бир бирине кат коюп,
Бий, болушу баш болуп, Кудай таалам кудурет
Журтка толду балээси [41].
Аскерге шашылыш чакыруу элди тынчсыздандырган, анткени эл мурун аскерге чакырылып көргөн эмес, ал турсун мурда чакырылып келген элдерде деле ар кандай эксцесстер болуп келгени белгилүү, – деп жазган М.Тынышпаев.
Аскерге чакырылгандардын тизмесин ар кандай жолдор менен түзө башташкан. Айрым учурларда манаптар өз балдарынын ордуна кедейкембагалдардын балдарын жазыдырышкан, кээде жашын төмөндөтүп, же кошуп койгон учурлар да болгон. Мындай көрүнүштөр жөнүндө Алдаш Молдо «1916жылкы Үркүндүн алдында» деген ырында: 14 жаштан (19) жогору, кырк эки жаштан (43) төмөнкүлөрдү аскерге алуу жөнүндөгү падышанын жарлыгынын чыккандыгын жана болуш, байлар писарга пара берип, балдардын жашын жашырып, туура эмес тизме түзүп жаткандыгын көрсөткөн:
Старчын менен бийболуш
Басты байлар санаасын Бермек болду ордуна
Жаздырып кедей баласын.
Бай, манапка алдатпа!
Балаңды бербе солдатка!… – деп айтып келип, элди каршылык кылууга үндөйт:
Ызнак, мөөрүн тартып ал!
Спискесин тытып сал!
Өздөрү берсин балдарын!
Старчын келсе кармагын! Оодара тартып атынан,
Өлөөрчө кылып сабагын…
Ушундай эле мааниде К. Акиев да жазган («16жыл»):
Байлардын уулун албайт деп,
Бардык дыйкан калбайт деп,
Болуштун уулун албайт деп,
Боростойдон калбайт деп,
Бойлошуп жаткан Кермендин
Бомбусуна кармайт – деп, Бийлердин уулун албайт деп, Бечарадан калбайт деп.
Ушундай мезгилде бир ууч казаккыргыз интеллигенциясы оор абалда калган. «Казак» гезитинде Мамлекеттик 1думанын мурдагы мүчөсү А. Букейханов, гезиттин редактору А. Байтурсынов жана Дулатов элге кайрылуу жасашып, эч кандай коркунуч жоктугун жарыялашкан. Гезиттин бул саны тездик менен тарап кеткен.
Шабдандын уулдары Мөкүш, Кемел жана Аман да адеп элди токтотууга аракет жасашып, ал турсун Новороссийск кыштагына тийгизбей турушкан. Бирок кийин көтөрүлгөн элге кошулуп кетишкен[42].
Көтөрүлүштүн жүрүшүндө улуттук интеллигенция өкүлдөрү көтөрүлүштүн жеңилүү менен аякташын жакшы түшүнүп турса да, элдин катарына кошулуп, айрымдары аны жетектеп да калышкан. Мисалы, Белек Солтоноев («Кызыл кыргыз тарыхынын» автору), Шабдан Жантай уулунун балдары – Мөкүш, Хисаметдин, Аман, Кемел («Галия» медресесинин бүтүрүүчүсү), Канаат Ыбыке уулу
(жадиддик мектепти ачкан), анын уулу Исхак Канат уулу («Галия» медресесинин бүтүрүүчүсү), Максут кожо ж.б. Кеңеш доорундагы изилдөөлөрдө алардын өз кызыкчылыктарын көздөшүп жана бийлигин сактоого аракеттенишип көтөрүлүшкө кошулуп кеткендигин белгилешкен. Көтөрүлүштүн күчөшүнөн жана алардын чечкиндүү аракеттеринен чочулашкан айрым манаптар да кошулуп кеткен деп көрсөтүлөт[43]. Ал эми кошулбагандарын болсо, феодалдардын бир катары олкусолку болушуп, көтөрүлүштүн жыйынтыгын күтүшкөн, көтөрүлүш башталган соң өз адамдарын коопсуз жерлерге көчүрүшүп, кийин эл менен Кытайга качышкан деп мүнөздөлгөн[44]. Албетте, адамдардын арасында ар кандайы болот. Бирок материалдар менен таанышкан учурда, айрыкча көтөрүлүштүн башчыларынын бири Канаат Абукиндин (Канаат Ыбыке уулу) суралган учурда көтөрүлүштүн себептерин абдан так жана даана көрсөтөт[45]. Чындыгында Канаат Ыбыке уулунун ишмердүүлүгүнөн бир эле мисал келтирип көрсөк, балдардын билим алышына камкордук көрүп, өз каражатына ошол мезгилдеги эң ыңгайлуу жаңы усулда билим берген мектепти жатаканасы менен курдуртуп, атайын мугалимдерди чакырып, аларга маяна төлөп берген адамдын кандай жеке кызыкчылыгы болуш керек эле? Же болбосо Шабдан Жантай уулунун (ал да өз каражатына мектеп салдырып, анда 200дөй адам окуган) балдарынын кандайча кошулган деген суроо салсак. Алар орус төбөлдөрү менен да жакшы мамиледе болушкандыгы белгилүү. Алар ушундай кыйын кезеңде өз элине кандай да болсо жардам берүүгө умтулушуп, элдин көтөрүлүшкө башчы болуп берүүсүн суранычын четке кага алышкан эмес. Албетте, манаптардын бардыгы эле патриот болгон деп айтуудан алыспыз.
Көтөрүлүш аёсуз басылган соң качкындарды Кытайдан мекенине кайтарууда да алардын көпчүлүгү активдүү аракеттерди жүргүзүшкөн. Мисалы, Кемел Шабдан уулу кытай бийлиги менен бул маселени оңуна чечүү максатында сүйлөшүүлөрдү жүргүзгөн. Анын 1921ж. 29сентябрда кыргыз качкындарын жайгаштыруу боюнча ыйгарым укуктуу өкүл катары жазган катында «3000 кыргыз кулдарын жана 7000дей кытай жарандарына көз каранды абалда жашап жаткан кыргыздарды бошотуу максатында чет өлкөгө чыккандыгын жана жеке өзү кытайлыктардан 15 түтүн жана 400 үйбүлөнү кулчулуктан бошотуп, аларды Кытайдан Россияга жөнөткөндүгүн» сыймыктануу менен жазган[45]. Кытайдан элди мекенине кайтаруу процесси ондогон жылдарга созулган жана ал кеңеш доорунда гана чечилген. Бирок миңдеген үйжайсыз адамдарды азыктүлүк, кийимкече жана турак жай менен камсыздоо кыска убакыт аралыгында аткаруу өтө оор болгон. Бул милдеттерди ишке ашырууда кыргыздын көрүнүктүү агартуучусу И. Арабаев, агартуучутарыхчы Б. Солтоноев, акын Ы. Шайбеков,
М. Мураталин ж. б. зор ишаракеттерди жүргүзүшкөн. Алар элдин абалын, сурооталаптарын билдиришип, бийликке каттарды, кайрылууларды жолдошкон. Булардын ичинен айрыкча, 1920ж. 1майда В. И. Ленинге жазган катты белгилей кетсек болот[46].
Жыйынтыктап айтканда, Түркстан карайынын мусулман интеллигенциясынын өкүлдөрү, алардын катарында кыргыздын агартуучулары, саясий ишмерлери ХХ к. башында биргелешкен активдүү саясий аракеттерди жүргүзүшкөн.
Г. АБДАЛИЕВА, т. и. к.
1916-ЖЫЛДАГЫ КӨТӨРҮЛҮШ:
КЫРГЫЗДАРДЫН КЫТАЙГА КАЧЫШЫ
1914ж. Биринчи дүйнөлүк согуш башталгандан тартып, орус падышачылык өкмөтүнүн согуштук алыксалыктарынын көбөйүшүнөн жана орус дыйкандарынын отурукташуу саясатынан запкы жеген кыргыздар, 19141915ж. эле, Кытайдын аймактарына барып отурукташа баштаган. Бирок, бул жылдары кыргыздар массалык түрдө эмес, бир уруу же бир нече үйбүлө болуп көчүп келишкен (Асанакун Мукан, Мухтар Өмүрбек). Ал эми, 1916ж. көтөрүлүштө кыргыздар Какшаал, Үчтурпан, Аксуу, Бай, Куча шаарларына, Текес, Кулжа шаарына чейин кирип кетишкен. Качкын кыргыздардын басымдуу бөлүгү совет бийлиги орногондон кийин мекенине кайтып келишип, калган бөлүгү Кытайда кала беришкен (Анвар Байтур, 1992. 90б. )
Кытайдагы кыргыздарынын айтуусу боюнча, XX к. Кытайга кыргыздардын үч жолу жер которушкандыгы жана үч үркүн болуп өткөндүгүн, «үч качкын» же «үч көчкөн журттай» окуясы эл арасында кеңири баяндалгандыгын айтышат (Жунус Жумадыл, Муканбет Керим).
Архивдик материалдардан жана Кытайда жашаган кыргыздардан алынган маалыматтардын негизинде 19161934ж. Кытайга кыргыздардын эмиграциялык кыймылдары негизинен үч этапта жүргүзүлгөндүгүн белгилөөгө болот.
1916ж. Кытайдагы жергиликтүү элдин айтымында «Чоң үркүндө» келип отурукташып калгандар тобу (1916жылдагы көтөрүлүштү «Чоң үркүн» же «мунт» деп аташат). 1916ж. орус империясынын колониялык саясатына каршы көтөрүлүшкө чыккан кыргыздар Кытайга качууга аргасыз болушкан. Кытайлык кыргыздарда үркүндү чоң качкын (үркүн), орто качкын ( үркүн) жана кичи качкын (үркүн) деп шарттуу түрдө бөлүп баяндашкан. Үркүндү карыялар чоң качкындабы же кичи качкындабы дешип, окуянын жылын тастыкташкан (Айдаркан Атамбек, Асанакун Мукан).
Кытайга кыргыздар негизинен үч жол менен багыт алышкан. Биринчиси: Нарындын АтБашы аймагынын АкСай өрөөнү аркылуу Торугарт жана Келтебек ашуусу; экинчиси: Пржевальскиден түштүккө, Бедел ашуулары; үчүнчүсү: Каркыра аркылуу Кулжа жана Текес тарапка барышкан.
Кыргыздардын Кытайга качуусунун багыттары тууралуу архивдик маалыматтардан Орусия мамлекетинин Генералдык консулдун докладдык билдирүү катында мындай баяндалган. Анда: сентябрдын биринчи күндөрүндө Кытайдын чегинде чакан топтордон турган кыргыздар пайда боло башташты. Малдын көптүгү жолду арбытууга мүмкүндүк бербегендиктен улам, кыргыздардын негизги массасы сентябрдын жыйырмаларында гана кытай чек арасынан өтө баштады. Бул убакта ЖетиСууга жетиштүү сандагы куралдуукүчтөр чогулду, аларды (кыргыздарды) чечкиндүү куугунтуктап, козголоңчуларды Кытайга кубалашты. Кыргыздарга кытай чегине эки багытта: 1) Нарын чыңдоосунун жанынан Аксай өрөөнү аркылуу Какшаал суусунун төрүндөгү Торугарт жана Келтебек ашуусу жана 2) Пржевальск шаарынан түштүк тарапта Бедел жана Кайчын ашуусу аркылуу өтүшүп, ҮчТурпан жана Аксуу аймагына барышты. Биринчи багыт топтолгон элдин Кытайга өтүшүнө кыйын болду. Нарын чыңдоосунун гарнизону менен жакын болушу Торугартка бет алган убакта козголоңчулар үчүн туруктуу коркунучтуу болуп эсептелген, анын үстүнө мында чек арадагы тоолор аябагандай катаал, жагымсыз жана жайыттардын жоктугунан улам кыргыздарды кызыктырган эмес. Ошондуктан, көтөрүлүш башталганга чейин Нарындын түштүгүндө көчүп жүрүшкөн кыргыздар гана Торугарт аркылуу Чакмакка бет алышкан болучу, бул жерге 2 волост ашык кыргыздар келишкен, бул Нарын участкасынын кыргыздарынын арасында толкундоолор анчалык болбогондугу менен да түшүндүрүлөт.
Ал эми, кыргыздардын бир аз гана бөлүгү бет алган биринчи багыттан айырмаланып, козголоңчулардын дээрлик көпчүлүк бөлүгү башчылары менен Бедел аркылуу ҮчТурпан менен Аксууга бет алышкан, жакшы жайыттары бар бул аймактын орус чек арасына жакындыгы, ушул тарапта чек аралар жана ашуулар кайтарылбагандыгы кыргыздардын тобу менен тоскоолдуксуз өтүүсүнө мүмкүндүк берген деп билдирет Пекиндеги Россиялык императордук миссиянын 1916ж. 1декабрдагы №3300 билдирүүсүндө. Ошентип, Бишкек жана Пржевальск уезддеринин 32 волостунан келген кыргыздар Үчтурпан менен Аксуу чөлкөмүнө, Жаркент уездинен 7 волостунан келген кыргыз менен казактар Кулжадагы Текес аймагына жайгашышкан.
ҮчТурпанда жана Аксууда биринчи зарылдыктагы буюмдардын кымбаттыгы кыргыз массасын ачкадан өлүү коркунучун алдыга коёт. Алардын арасында тоё тамак жебегендиктен улам келте, жана башка оорулар пайда боло баштаган. «Ашыкча жандарынан жана жолдогу убарадан кутулуу үчүн – кыргыздар жолго жана турган жерлерине майда балдарын ташташып, 12 жаштан улуу кыздарын жана балдарын 30—40 сомдон (сомдун наркы 12 теңгенин ордуна 3 теңге болгон убакта) жергиликтүү сарттарга сатып жатышат» – деп Россиянын Кашкардагы консулу билдирген (КР УИАнын кжф, № 136. 41б. )
Үрккөн элдин жолдо жана чет жерде көргөн азаптозогун толук сүрөттөө мүмкүн эмес. Бир жагынан азык– түлүгү кенен, куралжарагы шаймашай жазалоочулар такымдай кууп, жеткендерин кырып жатса, экинчи жагынан аскасы асман тиреген ашуулар жүрөк үшүн алып, качкындарга бир кыйла бөгөт болгон, үчүнчүдөн аларды ачкачылык алсыраткан. Өзгөчө бир аз жүгүн жонуна арткан жөө жалаңдарга, ачжылаңачтарга, жаш балдарга, карыкартаңдарга, балалуу энелерге оор болгон. Ат, төөчөн, малмүлкү менен кошо көчкөн байманаптар көч алдында кетишип, Үркүндүн алгачкы кездеринде анчалык запкы тартышкан эмес. Бирок, барабара тоюттун жоктугу, татаал ашуулар алардын малынын көп санда кырылышына алып келген. Бул туурасында жазалоочу топтордун бир жетекчиси 1916ж. 22декабрдагы рапортунда: «Качкындардын малы күнүнө миңдеп кырылып жатат», – деп жазган (КРУИАнын кжф, № 137. 186– 187б. ). Андан ары ал АкБел, Бедел ашуулары жана КелекТайгак суусу менен ЫсыкБулактын айланасы малдын жайнаган өлүктөрүнө толуп кеткенин билдирет. Малжандын кыйла бөлүгү жазалоочулардын колуна тийген. Ошентип чек арага жеткенде качкындардын колунда жылкынын 10, койлордун 25 проценти гана калган (Усенбаев, 1967. – С. 126. ).
1916ж. көтөрүлүштүн катышуучусу жана ал тууралуу эл оозунан жыйнаган Абдылда Арыстаке уулу, Алдаш Молдонун окуучусу, ЖетиӨгүз районунун «Дружба» колхозунун тургунунун эскерүүлөрүндө: «Үркүндө КызылСуунун (Покровка) ашуусуна бет алып жөнөдүк. Ашуу өтө татаал бир гана аттын изи бар. Муз жарык, жарыктын түбү көрүнбөйт. Жарыкка кой, эчки, жүгү менен уй, төө, жылкы, адам түшүп кетип бешик өңөргөн аялдар түшүп кетип жатты. Төөлөр боздоп койэчкилер маарап, жылкылар кишенеп, балдар бакырып, чоңдор кыйкырып, муздун жарыгынан дүңгүрөп араң угулат. Тереңдиги 4050 метр бар. Байлардын айдап бараткан малдарынын көбү жарыкка түшүп кетти. Ашуу ашып таш басып, агыны катуу суу кечип, аттар, уйлар ташыркап, така жок уйларга, төөлөргө чокой тартып, тамак жок жөргөмүш деген чөптү жеген күндөр болду», – деп маалымдаган (КР УИАнын кжф, № 716. 35б. ).
Ошентип, чек арадан аманэсен өткөндөрдү ушул аймакта көчүпконуп жүргөн калмактар талоонго алып, малмүлкүн жана аялдарын олжолоп алып турушкан.
Андан кийин жергиликтүү кытай төбөлдөрү калганкаткан оокаттарын белек катары берүүгө мажбурлашкан. Каршылык көрсөткөндөрдү жырткычтык менен өлтүрүшүп, болгон дүнүйөлөрүн тартып алуу адатка айланган.
Бул тууралуу Кытайдагы ИлеКазак автономиялык областына караштуу МоңгулКүрө ооданынын Шаты айылынын тургуну Абдымолдо Баке төмөнкү маалыматты айтты: «Качкан эл жолдо кыйналып, ачкадан, талаптоноочулуктан көптөгөн эл набыт болгон. Ошентип азаптозок менен эл бул жакка (Кытай тарапка) келгенде, чек арадан да өтүү кыйын болгон экен. Чек арадан кыйынчылыкты көрүп келген элди кайра артка айдап, сен орустун элисиң деп, артынан орус аскерлери кууп келип ара жолдо өлгөн эл андан көп болгон. Сайкал деген жердин ары жагында ашуу бар. ЫсыкКөлгө ошол ашуу менен ашат, азыр аны КыргызСай же КыргызАшуусу деп коюшат. Бул жакка келгенде эл чачырап тарап, алды Үрүмчүгө чейин кеткен экен. Келе жатканда жолдо бага албагандан кийин балдарын, кыздарын ар кайсы элге таштап да кетишкени маалым. Кыздарын күйөөгө берип, талкан алган күндөрү да болгон» (маалым.).
Кытайдагы МоңгулКүрө ооданында жашап жаткан арык уругунун сарык тобунан чыккан 59 жаштагы Бейше Мандынын эскерүүсүнө таянсак: «МоңгулКүрө ооданында 1916ж. болуп өткөн окуялар боюнча ушул күнгө чейин сакталып келген, Кыргыз ашуусу деп аталган жер бар. Ал жерди дагы «кыргыз кырылган жер» деп аташат. Себеби Үркүндө кыргыз бул тарапка качып, ашуу ашып келгенде, артынан орус, бери жагынан кытай келип кырган экен. Артынан келген орустар бул жактан моңгулкалмактар качып келе жаткан элди ашууда камап кырышкан. Ошондо кырылган элден казандар, самоор, тулгалардын калдыгы Кыргыз ашуусунда азыр да бар. Биз малчы болуп, мал менен жайлоого чыкканыбызда, Кыргыз ашуусу деп аталган жерден ат менен гана өтө ала тургандай жол бар, ошол жолдон өткөнүбүздө кишинин сөөктөрү, калган буюмтайымдары бүгүнкү күнгө чейин жатат. Чогулуп куран окутуп, сөөктөрдү жерге бергенбиз, бирок, киши сөөктөрү бут баса алгыс болгондуктан баарын жерге берүү мүмкүн эмес, таш ортосунда калып, карагай арасында калып калган киши сөөктөрү али күнгө чейин сакталган» – деп маалымдайт Бейше Мамы. Ал эми, Кайынды айылынын тургуну (МоңгулКүрөдөгү Моңгул айылы). Муканбет уулу Абдышүкүрдүн айтымында: «Кыргыз ашуусунда» 1973жылдары боз үйдүн кереге уугунан, адам өлүгүнөн киши баса албас болгон эле, ошол жерде кыргыздардын кырылгандыгы боюнча атам айтып калаар эле. Көчкөндө 3040 үйбүлөнү алып өтүш үчүн көзгө атаар бир чоң мергендери болгон экен. Бул айылда жашап өткөн бир казак кишини айтаар эле, оң колу чыканактан ылдый жок болгондугуна карабастан, мылтыкты ийнине коюп атканда учуп бараткан карганы түшүрө атчу экен. Мына ушундай мергендерди алып барып анан атышып өтүшкөн экен. Ал кезде орустун солдаттарын мергендер алдынкы экөөнү атып койсо эле, калганы кайтып кетишкен. Себеби мергени бар экенин билет экен алар да. Үрккөн эл мергендерди алдына алып жүрүшкөн. Анткени алар элди кубалагандар менен атышып өтүшчү экен», – деп билдирди (маалым.).
1917жылдын 1майдагы маалыматка караганда, Чыгыш Түркстанга келгендердин 70–87 миңге жакыны апаат болгон. Эч кандай укугу жок, дайыма куугунтук жеп, жүз миңдеп кырылып жаткан качкындар бөтөн эл, бөтөн жерде узакка туралбайт эле. Андыктан, алар аргасыздан Чыгыш Түркстандагы орус өкмөтүнүн өкүлдөрүнөн жардам суроого мажбур болушкан. Кыргыз көтөрүлүшчүлөрүнүн Кулжадагы орус консулуна жазган өтүнүчүндө: «Азыр биздин тамакашыбыз, боз үйлөрүбүз жана аттар үчүн жемчөбүбүз жок… Бизде нан жана туз да жок, андыктан, биздин өтүнүчүбүздү сиздердин улуу урматтуу башчыларга билдирсеңиздер: балким бизге жардам берүүгө мүмкүнчүлүгүңүздөр табылаар», – деп суранышкан. Өз кезегинде Кашкар консулу 1916жылы 1декабрда падышага жазган билдирүүсүндө: «Кыйналуунун акыркы чегине жеткен кыргыздар Россиянын аймагына кайтып келүүгө ынтызар экендигин көрсөтүшүүдө», – деп кабарлаган. ЖетиСуу аскер губернаторундагы: «Көп убакыт өтпөй эле качкындар жана кара кыргыздар Нарынга өз өкүлдөрүн жиберишип, баш ийүүгө макулдугун билдиришти жана биздин аймакка кайтып келүүгө уруксат сурай башташты», – деп белгилеген (КРУИАкжф, № 256. 68б. ). Бирок падыша өкмөтү көтөрүлүшчүлөргө аткара алгыс шарт койгон. Алсак, көтөрүлүштүн жетекчилерин кармап берип, куралжаракты толук өткөрүүнү, ошондой эле ар бир волосттон армия үчүн 200дөн жылкы төгүүнү жана көтөрүлүш чыгымдарын толугу менен төлөөнү талап кылган. Бул иш жүзүндө азыптозгон элдин үмүтүн таш каптырып, аларды мүңкүрөтүү эле. Ошентип, падышачылыктын колониалдык саясатын ишке ашыруучулар кыргыз жергесин толугу менен ээлеп алууну көздөшкөн.
Кытайга качып барган, кыргыздардын социалдык абалын үч топко бөлүүгө болот. Биринчи, колунда бар, 50–200гө чейин майда жандыгы бар, алар жалпы 10%, экинчи, орто катмар, 5–10го чейин жандыгы барлар20%, үчүнчүсү, кембагалдар 45% жалданып иштеген арзан жумушчу күчүн түзгөндөр. Андан башка, бир үзүм нан үчүн сатылып кеткен жаш кыздар жана аялдардын айрымдары Кытайдын Шанхай, Вянузин жана башка шаарларына чейин сойкуканаларга сатылып кеткени маалым (КР УИАкжф, № 45. 6166б. ). Арийне, өзү туулуп өскөн, киндик каны тамган жеринде, жергиликтүү элдин социалдыкэкономикалык абалы деле оор бойдон кала берген. Россиянын падышачылык өкмөтү жергиликтүү калкка карата төмөндөгүдөй саясатын жүргүзгөн:
- Көтөрүлүштө кеткен чыгымдарын төлөө шылтоосу менен контрибуция алуу;
- Генералгубернатор Куропаткиндин чечими менен жержерлерде уезддерде атайын комитеттер түзүлүп, атайын статистикалык отряддар бөлүнүп берилген (чыгымды өндүрүү үчүн).
1916ж. 21октябрда «1916жылдагы көтөрүлүштүн чыгымдарын тактоо жана аларды калыбына келтирүү боюнча областтык комитет» өз ишин жүргүзө баштаган. Бул аталган комитеттин эсеби боюнча жергиликтүү калкка бир эле контрибуциянын көлөмүнө ылайык 30 миллион рублдан ашык салык жүктөлгөн. Ошентип, ар бир айыл эң чоң көлөмдөгү чыгымдарды төлөөгө аргасыз болушкан. 1916жылы 16октябрда Верныйда Куропаткиндин төрагалыгынын негизинде өткөн кезектеги жыйынында 1916жылдары көтөрүлүшкө катышкан кыргыздарды көчүрүү жөнүндөгү 1916ж. 16(29)октябрынын №59токтомунда:
- Пишпек, Пржевальск, Жаркент уездеринен жергиликтүү калктан 25 10361 теше жер П. П. Румянцевдин статистикалык эсептөөлөрүнүн жана текшерүүсүнүн негизинде тартып алуу жана ЫсыкКөл, Текес дарыясы, Каркыра жайлоосунан, Чүй дарыясынын аймагынан кыргыз жана казактарды өз жеринен сүрүп салуу каралган.
- Кыргыздардан бошотулган жерлерге ЫсыкКөлдүн түндүк жана түштүк жээктерине ар бир станица 60 короо жайдан турган, 5 орусказак станицасын түзүү каралган. Анда кайсы жерлерге түзүү керек экендиги көрсөтүлгөн. Аларга: 1. Өрүктү. 2. Корумду. 3. Дуңгандардын мурунку – Маринский айылы. 4. Мурунку орус дыйкандардын айылы –Гоголевка. 5. Улахол кирген. Ал эми калган жер иштетүүгө ыңгайлуу жерлерге орус дыйкандарын олтурукташтыруу керек экендиги белгиленет. Ал эми, жер иштетүүгө ыңгайы жок жерлер орус падышачылык өкмөтүнө өткөрүлүп берилсин!
- Пржевальск уездинин, Пишпек уездинин калкынын бир бөлүгүн Нарынга көчүрүү каралган. П. П. Румянцевдин статистикалык эсептөөлөрүнө жана текшерүүсүнө ылайык, Нарында жер айдоого ылайыктуу 57126 теше, чөп чабыкка ылайыктуу 46288 теше, кыштоого – 1836309 теше, жайкы жайытка ыңгайлуу 2815400 теше жер, жалпы – 4755122 теше жер болот – деп жазылган (1916жылдагы 16(29)октябрь №59 протоколу. КРУИАнын кжф. №256. – 159б. )
Пржевальск, Пишпек уезддинин калкын Нарын уездине көчүрүп, ал эми сарыбагыш жана Атаке болушундагы кыргыздарды алыскы аймактардагы волостторго же айылдарга чачыратып, же Балхашка көчүрүү боюнча токтомун кабыл алышкан. Бул аталган токтомдун мааниси: биринчиден, көтөрүлүшкө чыккан элди жана качкындарды туулупөскөн мекенинен Кытайга сүрүп чыгаруу; экинчиден, күч менен 200000 кыргызды жана казакты алыскы аймактарга көчүрүү болгон. 1916жылы 8ноябрда Куропаткин Казалинск шаарына барып (1874жылдары Урал областынын Казалинск шаарына көчүрүлүп келген), 7 миң уралказактарын ЫсыкКөлгө көчүрүү маселесин көтөргөн. Орусказактарына жергиликтүү калктын жерин тартып алууну үгүттөгөн. Кыргыздар Мамлекеттик Думанын депутаты С. П. Мансыревге кат менен кайрылышкан (С. П. Мансырев Түркстанда көп жылдары салык инспектору болуп иштегендиктен, жергиликтүү калктын маселесин жакшы билгендиги үчүн кайрылышы мүмкүн). Кыргыздардын арызын эске алып, Думадагы депуттар Куропаткинге шашылыш чечим чыгарбоону өтүнүшкөн (ошол эле жерде).
Мамлекеттик Думанын депутаттары Д. С. Шубаевди бийликтин мыйзамсыз иштери о. э., министр бийлигин аша чаап колдонуп жаткандыгы жана шашылыш чечим чыгарылгандыгы менен айыпташкан. Бирок, Д. С. Шубаев депутаттардын айыптоосун четке кагып: «Эгер өзүм туура деп эсептесем, кызматымдан жана бийлигимди аша чаап колдоно берем» – деп билдирген. Мына бийлик өкүлдөрүнүн жобу ушундай болгон. Кыргыздарды массалык көчүрүү кыска убакытта, б. а., 1917ж. мартына чейин ишке ашырылмак. 1916ж. декабрда айыл чарба министрлиги Куропаткиндин планына түзөтүүлөрдү киргизген. Анда: «СоңКөл, Жумгал жана Көкөмерен аймактарына суу сактагыч куруу шылтоосу менен жергиликтүү элди, аталган аймактардан тазалоо каралган (РВИА. ф. 7198. №87. д. 42. ч. 3).
Ал эми, кыргыздардан тартып алынган мүлктөр аукциондо сатылып, андан түшкөн акча каражаттары аскер губернаторунун депозитине которулган. «Көтөрүлүш чыккан жерлерден кыргыздардын жерин тартып алгыла», – деп тастыктаган генерал губернатор Куропаткин (Циркуляр Семиреченского генералгубернатора Фольбаума всем уездным начальникам. 3(16) сентября 1916г. (КР УИАнын кжф. № 258, 17б. ). Верныйдан Пишпекке чейин, Пишпектен ЫсыкКөл аймагындагы айылдар толугу менен кыйроого дуушар болду. 1916ж. Фольбаумдун билдирүүсү боюнча: «Пржевальскийдин чет жакасында Кытайга качкан элден тартып алынган 300 миңден ашык малжандыгы топтолду. Ал эми, Кочкордо 100 миң малжандык тартылып алынды. Токмокто мына ушундай эле көрүнүш. Кийинки ишчаралар Жумгал, Кочкордун чыгыш тарабы Алабелде уланмакчы»– деп жазылган (C. Брайнин, Ш. Шапиро, 1936, 105). Жазалоочу «экспедициялык отряддар» кыргыздарды Кытайдын аймагына чейин кууп барышып, аларды талаптоноого алышкан. Эң мыкаачылык менен айырмаланган ҮчТурпандагы старшина Бычковдун казак отряды болгон (C. Брайнин, Ш. Шапиро, 1936, 108). Кытайга качып кеткен кыргыздар 1917ж. жаз айларынан баштап мекенине кайта баштаган. Бирок, 1920ж. тартып кыргыздардын кайтып келүүсү ар кандай саясий жагдайларга карата жайлай баштаган. Ал эми, 19211922ж. жер реформасынын негизинде кыргыздардын мекенине кайтып келүүсү массалык түрдө уланган. Мүмкүнчүлүгү жетиштүү болгон кыргыздар гана мекенине кайтып келишкен. Качкын кыргыздар тууралуу кеп оролу болгон кезде «эмне үчүн кыргыз жергесинде совет бийлиги орноп, тынчтык өкүм сүргөн кезде алар өз мекенине кайтып келген эмес» деген собол туулбай койбойт. Кытай чек араларынын тоскоолдугу, советтик бийликке каршы басмачылык кыймылдын өкүм сүрүшү, Кытайдагы качкын кыргыздардын толук кайтып келүүсүнө тоскоолдуктарды жараткан. Анан калса, падышачыл аскерлердин мыкаачылыгы, жолдогу, белдеги кыйынчылыктардан көңүлдөрү калган кыргыздар чындап эле мекенине келүүгө умтулушкан эмес. Ошентип, кыргыздардын бир ууч бөлүгү Кытай жергесинде түбөлүк байырлап кала беришкен.
Ал эми Жетисуудагы 1916–1921ж. калктын санынын өсүшүнүн динамикасынан 1916жылдагы көтөрүлүштөгү кыргыз жана казак үйбүлөлөрүнүн оор жоготууларын төмөнкү таблицалардан ачык көрүүгө болот (Д. С. Асфендияров, 1936, – С. 104. ).
УЕЗД | Көтөрүлүшкө чейин
1915жылы |
Көтөрүлүштөн кийин
1917жылы |
Кыскарган саны | |
Верный уездинин волосту | 3 | 4 347 | 2 415 | 1 932 |
Жаркен уездинин волосту | 13 | 17096 | 4378 | 12 718 |
Пишпек уездинин волосту | 25 | 21831 | 12518 | 9 313 |
Пржевальск уездинин волосту | 32 | 34509 | 8849 | 25 660 |
Лепсинс уездинин волосту | 5 | 7071 | 3629 | 3 442 |
Жалпы | 84854 | 31789 | 51 065 |
1916жылкы көтөрүлүштөн айрыкча Пржевальск уезди жана Жаркент, Пишпек уезддеринин калкы жабыр тарткандыгы таблицада ачык көрүнүп турат.
ШЕЙШЕКАНОВ Т. Б., т. и. к. , доцент
1916-ЖЫЛДАН КИЙИНКИ ЛЕНИНГЕ ЖӨНӨТКӨН ӨТҮНҮЧ КАТ ЖӨНҮНДӨ
1920ж. 1мартында кыргыз элитасынын көрүнүктүү өкүлдөрү: Жума Байжигитов, Ишеналы Арабаев, Исак Шайбеков, Исамедин Шабданов, Дөткул Шыгаев, Атакан Тезекбаев, Султангазы Сраилов, Кашимбек Түмөнбаев, Гайбылда Алматаев Орус революциясынын (1917 ж. ) жол башчысы жолдош Ленинге өтүнүч менен кайрылышкан.
Бул жөнөтүлгөн катта кыргыз элинин Совет бийлигинин алгачкы жылдарындагы келечегин аныктоого, алардын ошол учурдагы тагдырындагы жана жашоосундагы мамилелерди чагылдырган. Өтүнүчтүн авторлору: «… ЖетиСуу облусунун жергиликтүү калкы, революция берген эркиндиктен пайдалана алыштыбы же жокпу деген суроого, биз, жок пайдалана алган жокпуз деп жооп беребиз, – дешкен. ЖетиСуу облусунун, айрыкча Пржевальск жана Пишпек уездинин кыргыздары, өзгөчө 1885ж. баштап өз жерлеринен кол жуушкан, жерлери тарыган, себеби, келгиндер башкармалыгы (переселенческое управление) дыйканчылыкка эң ыңгайлуу жерлерди жырткычтык менен көчүрүлүп келген дыйкандарга кесип берген. Ал жерлерге келгин орус дыйкандары келип отурукташкан, орус бийлиги аларга колдоо көрсөткөн. Ошол себептен кыргыздар падыша өкмөтүнө, жергиликтүү бийликке өз нааразычылыгын билдиришип, 1910–1911ж. Кытай жергесине көчүп кете баштаган. » – деп, белгилешкен [1]
Чындыгында, Совет бийлигинин алгачкы жылдарында жергиликтүү калк эркиндикти жарыялаган революциянын жемиштерин көрө алышкан эмес. Кыргыз элинин жашоосундагы эң негизги маселе –жер маселеси чечилбей кала берген. Советтердин II – съездинде кабыл алынган Жер жөнүндөгү Декрет боюнча, жерди ким иштетсе ага берилиши керек эле.
Бирок, 1916ж. улуттукбоштондук кыймылынан кийин өз жерлеринен кол жууган кыргыз эли үчүн, жер маселеси өтө оор бойдон кала берген. Түркстан колонияга айлангандан кийин, колониалдык бийлик тарабынан 77000ден ашык келгиндер көчүрүлгөн. Өзгөчө ЖетиСууга көчүрүлгөн келгиндердин саны өтө көп болгон. Алар 39750 адамды түзгөн, башкача айтканда, алардын жарымынан көбү дыйканчылыкка эң ылайыктуу болгон аймакка көчүрүлгөн. Жалпысынан келгин орус дыйкандары Түркстан крайынын калкынын 6%ын гана түзүшкөн жана алар 950 кыштакка отурукташкан. Болгону 6%, келгиндер 57% эң мыкты, дыйканчылыкка ылайыктуу жерлерди бөлдүрүп алышкан. Калктын 94%ын түзгөн жергиликтүү жашоочулар 42, 6% гана жерге ээлик кылып калган.
1917ж. февраль революциясынан кийин Падыша бийлиги кулап, Убактылуу Өкмөт түзүлгөндөн кийин, болуштуктарда кыргыздар үчүн мектеп ачууга уруксат беришкен эмес, каражат бөлүнбөгөн, жаңы бийлик да элди караңгылыкта кармоого аракет жасаган.
Убактылуу өкмөттүн ЖетиСуу облусу боюнча комиссары М. Тынышпаевдин билдирүүсү боюнча, 1916ж. Үркүнгө кабылган кыргызказактар, жардам сурап өкмөткө кайрылган. Убактылуу өкмөт казаккыргызга 5 млн. сом (эң көп жапа чеккендерге – Т. Ш ), ал эми орус келгиндерине 6 млн. сом бөлүштүрүүгө чечим чыгарган. Бөлүнгөн каражатты жержерлерге бөлүштүрүүдө Улахолдогу 7 болушка 60 миң сом, Нарынга 40 миң сом бөлүштүрүүгө чечим чыгарган. [2]. Бул бөлүнгөн каражаттар кыргыз элине толук жеткен эмес, жетиши да мүмкүн эмес эле.
Ал эми, мектеп куруу, ачуу жөнүндө Убактылуу өкмөттүн эч оюнда да болгон эмес. Өтүнүчтө: «… 1916ж. 1943 жаштагы кыргыздар оорук жумуштарына алынган. Согушка жардам ирээтинде аттарды, боз үйлөрдү, араба, кийимкече, мүшөктөрдү жана башкаларды берип турушкан. Кыргыздарды жумушка койлор сыяктуу айдашкан. Ошол себептен жержерлерде толкундоолор чыккан. Кытайга качышкан. Кытайда алар бүт малынан ажырашкан, жан сактоо үчүн балдарын, аялдарын сатышкан. Россияда эркиндик жарыялангандан кийин качкындар жөөжалаңдап мекенине кайтып келишкен. Кайтып келе жаткан элди келгин дыйкандар жолдон тосушуп, аларга кордук көрсөтүшкөн, көпчүлүгүн өлтүрүшкөн. Бирок, ага карабай өз жерине кайтып келүү үчүн бүт күчаракетин жумшашкан» – деп көрсөтүлгөн. [3]
1920ж. 27январында ЖетиСуу областынын депутаттары Түркстандын БАКнын Президумуна жазган арызында: «… Кытайга үрккөн элдин саны: Пржевальск, Нарын уездинен 27. 000 түтүн, Пишпек, Токмоктон 8000, Копал, Жаркент, Верныйдан 10. 000. Баардыгы 45. 000 түтүн. Жазалоочу отряддар Кытай чегине чейин эле ¾ мүлкүбүздү жок кылды. Кыргызказак калтырган жерлерге: Кегети, Озерное, Столыпино, Атай, КаралКемер, Акжолго орустар толугу менен ээлик кылышты…
Кытай жергесинде балдарын, аялдарын 25–200 руб. аргасыздан сатышкан. Алардын саны болжол менен 4000 адам болгон… Николай тактан кулагандан кийин 40000 түтүн өз жерине кайтып келишти. 5000 түтүн ал жакта калды. Кайткан элди орус калкы өтө душмандык менен тосуп алды. Бир нече миң качкындар өлтүрүлдү. Кыргыздар катып кеткен оокаттарынын баарынан кол жуугандыгына күбө болушту. Кайткан 20000 адам өлүмгө дуушар болду. Тирүү калгандары ЖетиСуу, Фергана, СырДарыя областтарынын ар кайсы аймактарында баш калкалоодо. Алар балдарын, аялдарын 12 пуд эгинге сатууда» – деп белгилешкен. [4]
Дагы бир тарыхый булакта: «… Покровка кыштагынын дыйкандары куралданган 30 адамдан турган шайка (топ) уюштуруп, Сырт аймагына чыгышып, ШтыкБел деген жерде Турпандан кайткан кыргыздардын 59 атжылкысын, 32 ири мүйүздүү малын, 400 коюн тартып алышкан» – деп көрсөтүлгөн. [5]
Өтүнүчтүн авторлору дагы бир көйгөйлүү маселени көрсөтүшкөн. Анда «… келгин дыйкандар кыргыздарга эгин жана ун сатуудан баш тартышууда. Элде акча да жок. Убактылуу өкмөт эч жардам көрсөтө алган эмес. Эл арасында ачкачылык, ооруусыркоо күчөгөндүктөн, өлүмжитим күчөгөн, кайткан кыргыздарды дыйкандар ыңгайы келсе өлтүрүп турушкан. Ошентип биз абдан оор абалды башыбыздан кечирип жатабыз. » – деп көрсөтүлгөн.
Үркүндөн кийинки Совет бийлигинин учурундагы жасалган оор кылмыштуу иштер жөнүндө өтүнүчтүн авторлору төмөндөгү жагдайларды да белгилешкен: «… биз, оор абалдан чыгуунун жолдорун издедик. Ошол убакта Совет бийлиги орноду. Бирок, кыргыздардын абалы жеңилдеген жок, тескерисинче, өзгөчө куугунтуктоо күч алды. Бул мындайча түшүндүрүлөт, Совет бийлигинин жержерлердеги башчылыгына өз кызыкчылыгын көздөгөн адамдар келишти, алар бийликтин атына жамынышты. Кызыл Армия түзүлдү, анын катарында кимдер гана жок, кылмышкерлер да бар. Алар элди ырайымсыздык менен тоноп жана өлтүрүштү. Кызыл Армиянын башчылары кыргыздардын акылдуу, урматтуу, сыйлуу адамдарын өлтүрүштү.
1918ж. Павлов деген адам, Токмокто Дүр Сооронбаев, Хамрай Исраилов башында турган 11 кыргызды өлтүрдү. 1917ж. ошол эле Павлов Прежевальск шаарына отряд менен бара жатып, бир нече кыргызды өлтүрдү, атап айтканда, Исакалы Алматаев башында турган 9 адам өлтүрүлдү.
Харин аттуу адам башында турган топ Нарында Чолук Курманкожоев, Асранкул Тыныстанов жана дагы 8 адамды өлтүрдү. Июнь айында 20 кыргыз өлтүрүлдү. 1919ж. июль айында Токмокто Исмаил Сулейманов, Муса Утегенов өлтүрүлдү. Азыркы мезгилге чейин көп сандаган өлтүрүүлөр ишке ашып жатат, баарын саноого мүмкүн эмес. »[6]
Чындыгында, Совет бийлигинин алгачкы жылдарында Кызыл Армиянын катарында кой терисин жамынган ар кандай кылмышкерлер, улутчулдар, кара санатай адамдар кызмат өтөшкөн. Алардын көздөгөн максаты жаңы бийликтин ишеничине кирип, өз кызыкчылыгына жетүү гана болгон.
Бул кайрылуунун авторлору Үркүндөн кайткан кыргыз элинин социалдык абалына токтолуп: «… 1919ж. келди, бул убакка чейин биз, өз мүлкүбүз жөнүндө эч ойлонгон жокпуз, башкаларга окшоп адам сыяктуу жашоону да ойлогон жокпуз, ойлогон оюбуз эле кантип өз өмүрүбүздү сактап калуу болду.
Кыргыздар орус көрсө коркуп, жашынып жашоо өткөрүүдө, кыздарын, аялдарын жаман кийим кийгизип, аларды кароого мүмкүн эмес абалга жеткизип, аман алып калууда. Айылдарга келген орустар эмне жагып калса, бүт баарын үйлөрүнө алып кетишүүдө. Кыргыздардын шаарга келүүгө, арызданууга да мүмкүнчүлүгү жок» – деп белгилешкен. Кыргыз жерлерин ээлеп алышкан келгиндер Совет бийлигинин чечимдерин аткарбай, өзүм билемдик иштерин жасагандыгын өтүнүчтүн авторлору төмөнкүчө белгилешкен:
«… Ошентип, биз VIII – край съездине чейин жеттик. 1920ж. февраль айында Сазановка кыштагына жакын жерде автономия алууга аракет жасашкан деген шылтоо менен 2 кыргыз өлтүрүлдү. VIII сьездден кийин кыргыздар өз жерлерин алууга аракеттеништи. Бирок, ал жерлерди орус жолдоштор ээлеп алышкандыктан эч бошоткулары келишпейт. Кыргыздар болсо тоо арасында, карларга аралаш жашоосун өткөзүүдө. Кыргыздарга боз үй жетишпейт, үй салууга жерлери жок. Ташкенттен келген качкындарды жайгаштыруу боюнча өзгөчө комиссия, орус дыйкандарына 1916ж. чейинки күч менен басып алган жерлерди бошотуусун талап кылган. Бул кайрылууга орус дыйкандары эч көңүл да бурушкан жок. алар жерлерин мурункудай эле иштетүүдө. »[7]
Чындыгында эле, жогорудагы келтирилген маалымат келгин дыйкандардын комиссиянын чечимине баш ийбей, кыргыз жерлерине дагы эле ээлик кылгандыгын далилдейт.
Авторлор Совет бийлигинин кыргыз элинин тагдырындагы эң трагедиялуу окуялардын кийинки оор социалдыкэкономикалык абалына көңүл буруп, алардын абалын ондоого киришкендигин жогору баалашкан. Алар төмөндөгүдөй конкреттүү өтүнүчтөрүн Ленинге жөнөтүшкөн: «… Биз, Ташкентке келгенден кийин, Түркомиссия борборунун чечимдеринин натыйжасында, кыргыздардын жашоосу жеңилдеди жана тынч нукка түштү. Алар жашоо мүмкүн экендигин, жандарын сактап калуу керектигин ойлоно баштады. Эгерде, Түрк комиссиясы болбогондо келгин дыйкандар кыргыздарды жана качкындарды биротоло жок кылышмак.
Урматтуу жолдош Ленин, жогоруда көрсөтүлгөндөрдүн негизинде, Сизден төмөндөгүлөр боюнча оң жооп берүүңүздү өтүнөбүз:
- Мектеп жашындагы кыргыз балдарын, милдеттүү түрдө окутууга буйрук чыгарууңузду;
- Мектеп жана училищаларга имарат салууну баштоону;
- 1920ж. кечиктирилгис, жергиликтүү жашоочуларга жер бөлүп берүү боюнча инженерлерди командировкага жөнөтүүнү. Жерсиз калгандарга мүмкүнчүлүккө жараша жана акырындап жер берүүнү;
- Кыргыз жигиттерин аскер кызматына чакырууну, аларды өз тилинде окутууну, даярдоону;
- Кыргыздарды отурукташтырууну;
- Мал чарбасына, айыл чарбасынын жогорулашына өбөлгөлөрдү түзүүнү жана жардам берүүнү;
- Мал сатып алуу үчүн каражат бөлүүнү;
- Айыл чарбага керектүү инвентарь менен камсыз кылууну;
- Окуу куралдарын сентябрга чейин даярдоону жана алардын эне тилде болушун камсыздоону;
- Элдин байышы үчүн Пржевальск, Нарын, Токмок, Пишпек уездеринде апийим айдоого уруксат берүүнү;
- Кытайдагы качкындарды кайтаруу боюнча өзгөчө комиссияга каражат бөлүүнү;
- Кытайдан кайткан кыргыздарга өз жерлерин кайтарып берүүнү;
Терең урматтуу, жолдош Ленин, биздин үнүбүз эми угулат, кыргыз эли үчүн эркиндиктин жана өнүгүүнүн жолу кеңири ачылат деп терең ишенебиз.» [8]
Биздин оюбузча, жогорудагы көрсөтүлгөн өтүнүчтөрдүн көпчүлүгү Совет бийлигинин алгачкы жылдарында, мамлекеттин мүмкүнчүлүгүнө жараша оң жакка чечилген. Өтүнүчкө кол койгон кыргыз элитасынын көрүнүктүү өкүлдөрү элдин эртеңки келечегин терең ойлогон, кыргыздан чыныгы уулдарынан экендигин эстен чыгарбоо биздин милдетибиз.
Т. И. АСАНОВ, т. и. к. , ага илимий кызматкер.
1916-ЖЫЛКЫ КӨТӨРҮЛҮШТӨГҮ КАЧКЫНДАРДЫН АБАЛЫ
1916ж. көтөрүлүшкө чыккан эл падышачылык колониялык бийликтердин жазалоочу аскерлерине каршылык көрсөтө албай, атажуртун таштап Кытайга качууга аргасыз болушкан. Качкан эл негизинен эки багыт боюнча, биринчиси – Нарын чыңдоосун жандап, Аксайды басып Торугарт аркылуу жана экинчиси – Бедел ашуусу аркылуу Кытайга качышкан. Мындан тышкары качкан эл Кытайга Көгүрүм, Кайчын жана ҮзөңгүКууш ашуулары аркылуу да кетишкен. Маселен, Кеминдик сарыбагыштар Беделди ашып өтүшкөн. Көлдөгү бугу, саяктар ҮзөңгүКуушту ашып Какшаалга түшүшкөн. Алардын жарымы Текеске качып, Музартты ашып Кулжа жана Турпан (ҮчТурпанга) тарапка барышкан. Ал жакка жетүүнүн өзү эле, абдан оор кыйынчылыктарды жана жоготууларды алып келген. Бирок, ошого карабастан, бул алааматтан кутулуунун жана жан сактап калуунун бир гана жолу Кытайга качып барып, баш паанек табуу болгон. Натыйжада, көтөрүлүшкө катышкан Пишпек жана Пржевал уездинин кыргыздарынын дээрлик бүтүндөй бөлүгү жерин, көндүм болуп калган атаконуштарын таштап кетүүгө аргасыз болушкан. Азыркы мезгилге чейин алигиче такталбаган маалыматтарга караганда, ЖетиСуу облусу боюнча жалпы Кытайга барган качкындардын саны 164 миң адамга чейин жетип, анын ичинен 130 миңи кыргыздар болгон. Пржевал жана Нарын уездеринен – 27000 түтүн, Пишпек жана Токмок уездинен – 8000 түтүн, Жаркен, Верный – уездеринен 10000 түтүн эл качкан [ Усенбаев К. У. Восстание 1916 г. в Киргизии. – Фрунзе, 1967. – С. 236. ]. Пржевал уездинен – 27 миң түтүн, Пишпек уездинен – 8 миң түтүн Жаркен, Верный – уездеринен 10 миң түтүн эл качкан. Ошентип, Пишпек жана Пржевал уезддеринин 32 болуштугунан келген 35 миң түтүн кыргыздар Үчтурпан менен Аксуу чөлкөмүнө, Жаркент, Верный уездеринин 7 болуштугунан келген кыргыз менен казактар Кулжадагы Текес аймагына жайгашышкан.
Ал эми ЖетиСуу облусунун аскер губернаторунун милдетин аткаруучу, полковник А. И. Алексеевдин 1917жылы 4мартта Николай IIге жазган билдирүүсүнө караганда, облуста көчмөн калктын саны 150 миңге азайган. Пржевал жана Пишпек уезди боюнча 1916жылдын аягында болгону 13171 түтүн кыргыз калган.
Кытайга качкан кыргыздардын жолдо карай башынан кечирген кейиштүү жана өтө кайгылуу абалы, жоготуулары ал жакка барганда дагы оор кыйынчылыктар менен коштолгон. Бөтөн эл жана бөтөн журт кандай кабыл алаары белгилүү да. Бул жөнүндө ошол окуялардын өз көзү менен көрүп, анын күбөсү болуп, эл менен бирге Кытайга качкан тарыхчы Белек Солтоноевдин эмгегинде далилдүү маалыматтар келтирилген.
Кыргыздар МузАрттын суусуна жакын калганда, кечке маал тамак бышырып жатканда «казакорус келе жатат» деген кабарды угуп, тамакашка карабастан, күн батаарда жапырт барып, кечүү жок жерден кечкенде, нечен бала, катынкыз сууга агып кеткен. Суудан өткөн кыргыздардын алдынан батыш кытайлык каракалмак тосуп, көчтү өткөзбөй талаган. Катынкыз, малмүлктү ала баштаганда, кыргыздар калмактар менен согушкан. Калмактар чыдай албай, бир нече кишиси өлгөндөн кийин качкан. 60–70 кызкелин олжого түшүп кеткен. Кыргыздын көбү түн катып көчүп олтуруп, таң атканда, АкӨгүзгө жеткен. Калмактар бириндеген кыргыздарды талаптоноп турганда, мурунку качкандар Текеске барып, Кытайга букара болуп турган [Солтоноев Б. Кыргыз тарыхы: Тарыхый очерктер. – Бишкек, 1993. 2китеп. 124б.].
Көрүнүп тургандай, Белек Солтоноевдин жазган окуяда Улуу Үркүндүн бир эле эпизоду эске алынууда. Ал эми мындай окуянын канчасы болду? Канча кыргыз малмүлкүн айтпай эле коёлу, балдарынан, кыздарынан, карыкартаңдарынан, аялдарынан ажырады же болбосо каракталды. Демек, Кытайдын чек арасынан өтүп баштаганда эле, качкындар ушундай кейиштүү жана оор жагдайларга туш болгон.
Ошол эле автордун жазганы боюнча дагы бир окуяны келтирсек: Саяктардан Ырысалы Талканбай уулу орус менен Кытайдын чегинде Нарынколдо көч алды болуп жалгыз көчүп бара жаткан. Кашынан эки бойго жеткен карындашы, катыны жана айрымачта бир баласын ээрчитип келе жатса, он чактуу калмак келип, бир карындашын ала качкан. Ошондо Ырысалы эки калмакты жыга чаап, карындашын куткарып калган. Ырысалынын жалгыздыгын билген соң, калмактар кеч курун камай баштаган. Качырып келе жаткан калмактын биринин башын жара атып өлтүргөн. Калмактар менен атышып жаралуу болгондо Ырысалы менин шайманым кетти, кайта көчкө чапкыла дегенде, бир карындашы кайра көчкө карай чапкан. Көчтү көрө калып калмактар өлүгүн алып качкан. Көч келгенде оор жараат алган Ырысалы өлгөн [Солтоноев Б. Кыргыз тарыхы. 124б. ).
Бул окуя үркүн маалындагы бир эле үйбүлөнүн башынан кечиргени. Канча үй бүлө мындай кайгылуу учурду башынан кечирди жана алардын тагдыры кандай өтө оор окуялар менен коштолду экен?
Качкындардын чек арадан өтүшү өтө эле түйшүктүү болгон. Бир чети, Кытай бийликтери чек арачыларына «качкындарды өткөрбөгүлө» деп буйрук берсе, экинчиден, кароолдо турган аскерлер качкындардан баалуу буюмдарды талап кылып, мүмкүн болушунча аларды тоногонго аракет кылышкан.
Ошондуктан, Кытайга качкан элдин жолу эч убакта шыдыр болгон эмес. Кытай аскерлери алдынан тосуп өткөрбөй кармап турганда, чектен бир тараптан калмактар келип талаптоносо, артынан куралданган казак орустар жетип камап калган. Алыстан арыпачып барган кыргыздар ачкачылыкка дуушар болгон. Алар Батыш Кытай жерине качып өткөнгө аргасыз болушкан. Ал аз келгенсип, Кытайга барганда малмүлкүнөн ажырап, тамак алып ичишке каражаты түгөнүп, кыздарын уйгурга, дуңганга, калмакка сата баштаган. «Дунган экен деп, билбестен, (дини башка) кытайга сатканы да болгон»,– деп эскерет Белек Солтоноев.
Кытайга барышка чектен өтө албай калган качкындардын абалы өтө оор болгон. Алар Музартта жатып, же Кытайга өтүп кете албай, же кайта Россиянын карамагына жете албай камалып ачкачылыктан, сууктан өлгөндөрү көп болгон. Белек Солтоноевдин болжолдуу эсеби боюнча ушундай абалга туш келген 2 миңге жакын киши өлүмгө учураган. Орус жеринен арып, ачка болуп канчалаган ашуу ашып, канчалаган өзөнсууларды кечип, суукка тоңуп, күндүзүтүнү тыным жок, кенен уктабай качып барган эл ичээрине, жээрине тамак жок, киер кийими жок, арыктап калган малын арзан баага сатканга аргасыз болгон. Малдын көбү делбе чөп жеп (малды ууландыруучу чөп – Т. А. ) делбеден өлгөн. Качкындардын көпчүлүгү малайлыкка жалданган. Бозо сатып, ала кийиз, шырдак, жууркандарын, ээр токумдарын саткан. Үй мүлкүн сатып болгондон кийин катынкыздын мончокшуру, сөйкө, билерик, шакек, чолпу сатылган. Кичине эркек балдарын да сатуучулар болгон. Акырында дуңганга, уйгурга кыздарын сата баштаган.
[Солтоноев Б. Кыргыз тарыхы. 124б. ]Кытайга барган качкын кыргыздардын чыныгы башынан кечирген турмуштарын өз көзү менен көргөн Белек Солтонев дал ушундай кылып баяндап жазган. Ал эми 1916жылкы көтөрүлүштү изилдеген көрүнүктүү окумуштуу К. Үсөнбаевдин алдынала тактаган маалыматтары боюнча 4 миңге жакын кызкелиндер кытайдын оокаттуу адамдарына сатылган. Самсыган ачжылаңач адамдарды улуу тумоо сыяктуу оорулар каптап, 10 миңден ашык киши өлгөн. 1917жылдын 1майындагы маалыматка караганда, Кытайга качып баргандардын 7087 миңге жакыны апаат болгон [Үсөнбаев К. Азап жолу жана ата конушка кайтуу // Кыргызстан маданияты. – 22август, 1991жыл. ].
Качкындардын абалы тууралуу маалымат, Кашкардагы орус консулдугунун коллеждик катчысы Стефановичтин генералдык консулга жазган докладдык билдирүүсүндө да берилген: ҮчТурпан жана Аксуу райондорундагы кыргыздардын жалпы саны 100000120000 адам болушу мүмкүн. Бул качкындар бүт бойдон сентябрдын аягында октябрда келишти. Алар Кытайга кеткен татаал тоолуу жолдо малынын чоң бөлүгүн чыгымга учуратышты. Кыргыздар негизинен Бедел ашуусунан өткөндө эле 10000 баштан ашык малынан ажыраган. Качкындар чек арага жеткенде, алардын колунда жылкынын 10, койлордун 25 пайызы гана калган. Чек арадан өтөөрдө колунда калган азганактай малынын көпчүлүгүнөн ажыраган [Восстание 1916 г. в Киргизии. КР УИАнын кол жазмалар кору. № 136. –C. 7273; Кыргызстандагы 1916жылкы көтөрүлүш. – Бишкек, 1996. 129153б. ].
Башкы байлыгы жана мүлкү болгон малын жоготуп, кыргыздар мында өзгөчө жакырчылык абалда калышты. Малдарынан айрылышкан жана арзыбаган үй эмеректеринен башка эч нерсеси калбаган кыргыздар өлбөстүн күнүн көрүү үчүн үй эмеректеринен эң зарыл нерселерди – кийимдерди, казандарды, чайнектерин, ээрин, жүгөнүн жана башкаларын сата башташты. ҮчТурфанда жана Аксууда биринчи зарылдыктагы оокаттын кымбаттыгы кыргыз массасын ачкадан өлүү коркунучун алдына койду: алардын арасында тоё тамак жебегендиктен улам келте, чечек, кара жама жана башка оорулар пайда боло баштады. Ашыкча жандарынан жана жолдогу убарадан кутулуу үчүн – кыргыздар жолго, турган жерлерине майда балдарын ташташып, 12 жаштан улуу кыздарын жана балдарын 30–40 сомдон (сомдун наркы 12 теңгенин ордуна 3 теңге болгон убакта) жергиликтүү сарттарга сатып жатышат [Восстание 1916 г. в Киргизии. КР УИАнын кол жазмалар кору. № 136. С. 7374; Кыргызстандагы 1916жылкы көтөрүлүш. – Бишкек, 1996. 129153б.].
Эч кандай укугу жок, дайыма куугунтук жеп, он миңдеп кырылып жаткан качкындар бөтөн эл, бөтөн жерде аргасыздан Чыгыш Түркстандагы орус өкмөтүнүн өкүлдөрүнөн жардам суроого мажбур болушкан.
Кыргыз көтөрүлүшчүлөрү Кулжадагы орус консулуна жазган өтүнүчүндө: «Азыр биздин тамакашыбыз, боз үйлөрүбүз жана аттар үчүн жемчөбүбүз жок… Бизде нан жана туз да жок, андыктан биздин өтүнүчүбүздү сиздердин улуу урматтуу башчыларга билдирсеңиздер: балким бизге жардам берүүгө мүмкүнчүлүгүңүздөр табылаар», – деп суранышкан.
Өз кезегинде Орусиянын Кашкар консулу 1916жылы 1декабрда падышага жазган билдирүүсүндө: «Кыйналуунун акыркы чегине жеткен кыргыздар Орусиянын аймагына кайтып келүүгө ынтызар экендигин көрсөтүшүүдө», – деп кабарлаган.
Качкындардын абалын көрүпбилип турган расмий бийлик да жана алардын Кытайдагы өкүлдөрү дагы эч кандай жардам көрсөтүшпөгөн. Расмий өкүл качкындардын маселесин чечкенди сунуш кылгандын ордуна, Кытай бийликтери качкындардан кандай пара алып жаткандыгы жана козголоң чыгаргандар барымтага алып кеткен орустарды издеп таап, аларды кайтаруу маселеси кандай чечилип жатканын гана белгилеген.
Ушундан улам Кытайга барган качкындардын абалы күндөнкүнгө оорлой берген. Тоодогу, талаадагы кыштактарды аралап, тамак таап жештин айласын издеп сенделип жүргөндөрдүн саны көбөйгөн.
Турпан шаары четте болгондуктан, элдин көпчүлүгү ошол тарапка агылып, шаарды кымбатчылык баскан. Ошондуктан бечара кыргыздар кайсыл жерде эгин арзан десе, ошол жерге барабыз деп балдарын көтөрүшүп, жөөжалаңдап жөнөшкөн.
Качкындардын алды Шинжаң провинциясынын түндүкчыгышындагы Аксуу, Бай, Куча, Шайа, Бөгүр, Карашаарга жете барышкан. Башкалары анын түштүгүндөгү МаралБашыга келип, Артышка барып, андан Кашкарга кирген. Андан өтүп Жаркентке барышкан. Жердин шарты кургакчыл келип Аксуу, Турпан, Куча малга жай болбогондуктан, оокаттуу кыргыздар көчүпконуп Бай шаарына барып, андан жай ала албагандар чыгышка жылып, от көп дегенден Жылдыз ашып, Күнөсгө чейин жетишкен.
Арийне, заман бузулганы аз келгенсип, адамдардын да пейли бузулуп, бирибирин карабаган заман болгон. Оокат сыз кедейлер бир сындырым нандын айынан тентип кеткен. Оокаттуу кишилерди ортодон каражат чыгарып баккыла десе, кулагына илбестен өз малын ала качкан. Ачкачылыктын себеби, жакшы кийими, төшөнчү жок болгондуктан элге келте, котур, чечек каптаган. Ооруга чалдыгып өлгөн элдин эсеби белгисиз эң көп болду, – деп жазат Белек Солтоноев.
«Мындайда кыргыздын боз балдары да чыдап туралбай, уйгурларды талапуурдай баштаган. Бул маселе алардын улугуна билинип калган соң, «кыргызды» айда деген буйрук чыгарган. Элдин тынчы кетип, бир жерге туралбай, кыштын шартылдаган суугунда «кайсы кыштактагы сарт жакшы экен», – деп ар кайсы кыштакка барып сыйынып турган. Ушул чакта Котон шаарында оба (чума) чыккан. [Солтоноев Б. Кыргыз тарыхы. 127–128б.].
Бул мезгилде, генералгубернатор Куропаткин көтөрүлүштү мыкаачылык менен басканы аз келгенсип, эми анын жетекчилерин карматып келип жазалоонун амалын ойлой баштаган. Белек Солтоноевдин берген маалыматы боюнча, бул кызматты ишке ашыруу үчүн кыштын толук чагында Караколдон Бычков баштаган жүз казак орус Бедел ашып келип, Турпандагы Кытайдын айылдарынан «кыргыздын бузук баштаган баш кишилерин кармап бериңиз» – деген талапты Анбалга (Кытайдын губернаторуна) койгон. «Мен кыргызды тааныбаймын, өзүң калаадан кармап, таанып ала бер» – дегенде, Бычков калаадагы бектердин көмөгү менен Турпандан кишилерди кармай баштаган. [караңыз толук маалымат: Из описания похода командира 1 Семиреченской ополченской казачьей сотни старшины Бычкова в Китай в провинцию УчТурфан…, / Восстание 1916 г. в Киргизии. КР УИАнын кол жазмалар кору. № 136. С. 4362. ]
Казакорустар Аксууга келип киши кармап жаткан кезде Шабдандын балдарын издеп таба алышпаган. Себеп, Шабдандын балдары Турпанга жаңыдан киргенде, Анжияндык аксакал кармоого аракет кылганда, алар карматпай ошол бойдон көчүп олтуруп Байдын тоосу Карабакка барып кышташкан. Бычков 7080 кишини кармап кетип, Караколдогу абакка олтургузган (Бычковдун өзүнүн жазганы боюнча, Кытай бийликтери көтөрүлүштүн жетекчилеринен болгону 12 адамды кармап беришкен жана алар Караколго алынып келинген. КР УИАнын кол жазмалар кору. № 136. – С. 57. ). Элдин көбү коркуп Бай, Куча, Лоп, Шаяга кирип кеткен…»
Бул маалыматтарды жазган күбө – Белек Солтоноев. Ал 1916жылкы көтөрүлүштүн жетекчилеринин бири болгон жана өзү дагы Турпандан түн жамынып качып жашырынууга аргасыз болгон.
Ушундай оор тагдырды башынан кечирип жатканда, качкын кыргыздар падыша тактан кулады деген кабарды угуп, өз жерлерине кайта башташкан. Жедеп алсырап калган эл өз жерине кайтууну самап, өлсөк да өз жерлерибизге барып өлөлү деген кыязда бир жакшылык болоор деп үмүттөнүп мекенине кайта башташкан.
Алар топтоп болуп КызылКыя, Санташты ашып сапырылып, күндөптүндөп жол жүрүп, эң азында 40–50 түтүн жөөжалаңдап көбү өлгөндөрүн көмүүгө дарманы келбестен, оору кишилерин көтөрүп алып, эгерде алып жүрүүгө чамасы келбесе, жанына идишке суу коюп, азыраак тамак, талкан менен жар түбүнө, же болбосо таштан үй кылып, зоо түбүнө таштап, кайрылып келип алабыз, – деп өздөрү жүрө беришкен.
Көчүп келе жатканда 3–4 жаштагы балдар жөө баскан. Басалбай калган балдарды жана оору кишилерди белине аркан байлап, жетелеп баскан. Оору кишинин көбү баласын жана тамагын төшөнчүгө таңып көтөрүп жүргөн. Чоңураак эчки же кой болсо жарым пудга жакын жүк арткан. Карыган атаэнеси оору болсо балдары көтөрө чарчап алдыңкы көчтөн артта калганын көрүп, атаэнеси: «Бизден тукум болуп, силер аман калсаңар болду, жаш силер өлбөгүлө, элден калбагыла, биз силерге ыраазыбыз» – деп тоонун арасына кала берген. Ооруган жаш колуктусун нече күнү көтөрүп, өзү ачкачылыкка чыдабай жана көчкө жете албай калганда, колуктусунун алдына төшөк салып, үстүнө жуурканкийимин жаап, кепин кылсын дегенсип, элечегин жаздап, жанына суу коюп, таштап кеткендер (ЖалакБелде) болгон. Талаада калган өлүктү топтолгон иттер жеген. [Солтоноев Б. Кыргыз тарыхы. 130б. ].
Ошондой азапмээнетке дуушар болуп, бирибиринен ажырап, көбү ачкадан өлүп, ач бел куу жолдун үстүндө келе жатканда «окшошконго мушташкан болуп» алдынан фронттон келсе катынбала, атаэне, агаиниси кыргыздан кырылып калганда жарактанган келгин орус дыйкандары өч алуу максатында качкындарды тосуп чыккан. Анын күйүтүнө чыдай албай солдаттар 30–40тан топтошуп, белбелге барып кыргызды тосуп жүрүшкөн. Булар катынбаланы кырып, сулуу кызкелин болсо алып, малмүлкүн талап турган.
Мындай карактоо, өлтүрүү көбөйгөн соң, кыргыздар күндүз жашынып, түн ичинде көчкөн. Бедел ашуусун ашып кайтып келе жаткан бугу кыргызы желдеңдерден сентябрь айында катынбала аралаш 150 киши өлтүрүлгөн.
1917жылы март айында келгин орустар 60ча түтүн кыргызды түлөө кылып жаткан жеринен кырган. Мунун 20 түтүнү ажы элинин чагалдак уругунан болгон. Түп орустары, Түп менен Кудургунун ортосунан талаадан эки кишини кармап алып, саманга аралаштыра капка салып өрттөгөн. Ошол эле Түптүн орустары 21 кишини айрылап өлтүргөн.
Качкын эл популист А. Керенскийдин өкмөтүнө арыз кылса, (жергиликтүү оторчул бийликтер) укпастан кайтадан ачууланып, аларды уртокмокко алган. «1916жылында колуң менен кылдыңар, эми каның менен төлө деген» – деп жазат жогорудагы маалыматтардын автору Белек Солтоноев («Сам кашу наварил, сам расхлебывай»). [Солтоноев Б. Кыргыз тарыхы. 130131б. ].
«Ал аз келгенсип бийликтер 1916жылында көтөрүлүш кылган кыргыздарды суракка чакырып кел деп жабдыктуу мужуктарды (б.а., келгин орус кулактарын жана дыйкандарын) жиберип, «жолдо качты, каршылык кылышты деп аткыла» деген тымызын буйрук берип да турган. Ошолордун бири жарактуу мужуктар Тоңдон Ысакаалы Алматаев баш болгон 11 кишини Тамга кыштагына айдап келип, үйгө камап коюп, терезеден аткылап өлтүргөн», – деп жазат Белек Солтоноев.
«Качкан аракети үчүн аттык» деп алиги келгин орустар баяндаганда, убактылуу өкмөт өкүлдөрү алардын жүйөөсүн кабыл алган. Өлтүргөндөр жоопсуз калган, – дейт бул тарыхчы.
Чүй, Кочкор, ЫсыкКөлгө түн жамынып жашынып түшкөн качкындарды «сенде паландай акым бар, малымды айдап кеткенсиң, баланча мужукту өлтүргөнсүң» – деп малын төлөтүп, малсыз болсо көбүнчө өзүн өлтүрүп, катыны сулуу болсо, Алматыдан барган казакка, таранчы, дуңганга сатып турган. Кызкелинин Токмок, Пишпек, Караколдон же орустун колуна түшкөндөй сатып алып, Алматыга алып барып пайдага сатуу казак менен таранчыга кесип болгон. Мужуктун өлтүргөнүнө, талаганына чыдай албай Алматы дубанына, Пишпекке, Олуя Ата, Таласка, КетменТөбөгө качып, кайтадан Кашкар, Турпанга кеткендери да болгон. Кышкы суукта үстүндө кийими, ичүүгө тамагы жок болгону үчүн кырылган. Жалгыз жүргөндөрдү карышкыр жеген. Келте, котур каптаган. Токмок, Пишпекте жана кыштактарда көчөдө ачкадан жана оорудан басалбай келе жаткан качкындарды итине талатып өлтүргөн мужуктар болгон.
Дуңган, өзбек мужукка кыргыздын жаш балдарын, катынкызын сатышкан. Күндө бешондон топтоп болуп жүргөн жетим балдар кечинде бараар жери жок, суукка чыдай албай, кечке ачка жүрүп, кечинде өзбектердин үйүнө түнөтүүгө суранса, киргизбей көчөгө кууп таштап, көчөдө суукта калып, балапандай оозун ачып, өлүп жаткандар көп болгон. Калган балдарды көбүнчө орустар үйүнө киргизип алып, асырап турган учурлар кездешкен. Ачкалыкта киши кашкулак, суур, чычкан, эшектин этин жеген. Байлар кедейлерге карабаган. Токмокто: Галий, Турдахун деген байлар, «өлгөндө кепин берсе сооп болот» деп кепин гана берген. Тиричиликке жардам кылбаган.
Тескейде – Тоңдо «питат» (тамактандыруучу жайлар) пункт ачылып, ал алты ай чамасында элди багып, бирок, каражатка берген акчадан манаптар пайдаланып турган. Алматыда, Каргалды деген жерде ачылып, качкындар элүү жети күн багылган. «Мен анын башында турдум», – деп жазат Белек Солтоноев. Нарынга пункт ачабыз деп Керенский өкмөтү жана манаптар элден отуз миң кой жыйнап алып, пункт ачпастан, качкынга жакшылык жок деп малды өз пайдаларына калтырышкан.
КараКоңузда Булар Магуев ЧоңДөбөгө ашкана ачтырып, 1500 чамалуу качкынды үч ай баккан. Көк чыкканда булар өзү келип, «биз Бейжинден келип мынчалык куралып эл болдук, тукумуңар калаар, дуңгандар ачка болуп кетти, эми тарагыла» – деп тараткан.
Мекенине кайтып келгенден кийин да көтөрүлүштүн көрүнүктүү жетекчилеринин артынан түшүп куугунтуктоо токтогон эмес. Николайга каршы чыккан деп Токмок орустары ШорДөбөдө өлтүргөндөрдүн ичинде: Масымкожо Тоголоккожоев, Турумбек (Шамшы эли) жана Канааттын (Канаат хандын) баласы. Кочкорлуктан Кытайга качып барып кайта келген манаптар Тезекбай Түлкү уулу, Жапай Көкташ уулу жана башкалар болгон. Нарында Чолук баштаган бир нече киши атылган. [Солтоноев Б. Кыргыз тарыхы. 132–133б. ]
1917жылдагы февраль революциясынын жеңиши жана самодержавиелик падышалык бийликтин кулашы Кытайдагы кыргыз качкындарына үмүттүн шооласын пайда кылып алардын өз жерлерине кайтып келишине шарт түзгөн. Бирок алардын күткөн үмүтү толук акталбаган боюнча калган. Анткени, Убактылуу өкмөттүн Түркстандагы өкүлдөрү 1916жылкы көтөрүлүштүн качкындарына жардам берип кайрымдуулук көрсөтүүнүн ордуна иш жүзүндө мурдагы эле колониялык саясаттын улантуучусу катары чыгышкан.
Анткени, 1916ж. октябрь айында эле колониялык бийликтин жергиликтүү өкүлдөрү, качкын кыргыздардын басымдуу бөлүгү акыры Кытайдан кайтып келе тургандыгы жана аларды жайгаштыруу боюнча алдынала иштерди баштоо тууралуу маселелерди көтөрө башташкан. 1916ж. 3ноябрында полковник В.П.Колосовс кийдин ЖетиСуунун облусунун аскергубернатору полковник Алексеевге көтөрүлүшкө катышкан кыргыз болуштуктарынан Нарын бөлүгүн түзүү тууралуу сунушун киргизген. Анда учурдагы Нарын бөлүгүндөгү 17 кыргыз болуштугуна сырттан (Кытайдан) дагы 32 болуштук келип кошула тургандыгы жана ыңгайы жагынан аны Пржевал уездинен ажыратып, Пишпекке берүү максатка ылайык келе тургандыгы белгиленген [Восстание 1916 г. в Киргизии. КР УИАнын кол жазмалар кору. № 136. – С. 2729]. Бул деген колониялык өкүлдөр тарабынан ачык айтылбаса дагы, иш жүзүндө кайтып келе турган качкын кыргыздардын 32 болуштугунун элин бириктирип, өзүнчө Нарында кармоо керектиги тууралуу саясат жүргүзүлүп жаткандыгын ырастаган. Демек, алардын максаты качкын кыргыздарды өрөөнгө киргизбей, алыскы тоолуу райондорго жайгаштыруу болгон.
1917жылдын эрте жазынан тартып качкындар чачкын түрдө мекенине кайта башташкан. Бирок, качкындардын кайтып келе башташы – колонизатордук элементтердин, тактап айтканда, орус кулактарынын жана дыйкандарынын нааразычылыгын туудура баштаган. Мындан улам колониялык кызыкчылыктарды көздөгөн Убактылуу өкмөттүн жергиликтүү өкүлдөрү жана Түркстан генералгубернатору качкындарды тоолуу Нарындын аймагына гана жайгаштыруу тууралуу чечим чыгарган. Убактылуу өкмөттүн Түркстандагы комитети, генералгубернатор Куропаткиндин жергиликтүү элге каршы жасаган саясатын ишке ашырып, Чүй жана ЫсыкКөл ойдуңундагы кыргыздарды дыйканчылыкка анча ыңгайсыз, жаңыдан түзүлүп жаткан Нарын уездине жана казактарды Жаркент уездине жайгаштыруу жана алардын өз жерлерине кайтып келүүсүнө тыюу салган чечимдерди чыгарышкан.
Убактылуу Өкмөт падышачылык мезгилдеги кабыл алынган ЖетиСуунун 37355 кыргыз жана казак чарбаларын көчүрүү жөнүндөгү чечимин колдогон. Алардын катарында 10479 чарба Пишпек жана 22302 чарба Пржевал уездине туура келмек [Восстание 1916 г. в Средней Азии и Казахстане. Сб. документов. – М. , 1960. – С. 685.].
Бул, иш жүзүндө жергиликтүү калкты 1916жылкы көтөрүлүшкө катышкандыктары үчүн жазалоонун жаңы ыкмасы ошондой эле, аларды Чүй жана ЫсыкКөл өрөөндөрүнөн сүрүп чыгарып, жерлерин биротоло келгин орустарга тартып берүү аракети менен түшүндүрүлгөн.
Өз кезегинде мындай саясат качкындардын мекенине кайтып келишине бөгөт болгон жана аталган аймактарга аларды киргизбөө тууралуу буйрукту ишке ашырууну уланта беришкен. Мунун мисалы катары, 1917жылдын 4–6майларында Пишпекте Убактылуу өкмөттүн ЖетиСуудагы комиссарлары Шкапский менен Тынышпаев катышкан кеңешмеде, Кытайдын чегинен кайтып келип жаткан Пржевал жана айрыкча Пишпек уездинин (Атаке жана Сарыбагыш болуштуктарынын) качкындарын орус дыйкандары тынчтанмайынча убактылуу ЫсыкКөл ойдуңуна, Чоң жана КичиКеминге, АкБекетке чейинки аймактарга киргизбестен, Нарын районунда кармоо тууралуу чечим чыгарышкан [Будянский Д. М. История беженцевкыргызов (1916–1927 годы). – Бишкек, 2007. – С. 83.].
Май айында ушундай эле кеңешме Пржевал уездинде өткөрүлүп колониячыл элементтер – орус кулактары жана дыйкандары, кыргыздарды алыскы Нарын районунун аймагына көчүрүү талабын коюп чыгышкан. Кеңешмеге катышкан Шкапский ашынган колониячыл элементтердин, ал тургай кыргыздарды Сибирге айдоо, аларга азыктүлүк, нан бербөө сыяктуу жергиликтүү элди муунтуп жок кылууга багытталган адамкерчиликке жатпаган сөздөрүн угуп туруп, эч кандай тыянак чыгарбаган. Ал эми Убактылуу өкмөттүн ЖетиСуу облусу боюнча комиссары Тынышпаев качкындардын кайрылуусуна жана даттанууларына, «мен силерди көтөрүлүшкө чык деп кыйнаган эмесмин жана силердин арызмуңуңарды угуу менин ишим эмес» – деп, басып кеткен [Будянский Д. М. История беженцев… – С. 84. ].
Колониячыл элементтер көп жайгашкан Пржевал уездиндеги качкындардын абалы өтө оор абалда калган.
1917жылдын майында Кулжадагы консул ЖетиСууга качкындуңгандар массалык түрдө кайтууга камданып жатат жана бул орус калкына коркунуч туудурат деген провокациялык телеграмма жөнөткөн. Пржевал уездиндеги Убактылуу өкмөттүн аткаруу комитети 1917жылдын 8майында орус калкын мобилизациялоо жөнүндө буйрук чыгарып, айыл жериндеги орус кулактары жана дыйкандары шаарга топтоло башташкан жана куралданышып, кыргыздарды урупсогуп, ал тургай аларга жеке аңчылык кылууга өтүшкөн [Будянский Д. М. История беженцев… – С. 85. ].
Шаардагы жумушчу депутаттарынын совети гана Убактылуу өкмөттүн аткаруу комитетинин чечимин жокко чыгарып, экстремисттик элементтерден куралдарды алып, дыйкандарды өзүлөрүнүн талаа жумуштарына кайтаруу талабын коюп чыгышкан. Бирок, мындай каршылыктарга карабастан, качкын кыргыздардын жана казактардын мекенине кайтуусу күндөнкүнгө күч ала берген.
Ал эми Убактылуу өкмөттүн бийлик органдары мүмкүн болушунча аларды Кытай бийликтери менен макулдашып, бийик тоолуу аймактарда кармап турууну, жадагалса алар өтө турган ашууларга казакорус отряддарын жөнөтүп тоскоолдук кылуу менен алектенишкен. Маселен, Убактылуу өкмөттүн барган өкүлдөрү Кытайдын батышындагы Иле чөлкөмүнүн аскердик башкаруучусу Чженьшоушинин кыргыз жана казак качкындарын жайгашкан жерлеринен сүрүп чыгаруу тууралуу көрсөтмөсүн биргелешип аткарууга киришкен [Будянский Д. М. История беженцев… –С. 84. ].
Бул максатта 1917жылдын 30мартында качкындар жайгашкан АкӨгүз, МоюнТай, КөкТерек, Кичи жана Чоң Жыргалаң, Токой, Күнөс жерлерине солдаттар келип, аларды КөгойТологой деген жерге көчүрүшкөн. 120 миңден ашык (20 миң түтүн) качкын кыргыздар жана казактарды экиге бөлүп малжаны менен көчүрүшкөн.
Барган бийлик өкүлдөрү кыргыздарды өзүнчө бөлүп Россиянын чек арасына да өткөрбөй, кайра Кытайга да кайтарбай, эч кандай азыктүлүк, нан бербестен бир нече күн камап жатышкан. Санташ ашуусунун аймагында камалып жаткан бул качкындар акыры өз алдынча суурулуп чыгып бир сындырым нан таап, кара жанды аман алып калыш үчүн орус кулактарына жалданып эртеден кечке иштөөгө аргасыз болушкан.
Бирок ошого карабастан, Убактылуу өкмөт качкын кыргыздардын кайтып келишин алар каалабастыгын билдирип, Түркстандагы комитетине жана Кашкардагы консулга 1917жылдын 3июнундагы жөнөткөн катында кыргыздардын жана казактардын ЖетиСууга кайтып келүүсүн токтотуу жөнүндөгү директиваны беришкен.
«Кыргыздардын жакынкы мезгилдерде Орусияга кай тып келишин биз каалабайт элек, ал тургай Нарынга – кумга да», – деп айтылган. [Будянский Д. М. История бежен цев… – С. 84. ].
Ошондуктан, Биринчи дүйнөлүк согуштан башы чыкпаган Убактылуу өкмөт кыргыз жана казак качкындарынын кайтып келишин каалаган эмес, тескерисинче, аларды жаратылыш шарты катаал Нарындын аймагына көчүрүп, Пржевал жана Жаркен уездерине орустарды көбүрөөк жайгаштырууну көздөшкөн. Ушуга байланыштуу, генералгубернатор Куропаткиндин качкындарды өздөштүрүлбөгөн, жашоого ыңгайсыз бийик тоолуу аймактарга жайгаштыруу жөнүндөгү саясатын ишке ашырууга Убактылуу өкмөттүн Түркстандагы комитети белсенип киришкен.
Убактылуу өкмөттүн ЖетиСуудагы комиссары Тынышпаев 1917жылы Түркстан комитетине сунуш киргизип, Кытайдын Кашкарынан жана Аксуу районунун Консулдук округдарынан кайткандардын өкүлдөрү менен комиссарлар макулдашкандай, аларды Нарын участкасынын чектерине жайгаштырмакчыбыз деп белгилеген. Эгер алардын өкүлдөрү курултайдын (съезддин) атынан макулдугун беришсе, биз аларды Кытайдан жаңы жерлерине тез аранын ичинде чыгарып кетүүгө жана жолдо карай коопсуздугун сактоого мүмкүнчүлүктөрдү түзөбүз деген сунушту киргизген.
Убактылуу өкмөттүн бул сунушуна ылайык качкындарды жайгаштыруу жана аларга каражат жагынан жардам көрсөтүү максатында 1917жылдын 12–23апрелдеринде кыргызказактардын Верный калаасында курултайы болуп өткөн. Анын чыгарган токтомуна ылайык Кашкар, Аксуу райондорунан кайткан кыргыздарды Улахол, СемизБел, Тоң өрөөндөрүнүн, о. э. , Пржевал участкасынын коопсузураак жерлери Кочкор, Суусамыр, Жумгал өрөөндөрүнө жана Нарындын башка дагы райондоруна жайгаштыруу чечимин кабыл алышкан [Будянский Д. М. История беженцев… – С. 88–89. ].
Бирок, иш жүзүндө мындай чечимдер качкындардын маселесин чечип бере алган эмес. Оторчул элементтер мурдагыдай эле качкындардын ээн калган жерлерин өзүлөрүнө ыйгарып алуу, кайтып келгендерге зордукзомбулук көрсөтүүнү уланта беришкен.
Ал эми Верныйдагы курултайга катышкан жергиликтүү башкаруучу төбөлдөр иш жүзүндө оторчул бийликтердин зордукзомбулуктарынан чочулап, Түркстан комитетинин качкындар боюнча чыгарган чечимдерин колдоп чыгышкан. Ал тургай, үйсүзжайсыз ачарчылыкта калган качкындар үчүн артелдерди түзүп, күнүмдүк оокат таап жеш үчүн, кулактардын жана бай казакорустардын жерлеринде иштетүү чечимин чыгарышкан.
Убактылуу өкмөттүн мындай чечими, албетте, кайтып келип жаткан кыргыздардын кызыкчылыгына төп келген эмес. Тескерисинче, оторчул элементтердин колуна сала бергендей болуп, алар өз жерлерине кайтып келген кыргыздарды малай жумшаганы аз келгенсип, жерлерин да тартып алууга өтүшкөн. Столыпино (азыркы Кочкор айылы), Белоцерковское кыштактарынын келгиноторчулары Тынай, Нурмамбет болуштуктарындагы кыргыздардын жерлерин тартып алышкан. Ал эми Пржевал уездиндеги кайтып келген кыргыздарды талаптоноо, зордукзомбулук көрсөтүү алардын артынан түшүү жана өлтүрүү улантыла берген.
Кытайдан кайтып келгендердин абалын оорлошуусуна азыктүлүктүн жетишпестиги жана ачарчылыктын башталышы да себеп болуп өз кедергисин тийгизген. Ачарчылыкка каршы күрөшүүнүн Түркстан комитети түзүлгөндүгүнө карабастан, алар азыктүлүк комитеттери менен биргелешип алып, ачкачылыкка кабылган элди тоюндуруунун ордуна, чайкоочулук менен алектенишкен. Пржевал уездиндеги абалын иликтеген Түркстан чөлкөмдүк советтердин депутаттарынын тобунун докладында, кулактарда жалданып иштеген кыргыздардын абалы адамга гана эмес, короодогу малга да ылайык келбей тургандыгын белгилешкен. Алардын жиберген телеграммасында азыктүлүк комитеттери эч кандай иш аракеттерди көргөн жок, нан жетиштүү, бирок, кыргыздарга берилген жок, алар ачкачылыкта, – деп айтылган.
Ачарчылыкка кабылган элди сактап калууда бир гана, Түркстан чөлкөмдүк кеңешинин депутаттары алгылыктуу иш жүргүзүп, Түндүк Кыргызстан боюнча жүргүзүлгөн иликтөөлөрдүн жыйынтыгы менен алардын демилгеси боюнча бир канча тамак берүүчү жайлар ачылган жана аз да болсо качкындарды ачкачылыктан сактап калууга кадамдар жасалган.
Бирок, Убактылуу өкмөт качкындарды сактап калуу боюнча олуттуу кадамдарды жасаган эмес. Оторчулардын мурдагыдай эле жерлердин көпчүлүгүн ээлеп жатышкан. Жерлерди кайтарып берүү жөнүндөгү кайтып келген кыргыздардын өтүнүчтөрүнө, колониялык бийликтер кулак каккан да эмес. Тескерисинче, ЖетиСуудагы колониячыл элементтердин ээнбаштыгын Убактылуу өкмөттүн Түркстандагы комитети ар тараптан колдоп турган.
Ал эми ЖетиСуунун элин, айыл чарбасына жараксыз жерлерге көчүрүү жөнүндөгү Куропаткиндин түзгөн планы, жергиликтүү калкты өтө кооптонууга алып келген.
Ушуга байланыштуу Пишпек уездинин Шамурза, ЫсыкАта, Шамшы, Кочкор, Тынай ж. б. болуштуктарынын 1917жылдын 12мартында Убактылуу өкмөттүн Министрлер кеңешинин төрагасына жөнөткөн телеграммасында: «ЖетиСуу калкынын башаламандыгын тынчытуу максатында аскер губернатору жаңы Нарын уездин түзүү жана ал жакка Пишпек уездинен 15 болуштукту зордоп көчүрүп баруу жөнүндө чечим кабыл алды. Бул зордоп көчүрүү козголоң үчүн кыргыздарды жазалоо экен. Нарын уезди – бул түшүм алууга да, мал кармаганга да таптакыр жараксыз. Ал жакта кыргыздарды акырындап тукум курут болуу күтүүдө. Ал эми Пишпек уездинде көп жылдык эмгегибиз менен тургузган бакшагыбыз, чабындылар, кыштоолор, үйлөрүбүз, мечитибиз, мектебибиз, тегирменибиз ж. б. курулуштарыбыз бар эле. Мунун баардыгын тартып алып, бизди түшүмсүз жерлерге көчүрмөкчү. Жаңы өкмөттү адамгерчиликке чакырмакчыбыз жана бизди көчүрүү жөнүндөгү чечимди жокко чыгарып, өзүбүздүн илгертеден бери жашап келаткан Пишпек уездинде калтырууну суранабыз», – деп кайрылышкан [Будянский Д. М. История беженцев… – С. 81–82. ]. Ушундай эле өтүнүч менен алар Убактылуу өкмөттүн Түркстан комитетинин башчысына кайрылышкан. Бирок, алардан эч кандай жооп болгон эмес.
ЖетиСуудагы качкындардын оор абалы Ташкенде өткөн мусулман уюмдарынын бириккен чогулушунда да каралып, Пржевал уездинин өкүлдөрүнүн катышуусу менен талкууланган. Анда, ал жактагы абал талкууланып падышалык бийликтин кулатылгандыгына карабастан солдаттар, орус кулактары жана дыйкандары тарабынан талаптоноо жана ээнбаштык жүрүп жаткандыгы белгиленген. Чогулуштун чечими менен ЖетиСуудагы баардык бошотулган солдаттарды кайрадан чакыртуу, колонизатордук элементтердин колундагы куралдарды алуу, облустун жапа чеккен калкына жардам көргөзүү, качкындарды өзүлөрүнүн жерлерине жайгаштыруу жана алардан тартылып алынган жер, малмүлктү кайтарып берүү талабы коюлган.
Ач жылаңач калган кыргыздарды орус кулактар өз чарбасында бекер иштетип, акырында «козголоңчу» катары көрсөтүп, көзүн тазалашкан. К. Үсөнбаевдин так таган маалыматы боюнча, мындай ыкма менен бир гана Пржевал уездинен 2 миңдей адамдар жок кылынган. Убактылуу өкмөттүн тушунда жазалоочулардын колунан 20 миңден ашуун Үркүндүн мурдагы катышуучулары кырылгандыгын окумуштуу белгилеген.
Ал эми көтөрүлүшкө чейинки мезгилге салыштырганда кыргыздардын саны 119 миң 215 кишиге же болбосо 41, 4 пайызга, ЖетиСуу облусу боюнча калктын саны 25 пайызга азайган [Үсөнбаев К. Азап жолу жана ата конушка кайтуу // Кыргызстан маданияты. – 22август, 1991жыл. ].
Ал эми 1916жылдагы улуттукбоштондук көтөрүлүштүн курмандыктарын тактаганга аракет кылган Ш. Батырбаеванын математикалык жаңы ыкма менен иликтеген эсептөөсүнүн тыянагына караганда 38, 2 миң кыргыз гана кыргынга дуушар болгон. Изилдөөчүнүн дагы бир эсептөөсү боюнча, 1916жылы 42 миң кыргыз өлүмгө учураган. Биздин пикирибизче анын тыянактары анча бекемделбеген жана негизсиз.
Ал эми бул окуяны жакындан изилдеген башка адис окумуштуулар 100 миңден ашуун кыргыздар 1916жылкы улуттукбоштондук көтөрүлүштүн жүрүшүндө жана ал аёосуз басылганда кыргынга дуушар болгонун белгилешет.
Убактылуу өкмөт качкындардын тагдырына күйгөндөй түр көрсөткөнү менен иш жүзүндө, баардык маселени алардын кызыкчылыктарына туура келбеген оторчул маанайда чече берген.
Качкындарды кайтаруу жана жайгаштыруу боюнча комиссия түзүлгөнү менен, колониялык бийлик иштин баарын оторчул элементтердин пайдасына чечкен. Маселен, 1917жылдын 20августунда ҮчТурпандан жана Аксуудан кайтып келген 400 түтүн кыргыздарды Сарыбагыш жана Тынай болуштуктарынын тоолуу жерлерине жайгаштырган. Ал эми өрөөндүү жерлерге кыргыздардын жайгашуусуна тыюу салынган [Малабаев Ж. Февральская революция 1917 г. в Киргизии. –Бишкек, 1991. – С. 84. ].
Мындай кырдаалда качкын кыргыздардын, мурдагы өзүлөрүнүн жерлерин казакорустардан жана дыйкандардан ижарага алып пайдалангандан башка аргасы калган эмес. Ошондуктан, Убактылуу өкмөттүн Түркстандагы комитети жана оторчулар улут аралык маселени чечүүнүн жолун, жергиликтүү калктарды Нарындын тоолуу аймактарына көчүрүү менен иш жүзүндө өзүлөрүнүн пайдасына чечилип калган ЖетиСуудагы агрардык маселеге биротоло чекит коюуну көздөшкөн.
Түркстан комитетинин төрагасы Щепкин Убактылуу өкмөткө жолдогон телеграммасында келгин орустарды кыргыздар жана казактар менен жараштыруу, көтөрүлүш мезгилиндеги жапа чеккендердин зыянга учуроолорун толуктап берүү менен гана ийгиликтүү чечилиши мүмкүн экендигин белгилеген. Ушуга байланыштуу, Түркстан комитети, бүлүнгөн чарбаларды калыбына келтирүү максатында, эки тарап үчүн 5 миллиондон – кыргыздар үчүн жана ушундай эле суммада орустар үчүн акча каражаттарын жумшоо жана аны берүүнүн мөөнөтүн чукул арада чечүү маселесин Убактылуу өкмөткө койгон.
Бирок, Тынышпаевдин чыгарган бүтүмү боюнча, бул маселе көтөрүлүшкө байланышкандыктан зыянга учуроолордун ордун толтуруудан баш тартылган жана анын ордуна чарбаны калыбына келтирүү максатында ар бир үй бүлөгө 100 рублдан гана каражат берилсин деп чечилген. Мындай чечим өз кезегинде Пржевал уездинин аткаруу комитети тарабынан айыпталып, алар жиберген телеграммада, мындай кадам кайрадан улут аралык жаңжалдардын күчөшүнө алып келе тургандыгы жана бул маселени кайрадан карап чыгуу зарылдыгы белгиленген [Будянский Д. М. История беженцев… – С. 9899.].
Натыйжада 1917жылдын 24августунда Убактылуу өкмөттүн Түркстан комитети ЖетиСуудагы абалды кайрадан талкуулап, жергиликтүү калкка дагы эле зордукзомбулук көргөзүлүп жаткандыгын мойнуна алган жана Шендриков баштаган кызматкерлердин тобун кызматтык сапарга жөнөткөн. ЖетиСуудагы абалды жеринен талдап келип, талкуунун жыйынтыгы менен калктын жоготууларынын ордун толтурууга 11 млн рубль каражат бөлүп берүү борбордук өкмөткө сунушталган. Бул улут аралык маселелерди жөнгө салууда жана качкын дар маселесин чечип тынчтык турмушка алып келүүдөгү жаңы өкмөттүн чоң кадамы болгон.
Бирок, бул маанилүү ишчараны жүзөгө ашыруу башталганча эле Убактылуу өкмөт өзү кулаган. Ошентип, падышачылык бийлик кулагандан кийинки Убактылуу буржуазиялыкдемократиялык өкмөт, кыргыз качкындарынын абалына кайдигер мамиле жасоо менен иш жүзүндө мурдагы колониялык саясатты уланткан.
Убактылуу өкмөттүн жана оторчул элементтердин каршылык көргөзүүсүнө карабастан, 1917жылдын 1майында Кытайдан 64 миң качкындар кайтып келишкен. Алардын он миңдегени дагы эле чет жакта калышкан. Башталышында кайтып келүүчүлөрдүн саны арбын болсо, 1917жылдын экинчи жарымында, алардын саны азайган же такыр эле токтоп калган. Мекенине кайтып баргандардын оор абалынан кабар алган качкындар, абал оңолгончо күтө турууну чечишкен. Ал тургай, алар кийинки кышты Кытайда өткөрүү өтүнүчү менен жергиликтүү бийликтерге кайрылууга аргасыз болушкан [Будянский Д. М. История беженцев… – С. 108. ].
Кыргызстанда Кеңеш бийлигинин орношу жана оторчулук саясаттын ооздукталышы менен гана, качкындардын биротоло эч нерседен кооптонбой мекенине кайтып келишине жана алардын маселелеринин түп тамырынан бери тарыхый чечилишине шарт түзүлө баштаган. 1921–1922жылдары жер реформасынын жүргүзүлүшү кыргыздардын мекенине кайтып келүүсү массалык түрдө уланган. Бирок мүмкүнчүлүгү жетиштүү болгон кыргыздар гана мекенине кайтып келишкен.
1925ж. 17сентябрында качкын кыргыздарга жардам берүү боюнча өзгөчө комиссиянын доклады боюнча Кытайдын Иле районунда калган качкындарды үч категорияга бөлүп караган.
- Бир сындырым нан үчүн сатылган жашы жете элек балдар жана аялдар. Жөнөтүлгөн өкүлдүн маалыматына караганда алардын саны 600 жанга жеткен жана көпчүлүгү Кытайдын ичкери жагына алынып кетилген.
- Ар кандай карыз келишимдер жана милдеттемелер менен кармалып калгандар. Алардын саны 500дөй.
- Жергиликтүү соодагерлерге жана ири жер ээлерине милдеткер болгон категориядагы качкындарга маалымат боюнча 500 үйбүлөгө чейин кирген.
Атайын өкүлдүн маалыматына ылайык бул үч категориядагыларды бөлүштүрө келгенде Лепси болуштугунан – 300, Капал болуштугунан – 150гө чейин, Жаркен болуштугунан – 400, Каракол болуштугунан – 210, Пишпек болуштугунан – 8 үйбүлөгө чейин качкындардан турган. Булардын бардыгы 1068 үйбүлөнү түзгөн. Бирок алардын катарына кирбеген Кашкар – ҮчТурпан районунда 1000 качкын үйбүлөлөр жайгашкан жана ал жакта кулдукка сатылган аялдар менен балдардын саны дагы 1000 жеткен. Булардын бардыгы Каракол, Пишпек жана Нарын уездеринин кара кыргыздары болушкан.
Аталган комиссиянын тыянагына караганда, Иле районунда 1068 үйбүлө жана Кашкар –ҮчТурпан районунда 1000 үйбүлө менен кулдукка сатылган 1000 аялдарды жана балдарды кошуп, ар бир үйбүлөнү 4 жандан деп эсептегенде, жалпы саны 2300 үйбүлөнү түзгөн. Алардын 850сү Казакстандын, 1450сү Кыргыз Автономиялык областынын качкындары болушкан. [Из доклада особой комиссии по организации помощи киргизам. 17 сентября, 1925 г. // Восстание 1916 г. в Киргизии / Сборник документов. КР УИАнын кжф. № 136. –С. 117120.]
Атайын өкүлдүн КАОнун Аткаруу комитетине жана РКП(б)нын Орто Азия бюросуна жолдогон катында, Кытайда калган качкын кыргыздардын абалы өтө эле оор экендиги белгиленген. Сатылган жана турмушка чыккан аялдардын көпчүлүгү мусулмандуңган деп жаңылыш кытай улутундагылардын колуна түшкөндүгү, алардын арасында секелек 12 жаштагы кыздардын да бар экендиги белгиленген. Андан жаманы кытайлар качкын кыздарды жана аялдарды Шаңхай, Вяндзвин жана башка шаарлардагы атабабасы билипкөрбөгөн көңүл ачуучу үйлөргө алып барып сатышкан. Мындай турмушка чыдай албаган кыргыз кыздары өз жандарын кыйып, дарыяга боюн таштаганга аргасыз болушкан. Жергиликтүү калк бул бактысыз качкындардын тагдырын чечүүгө Советтик Россия кечиктирилгис чаралар көрүлөт деп ише ним артышкан жана Кытайдагы 2300 үйбүлөнү алып чыгып, аларды жайгаштыруу ишине жалпы 602.310 сом акчалай каражат бөлүүнү суранышкан [Сборник документов. КР УИАнын КЖФ. № 136. – С. 117120. ].
Кеңеш бийлигинин жүргүзгөн ишаракеттеринин негизинде качкын кыргыздардын басымдуу бөлүгү Кытайдан өз мекенине кайтып келишкен. Алардын бир ууч гана тобу Кытай жергесинде кылымдар бери байырлап келе жаткан жергиликтүү кыргыздардын арасында жашап кала беришкен.
К. БАЯЛИНОВ
А Ж А Р
Повесть
I
Күн кылтылдап, уясына батып бара жатат. АлаТоонун чокусуна токтогон биринсерин үлбүрөгөн ак булуттар күндүн батарда чачкан нуруна боёлуп, кызгылт тартып, дүйнөгө жаңылык киргизгендей…
Калың бейитти бет алган жалгыз аяк жол менен үч аял келе жатышты. Бирөөнүн үстүндө шайы, ала чапаны бар; жоолугу бош ийинде түшүп, башы жылаң баш; аягында кепич, маасы; өңү саргайыңкы, жүдөңкү, ак жүзүнүн көркү кетип, көзүнүн алды карарган. Жашы 15–16 чамасында, сенделип буту араң гана шилтөөгө келип, муңдуу, жумшак көз жашы тыйылбай, үшкүрүгү таш жарат. Бул – биздин азыркы сөз баштамакчы болуп олтурган Ажар деген кыз болуп, беркилери – Ажарга жолдош болуп бирге чыккан ошол жердик аялдар. Булар, кедейдин алачыгына окшоп, көп бейиттин четинде турган бир кичирээк мүрзөгө келип токтошту. Ал Ажардын энесинин мүрзөсү.
Ажар мүрзөнү көргөндө, токтоп тура албай, мүрзөнү кучактап, буркурап-боздоп ыйлап жиберди.
- Жаным, aпa! – деди Ажар.
Үн жок… Жымжырт.
- Жаным, апа, тур! Жетим тайлактай боздоп, жетимсиреп, артыңда калган жалгызың келип, жалооруп жаныңда олтурат. Жалгызыңдын сөзүн ук, ая! Жалгызың бүгүндөн баштап, атаабасы тааныбаган бөтөн – журттун бирөөнө башы байланганы, ага сатылганы жатат. Андан кутказ, ал азапты көрсөтпө, койнуңа ал, ач койнуңду!..
Сенин өлгөнүңө кайгылуу болуп, кан жутуп, сабыркап, санаа тартып жүргөн кезимде, багаткөрөт деген тууганың мени бул күнгө түшүрүп, бир жат кишиге сатып кетип, caй сөөгүмдү сыздатты, зарлантты, муңдантты, мага да өлүм керексинтти. Бирок сага берген ажалды кудай мага ыраа көрбөдү. Жасаган ай, мунуң эмне? Анык бар болсоң, мени эмне көрбөдүң?
Кантейин, эң болбогондо, теңтуш болсо, кыздын барар жери күйөө дегендей, жаттыгына карабай, «мейли» деп да коёт элем. Бирок ал, маркум атамдан да карыган киши экен. Ага канткенде барам? Кантип аны өмүрдүк жолдош кылам? Андан канткенде кутулам? Кимден кеңеш, кимден жардам сурайм? Айт, апа! Мага айла тап! Менин сенден башка барар жерим, таянар тоом, жашынаар караганбутам калбай калды. Бирок, сен, апа, жоксуң… Сен боору суук кара жердин койнунда, түбөлүк уйкуда жатасың… – деп, Ажар боздоп ыйлады. Көзүнүн жашы он талаа болуп, бетин жууду…
II
Ажардын ким экендигин окуучуга айта кетелик. Ажар 16жылкы үркүндө кытай элине сатылган кыргыз кыздарынын бири. Атасы Айткулу үркүндө окко учкан; энеси Батма кече жакында, кытай жеринде өлдү.
Ажар Айткулунун карыганда көргөн жалгызы болучу. Батманын мурунку балдары токтобой, бардыгы жаш кезинде өлгөн. Батманын боюнан түшкөн балдары да болгон. Айткулу ага көп аракет кылды. Айылдагы бакшы, молдолорго Батманы көрсөтүп, далай чыгымданды, карызданды; Кашкардан келген азрети аппак кожого да көрсөттү. Ал, Батманын мойнуна тумар тагып, чыныга аят жазып, эзип ичирип, бир топ күнү жаткан. Түшүндө Батманы айлантып жүргөн кара чаар, көк жал жолборс менен күрөшүп, кырк чилтен менен сүйлөшүп, көпкөп кереметтер көргөн. Мунун бардыгын мыктап туруп эртеңки чайга олтурганда кожокем Айткулу менен Батмага айткан. Көп кечикпей, арысы эки, бериси бир айдын ичинде Батманын боюна шексиз бир эркек бала бүтүп, анын аманэсен туулушуна Батманы да, Айткулуну да ишендирген. Бирок анын үчүн кырк чилтендин тапшырган жумушу деп, бир жылкы кудайы керек экендигин айтып жатып, Айткулунун жалгыз көк чологун алып, кожокем жолго түшкөн. Мындан үч жыл өткөндөн кийин кожосуз, молдосуз, бакшысыз эле Батманын боюна бүтүп, Ажар туулган.
Ажар үркүнгө чейин эч бир жаманчылык көрбөй, бир үйдүн эркеси болуп өстү. Эл үрктү. Чүй боорундагы элдер келип, Коңур – Өлөң, АлаБашты каптап конушту. Түтүнгө бир кишиден ирет болуп, аскерликке чыксын деп, манаптар буйрук кылышты. Ал иретке Айткулуну да чыгармакчы болушту. Айткулу андан калмакчы болуп, айыл манабы Сагындын алдына барды.
- Баатыр, мени иретке чыксын деген экенсиз, бирок мен чыга ала турган эмесмин. Үйүмдө мына бул турган чычкандай жалгыз кызымдан башка бүлөм жок. Минтип ар ким өзү өлбөс камын кылып, журт бүлүнүп, жоо жакадан алып турган кезде, катынбаламды чыркыратып кайда, кимге таштайм? Мен бара албайм, мени коюңуз, башка бүлөлүү элден жибериңиз. Тиги Алымкулдун ортон колдой эки уулу да барбай калып олтурбайбы? Адилеттик кылып, ошого окшогондордон чыгарыңыз,– деди Айткулу.
- Чык эшикке, ит! Сен Алымкулга тең келгиң келген экен, ээ! Муну көрбөйсүңбү. Сен ким, Алымкул ким? Муну билесиңби? Эртеңден калбай аттанасың – деп, Сагын Айткулуну үйүнөн кууп чыккан.
Алымкул Сагындын жакыны жана байы. Сагын жалаң гана Алымкул эмес, Алымкулга окшогон өзүнө жакын далай бай, манаптын балдарын иретке чыгарткан жок.
Иретке чыккан өңчөй кедейлер, кедейдин балдары.
- Айткулу, аттан!
Эртең мененки алачыктын сыртынан чыккан Сагындын жигитинин ачуулуу үнү Айткулуну уйкусунан ойготту. Айткулу төшөгүнөн шашып турду. Кийинди, белин мыктап курчанды. Куруна күздө бир кап арпа берейин деп, Эдилбай устага жасатып алган айбалтаны кыстарды. Алдына алып, Ажарды бетинен өптү. Ажар жумшак ичке үнү менен ыйламсырап:
- Атаке, кайда барасың? – деди.
- Садагасы, ыраак барбайм, келем.
Бирок анын үнү каргылданып, жүрөгүндө бир коркунуч бар экендигин билгизет. Ал азыркы кеткен бойдон, кайтып үйүнө келбестей, Ажарды алып эркелетип, бүгүнкүдөй сүйбөстөй, мындан ары Батма менен ойнопкүлүп, өмүр сүрбөстөй жүрөгү элепжелеп болуп, алып учуп токтолбоду. Эшикке чыгып бара жатып:
- Эл көчүп калса, жүгүндү көк өгүзгө жүктөп, Ажарды үстүнө мингизип ал. Көчтөн калба. Алда кандай заман болот.
…Айткулунун кеткенине үчүнчү күн болгондо, эл эртең менен бакашака түшүп, жапырт көчүп калды. Аскерликке кеткен жигиттер да качып келип, айылайылына тарады. Айткулу менен бирге кеткен жигиттер да келишти. Бирок Айткулу жок. Айткулуну көрүү ордуна, «Айткулу окко учту» деген суук сөз Батманын кулагына угулду. Батма бакырып ыйлап жиберди. Ажар да ыйлады.
Батма менен Ажардын ыйына кошулуп, экинчи айылда дагы бир ый пайда болду. Айткулуга кошулуп, Көбөгөн Абышканын баласы Жапаркул да окко учкан. Бирок ал душман колдуу болбой, өз колдуу болуп өлгөн. Бул тууралуу сөз укмакчы болушуп, Жапаркул менен бирге барган Кулубайды айылдагы абышка – кемпир, катын – балдар тегеректеп алышты.
- «Беш жүзгө жакын киши элек, – деп сөз баштады Кулубай. – Биз көлгө түшүп, ЖелТийбестеги Кулумбайдын багына келип токтодук. Ичибизде беш кана бардеңке, ончакты бараң мылтыгыбыз бар; калгандарынын колунда найза, кылыч, айбалта, союл, чочмор, шалк этме. Кошту ошол жерге түшүрүп, ар кайсы шектүү жерлерге кароолчулар чыгардык. Өзүбүз жаттык. Экинчи күнү эртең менен «казак орус келип калды» деген кабар алып, жапырт атка минип, алардын келе жаткан жолун тостук. Биз бир аз жөнөй түшкөнүбүздө БозБармактын талаасын каптап, жерсууну бербей, бизди көздөй келе жаткан солдаттар көрүндү. Алардын карааны эки жүздөй киши эле. Биз шашып калдык. Алар бизди тарсылдатып ата башташты. Эки кишибиз окко учту. Биздин мергенчилер да атышкан болушту. Бирок аны солдаттар тоотпой, бизге жакындагандан жакындап, койчо жайылып келе беришти; бизди курчап, айлантып ала турган болушту. Биз кийин чегинип, мурунку багыбызга келдик. Көтөргөн ханыбыз Жакыпбек:
- Ушул жерден аламан койгула. Качканыңар болсо, атып таштайм – деп, жигиттери менен элди камчынын алдына алып кекетти. Бир мезгилде солдаттардан кырктай киши бөлүнүп, биздин келген жолубузду бет алды. Сыягы, биздин жолду буумакчы болсо керек эле. Журт удургуй түштү. «Аламан койгула» – деп кыйкырган хандын үнү чыкты. Кимди ким көрдү, аламандап кыйкырып, солдаттарды качырып сала бердик. Алар да шашып калды, кайта качышты. Ай, биз оңбойбуз го! Эгерде биз иреттүү, тартиптүү ошол солдаттардай боло турган болсок, биз аларды алып коймокчу элек. Солдаттарга жакындап кирип барганыбызда, бирэки киши кайта качып жөнөдү. Ал аны көрүп, биз да качтык. Качып бара жаткан солдаттар кайта бурулуп, тарсылдактын алдына алышты. Көзүң жамандыкты көрбөсүн, туштушубуздан ок зуулдап өтүп жатты. Чиркин, жан деген таттуу го, атына ок тийип, кишиси жөө калып, аттуулар менен тең чуркагандар болду; кишисине ок тийип, атынын боорунда сүйрөтүлүп жүргөндөр да көп болду. Кыскасы, биз боо түшүп калдык. Кийин эсеп кылсак, 72 кишибиз өлгөн экен. Журт кача турган болду. Хан болбой:
- Жакын келсин, эми бир аламан коюп көргүлө! – деп, каарын төгүп туруп алды.
- Жакын келтирип, союлуң менен уруп ала тургандай, сен аларды бөдөнө көрүп турасыңбы? Алар – биз эмес. Алар баштуу, тартиптүү солдат деген болот. Колдорунда биздикиндей союлу жок, мылтыгы бар, жабдыктуу. Биз аларга тең боло албайбыз. Ушунча кишинин убалына калганың да жетишер,– деп Жапаркул хан менен уруша кетти. Хандын бул кезде каны суюлуп, иштөөгө иш, урушууга киши таппай турган кези эле. Жапаркулду камчы менен жон талаштыра экиүч курдай чаап жиберди. Мындай кордукка Жапаркул кантип чыдап тура алат?.. Тосуп туруп кайра аны бир чапты. Жапаркулдун камчысы хандын бетине тийип, бетин айрып кетти. «Жеп салды, ат!» деген хандын үнү угулду. Мылтык тарс этти. Карай салсам, Жапаркул жерде сулап жаткан экен. Эл чогулуп калды. Мен түшө калып, Жапаркулдун башын жөлөдүм, ыйлап жибердим… Журт өлүккө үймөлөктөшүп турган кезде, солдаттардын топту байлап аткан мылтыктарынын үнү чыкты. Арабыздан эки киши аттан кулап, Жапаркулдун жанына жыгылды. Токтоп тура албадык, качтык…» Ушинтип Кулубай сөзүн бүтүргөндө, Көбөгөн кемпири экөө боздоп, өксөп ыйлаган. Экинчи айылдагы ый дегенибиздин мааниси ушул болучу.
Эл кымкуут болуп көчүп жөнөдү. Батма биринэкин жүгүн Айткулу айткан көк өгүзгө жүктөп, Ажарды анын үстүнө мингизип, өзү жетелеп алып, эл менен бирге кетти.
Ар бир айыл манаптарынын өздөрүнчө ылайыкталып жасалган желектери бар. Сагындын желеги ак болучу. Сагын көчтүн алдына келип, ылайыктуу конуш таап, желекти мыктап жерге сайдыруучу. Арттагы көчтөр желекке келип жыйналып, тарап конушчу. Адашкан балабакыралар да желек менен үйлөрүн тааныша турган.
Бир күнү көчтө Батманын өгүзү мүдүрүлүп кетип, жүгү ооп, үстүнөн Ажар учуп түштү. Батма бакырып барып баласын кучактай калды, анын бактысына Ажардын эти гана ооруп, эч бир жери майып болгону жок. Батма боз ала чаң болуп, аманэсен ордунан күлүп тура калган баласын көрүп чоң кубанды.
Ажарга өгүздүн мурунтугун карматып коюп, канча аракет кылса да, жалгыз арта калбай койду. Кимге ким карасын, тиги көчтөгүлөр да, бул көчтөгүлөр да Батмага кылчайып карашканы жок. Көчтүн артында кырчаңгы, арык тору атка эмерегин артып, кемпири жетелеп, өзү атты айдап, таяк таянып, букчүңдөп кетип бара жаткан Көбөгөн абышка кездешти. Батманы башта эле таанычу: Айткулунун өлгөнүн да уккан. Ал токтоп, кемпири экөөлөп жатып, Батманын жүгүн артышып берди.
Батма Көбөгөн менен бирге жөнөдү. Бир кезде асынган мылтыктары бар бир топ атчан кишилер булардын жанынан кыя салып өтө беришти. Алардын бирөөнө барып, Көбөгөн:
- Өлтүр мени, мени да өлтүр! Маңдайыбызга бүткөн жалгыз балабыздан ажыратып, минтип бизди боздотуп, кудай сени да боздотсун. Катынбалаңдын күнүн көрбөй ач бел, куу жолдо өл! – деп, чылбырына оролуп, сүйрөлүп калды. Бул – бизге тааныш, Жапаркулду өлтүрткөн Жакыпбек хан. Хан илгери бастырайын десе да Көбөгөн бастыртпады, бурканшаркан түшүп, кыйкырып, өкүрүп, ыйлап жатып алды. Жакыпбектин ачуусу келди. Атынан түшүп, абышканын эки колун эки жигитине карматып алып, аябай сабады. Шордуу кемпири да абышкасына болуша кетти, атын таштай чуркап, таянып келе жаткан колундагы сынык, ыргай сабоосу менен ханды чаап жиберди. Ал «ханга колу тийди» деп, жигиттери кемпирди да тепкинин алдына алышты.
Жакыпбек жигиттери менен абышка, кемпирди моокуму канганча аябай урду да кылчайбастан, өз жолу менен жүрүп кете берди. Артынан каргапшилеп, боздоп ыйлап абышка, кемпир калышты. Аларга кошулуп, Батма да ыйлады. Батманы көрүп Ажар да ыйлады.
… Бешалты күн өттү. Сагындан кордук көргөн бир топ кедейлер андан бөлүнүп, башка Тоң болушуна кетмекчи болушуп, сөз байлашты. Алардын ичинде Көбөгөн, Батма, Айткулунун кыйыр тууганы Козубек да бар. Козубекти жана дагы бир жигитти бир топ мал менен түн катырып, бир коктуга качырып, жашырышты. Таң атты. Журт жапырт алачыктарын сыйрып, көчө баштады. Көбөгөндөр көчүшкөнү жок. Сагындын көчсүн деп жиберген кишисине:
- Түндө бир топ малыбыз жоголуп, эки кишибиз ошону издеп кетишти. Алар келбей, малыбыз табылбай, көчө албайбыз – деп жооп беришти.
Булар, Сагындын көчү шашкелик жерге узагандан кийин каткан малын, кишилерин алдыртып, башка жол менен Тоң болушуна жөнөшөт. Бирок муну куйту Сагын билип калып, бир топ киши менен артынан кууп жетип, көчтөрүн токтотуп, жүктөрүн түшүрүп, Көбөгөн менен Козубекти баш кылып, бир далайын урат. Ири карасынын бардыгын айдап алып:
- Эми кетчү жагыңарга кеткиле! – деп жооп берет.
Малдан ажырап, шордуу кедейлер жөө кайда, кимге барышмак? «Жаңылдыкжаздык!» – дешип, мойнуна курун салышып, Сагындын аягына жыгылышты, алдына Козубектин маңдайына бүткөн жалгыз кер атын тартышты.
Кер ат – жакшы ат болучу. Буга мурда эле Сагындын көзү түшүп, «кедейге мындай аттын эмне кереги бар, мага берсин» – деп, Козубекке нечен курдай киши жиберип, атты алалбай, «ай, сени!» деп, Козубекке тишин кайрап, кекенип жүрө турган. Эми Сакендин бактысына жараша иши оңдой берди болуп, кер ат опоңой гана колуна түштү. Сакен атты алып, ачуусу таркап, буларды кайта көчүрттү.
Бир топ күн өттү. Чек арага жетти. ТяньШандын Бедел, Бикирти, КөкИрим, АкӨгүз деген ашууларына бөлүндү. Батманын айылы АкӨгүздү ашмакчы болуп, ашууну шыкап келип конушту. Эртеси көчтүн алды белге чыга берген кезде, күн бүркөлдү, туман түштү, борошолоп кар жаады.
… Көч арасы да ызычуу, күрүгүү… Кар жаап турат. Түн түштү. Эл тургантурган жерлерине кийизге, жуурканга оронуп жатышты. Таң атты. Күн мурункудай алайдүлөй. Малды да, жанды да кар баскан. Карга көмүлгөн малдар араң гана кыбырап көзгө илинет. Кардын алдында үйдөй болуп, төмпөйүп жаткан жүктүү төөлөр, уйлар көрүнөт. Жамынган кийиз, жууркандары менен бирге тоңуп, сырайып өлүп жаткан кишилер да көп.
Үчүнчү күнү күн ачылды. Туман тарады, шамал басылды. Аман калган эл эптеп, жөөлөпжалаңдап олтуруп, белди ашты. Батма да аманэсен Ажары менен бирге ашты.
Туу белге чыга бергенде Батма өлүп жаткан бир жүктүү жылкыны, анын жанынан эки адамдын өлүгүн көрдү. Бул – кемпири менен Көбөгөн абышканын өлүгү болучу.
Журт Турпанга түштү. Тарап, шааршаарга кете баштады. Батма, Козубек болуп, Турпанда калышты. Экөөнүн тең колдорунда малдан түгү жок. Батманын жалгыз көк өгүзү ашууда калган. Козубектин биринэки койэчкиси да жолдо жоголду. Эми кантишмек? Турпандык Сабитакундун ат кепесин жумуш кылып бермекчи болуп, Козубек батирге алды. Ал – терезесиз, эшиксиз, үстүндө жарык түшө турган киши баткандай гана тешиги бар, асты жер. Ал ымдашып, аттын чыласы жыттанат. Айла жок! Эшигине кийиз калап, жерине курумшу, чөп төшөп, Батма болуп киришти.
Күн өттү, ай өттү, кыш түштү, турмуш кыйындады. Жагууга отун, кийүүгө кийим, жешке тамак керек болду. Бирок аларды кайдан, кимден алмакчы? Тегерегиндегилер да «өлбө жаным, өлбө!» деп, өздөрүнө окшоп, ач олтурган качкындар. Турпандыктардан алуу үчүн бир нерсе сатмак керек. Сатмайынча алардан алуу кыйын иш.
III
…Дүйнөгө тиричилик кирди. Журт оокатына кам урду. Бирок күн суук. Жер – тушардан кар. Тышка жан чыга албайт. Ажар, Козубектин балдары: Талып, Мурат төшөктө.
Козубек эртең менен эле жаман керкисин белине кыстарып алып, отун издеп кеткен. Кайта элек. Батма, Айша (Козубектин катыны) болсо, колдорун жеңине катып, бүрүшүп, калчылдап, балдардын жанында олтурушат. Бардыгынын да кабактары салыңкы, үнсүз, сөзсүз, өлүм кайгысы бар. Бир жактан чыкылдап кыштын ызгаардуу суугу да ач курсакка бычактай тиет.
Бир кезде эшикке каланган курумшу кийиз ачылып, кар аралаш суук жел төр жакка согулду. Аркасында көтөргөн азыноолак отуну бар, бүткөн бою кар, сакалмурутуна муз тоңуп, Козубек кирди.
- Эртеден кара кечке чейин жүрүп, алып келген отунун ушул элеби? – деп, Айша эрин жемелей баштады.
- Анан кантейин, керкимди турпандыктар тартып алды. Ушуну башка жерден колум менен жулгулап алдым,– деп Козубек ыйламсырап, төмөн карап, терең үшкүрдү.
- Апа, үшүп кеттим – деп, бир кезде ыйламсырап Ажар энесин карады.
- Садагасы, үшүсөң кантейин – деп, Батма муздак колу менен Ажардын жуурканын кумтулаган болду.
Алып келген Козубектин отунун эптеп жагышмакчы болушту эле, эшикке жабылган кийиздин тешиктеринен кирген борошо отту күйдүрбөй, үйдүн ичин түтүнгө толтурду. Түтүндүн илебине, адамдын демине тамдын бооруна, жерге, эшикке тоңгон бубак эрип, үйдүн ичин көлдөтүп суу кылды.
Ач жатып калышты. Эртеси Козубек дагы отун издеп, сай жакка кетти. Батма менен Айша да карап жатпай, тамак издешип, турпандыктарды кыдырышты. Кечке жүрүп, бирөө жарым чака жүгөрү, бирөө бир токоч, бир чыны жүгөрү ун таап кайтышты. Бирок Козубек кечикти. Үйдөгүлөр: «Козубек отун таап келер, от жагарбыз, жылынарбыз, ысык тамак жасап ичербиз» – деген ойдо эле.
Бир кезде колубутун суукка алдырып, эшиктен кирген Козубекти алар билбей да калышты. Ал аябай үшүгөн, тили сүйлөөгө келбейт, колу тыталанган, айрылган, канаган…
- Ээ, сага эмне болду?
- Отунун барбы?
- Отуну курусун,– деди жалооруп Козубек,– жерсуунун баары кар, көзгө көрүнгөн, колгоилинген эч нерсе жок. Кардан кылтыйып баштары чыккан чекендилер кездешти, жулгуласам былк этпейт. Кайсы бир жерден чычырканак, алтыганалар көрүндү; бирок түгөнүп калсын, жабдыксыз эч бир алына турган эмес. Куру кайттым.
Батма, Айша, балдар болуп ишенгени Козубек эле. Козубектин «куру кайттым» деген сөзү ийне менен сайгандай жүрөктөрүнө такалды. Жүгөрү унду укканда шилекейи чубуруп, Козубек келгенде тамак жасатып ичмекчи болуп, үмүттөнүп төшөктө жаткан жаш балдар кыңкыстап ыйлай баштады. Айшанын кичи баласы Мурат ыйламсырап:
- Апа! – деди.
- Айланайын, эмне дейсиң?
- Курсагым ачты…
- Меники да тоңуп кетти, ичим ысып баратат…
Айшанын эки баласы тең өңгүрөп ыйлап жиберишти. Ажар да араң турду эле, аларга кошулуп ал да ыйлады…
Козубектин куру кайтканын көрүп, Батма эбак эле эшикке чыгып кеткен. Ал бир боо куурай көтөрүп кирип келди, үй ичине шаттык, кубаныч, жаңылык кирди.
- Муну кожоюндун катынынан жалыныпжалбарып жатып, араң сурап алдым. Акысына кир жууп бермекчи болдум,– деди Батма.
Куурайдын жартысын, унду эртеңкиге калтырышып, жүгөрүнү кууруп жешти. Мурат андан көп жеп коюп, ичи көөп, эртеси ичи өтүп, ооруп калды. Батма да кожоюнунун кирин жууп, бир күн кечке тышта болуп ооруга чалдыкты. Турмуш кыйындады. Бир үйдө эки оорулуу болду.
Батманын оорусу күчөдү. Төшөктөн тура албай калды. Бүткөн бою ысып тердеп, кыңкыстап, онтолоп таң атканча жөөлүп чыгат. Эки сөзүнүн биринде айтканы – Ажар.
Ажарда жан жок. Журогу элепжелеп болуп, алып учуп, бир нерсени сезгендей, билгендей болот. Энесин кучактагысы, ыйлагысы, сүйгүсү келет.
- Теңир aй, мен сыяктуу жетимдин тилегин кабыл кылып, жарыктык апамдын алтын жанын аман кыла көр! – деп, көз жашын кылгыртып, Ажар күнтүн энесинин кашында. Бирок шордуу Ажардын тилеги кабыл болбоду. Батма тилден калды. Ажар ыйлап, энесинин башын кучактап:
- Апа, жаным апа! Ойгонсоң, көзүңдү ачсаң… мени карачы, мен кантем? Менин күнүм эмне болот? Бир ооз бирдеме десең? – деди.
Батма көзүн акырын ачып, Ажарды карап, бир нерсе айтмакчы болуп: «Аажар» – деди. Бирок тили күрмөлүүгө келбеди. Сөзү токтолду. Көкүрөгүн көтөрүп, эң соңгу демин алды. Жан берди…
Ажар апакелеп, боздоп ыйлады. Анын көз жашын көрүп, муңдуу үнүн угуп, келген качкын кыргыздардын баары да ыйлашты. Козубек, Айша менен Ажарды ээрчитип, дагы экиүч киши менен өлүктү жогоруда айтылган көп бейиттин жанына коюп кайтты.
Эми Ажар толук жетим. Ажарда ата да, эне да жок. Ажар турмуш туткуну, турмуш кулу. Ажарга көрүнгөн ээ, көрүнгөн бий.
Жаз чыкты, сөөк жукарды. Качкын элдер биринэкин малын, буюмдарын сатып, кыштан эптеп чыгышты. Эми кара баштарынан башка эчтемелери калбай калды. Тамак издеп, туштуш жакка тентип кете башташты.
Басууга да, арийне, курсактын тогу, кийимдин бүтүнү керек го, кийим дегенден буларда эч нерсе жок. Үстүлөрүндө тынччылыкта жасатып кийген эле кийимдери. Алары да жазгы койдун жүнүндөй самсаалап, тамтыктары кетип жыртылган. Жол боюнда ак шишик болуп өлүп жаткан кыргыздар: ыңгыранып, кынжыйып, арыгынан баса албай келе жаткан катынбалдар. Колдон – колго өтүп, сатылып жаткан кыргыздын кыздары, балдары. Баасы – бир кап жүгөрү. Оо, дүйнө ай! Ал күнкү окуялар кайсы кыргыздын баласынын оюнан кете коёр экен?
Элдин бир сыпырасы жөөлөпжалаңдап, Какшаалдагы кыргыздарга кетмекчи болушту. Козубек да кетмекчи болду. Бирок Козубекти Сабитакун көчүрбөдү. Кыштан берки болбогон жалган чыгымын айтып, берген бир чымчым чайы, бир ичим көжөсү болсо да доолады. Козубек анын бутуна жыгылды, жалынды, жалбарды. Акысы болсо да, кечип коюшун сурады. Ага Сабитакун болгон жок. Райымсыз ажаары менен каарын төктү. Коркутту. Бербесе, шаңыяга (болушуна) билгизип, набакка соолторун уктурду.
Козубек кыйналдыкысталды, эмне кыларын билбеди.
Жашыган саналуу ою алып учуп, тооташка урунду.
- Ээ, катын!
- Эмне?
- Курсактын ачынан да Сабитакундуку өтүп кетти, кандай кылабыз?
- Meн кайдан билейин?
- Ажарды ага сатсак кантет? Сат деп жатат.
- Койчу?
Айша секирип кетти. Батманын өлөрүндө Ажарды тапшырып, айтып кеткен керээзи эсине түшүп, эрине бир нерсе айтмакчы болду эле, эшиктен келе жаткан буттун табышы угулду.
- Акырын, укпасын, келе жатат! – деди Козубек.
Бул табыш – Ажардыкы.
Ажардын сулуу, сүйкүмдуү, ак жуумал өңүн көрүп, Сабитакун мурунтан эле кызыгып жүрө турган. Анын бардык ою иши кылып Ажарды колуна алууда. Сабитакун ал тилегине жетти. Ажарды алды. Ажарга баалап, Козубекке бир эшек, үч зээр акча, бир пуд жүгөрү ун берди. Аидан калганын доолаган акысы үчүн чегерди, Козубек көчүп Какшаалга кетти.
Эң обол Ажар чочуркап, ичкенжегени аш болбой, анын үстүнө атаэнесин сагынып жүдөп кетти. Бирок кийинчерээк, Сабитакундун үй ичи менен таанышып, үйүр алышып, оңолуп өңүнө кирди, каткан чери тарап, капасы, муңу жазылайын, унутулайын деди.
Бир жыл өттү. Ажар толду. 15 ке чыкты. Ажар десе Ажар дегендей, эки бети алмадай болуп, кара көзү балбылдап, көргөн жанды эриксиз өзүнө тарта турган болду.
Сабитакундун тамыры, турпандык Чыр деген бир бай дунган бар эле. Сабитакунга ал коңшу туруучу. Ажарды экиүч курдай көрүп, бир күнү Сабитакунга келди.
- Бир олжоң экен, досум. Ажарды мага бер. Бул үчүн эмне алам десең да, мына мен даярмын,– деди Чыр.
- Досум, сенден мен эмне алмак элем? Колумдан чыккан чыгымдарымды төлөсөң гана болгону,– деди Сабитакун.
Чыгымга келгенде, Сабитакун эшегин ат кылып, унун күмүш акча кылып көрсөттү. Андан Чыр качканы жок. Шагыраган накта алтымыш зээр акчаны ага санап берди, Ажарды алды. Ажарды алгандагы анын ою – карыганда Ажарга үйлөнүү.
Чырдын мындай суук кабарын уккандан кийин Ажар ошол жердик экиүч катын менен энесинин мүрзөсүнө барып, капкайдагы бук болгон ичтеги арманын, мунзарын айтып ыйлаганын аңгеменин баш жагында айткан болучубуз.
IV
Той болду. Журт тарады. Түн кирди. Ажарга күчтөп нике кыйылды. Катындар анын ыйына, жашына карабастан, нике кыйылган бөлмө үйдөн боздотуп, сүйрөп алып келишип, күйөөкызга дайындалган, экинчи бөлмө үйгө киргизишти, күчтөп кийимин чечишип, төшөккө жаткызышты. Ажар жуурканды чүмкөнүп, болоктоп ыйлады.
– Жасаган ай! Мени мынча кор кылып эмне жараттың? Чының менен эле мени ушуга туш кыласыңбы? – деди Ажар.
Көз жашы мөлтмөлт этип, жастыгына тамчылай түштү…
Күлүк ой, узун санаа, түпсүз кыял Ажарды курчап алды. Ажар алда кайда кетти. Жазгы өсүмдүктөй гүлүн ачкан мурунку жаш өмүрү, атыр жыттуу АлаТоосу, бал татыган тунук булак өзөн суусу, ээнэркин жашаган элижурту Ажардын көз алдына келип элестеди.
Артыкча көзүнүн агы менен тең айланып, атка минсе алдынан, үйдө олтурса жанынан чыгарбаган ардактуу атасы – Айткулу, курсагын ачырбай, ийнин тоздурбай сылап баккан асыл энеси – Батма, Ажардын оюнан чыкпайт. Кыз балага эне жакын го, атасынан да энесин эстегенде, анын көз жашы тыйылбайт. 12 ай көтөрүп, омурткасы сыздап, ак сүтүн берип, азап көрүп баккан байкуш Батма да Ажарды көптүн балдарындай кылып баккан жок эле. Ажар биртике үйдө жок боло калса, «жалгызым, кайда кетти?» – деп, жаны калуучу эмес. Ошентип баккан бирөөнүн кирдүү кол тийгис жалгызы бүгүнкү күндө жетим болуп, малга сатылып, колдонколго өтүп, жандын кору болуп, жат кишинин колунда, туткунда жатат. Ай, ырайымсыз жетимдик ай! Жетимдик кимди ыйлатпаган, кимди кууратпаган!
Эшик кычырай калса, «ошо го» деген кыял Ажарда. Бирок «ошону» менен Ажар кантип бир төшөктө жатмак, кантип бирге өмүр сүрмөк? Ал өмүрдүн келечекте турмушта кандай пайдасы, кандай зыяны болмок? Бул маселе Ажарга чечилбеген караңгы маселе. Ошондо да Ажар эрдүүкатындуу адамдардын өткөргөн турмуштары жөнүндө төмөнкүнү билет: ал кезде Ажардын ондогу кези. Айлындагы бизге тааныш Алымкул байдын эки катыны болгон. Токолу – Айганыш. Айганыштын турмушу эң жаман, мындайча айтканда, итке эле берсин дээрлик. Отун алган, суу куйган, кир жууган, козу байлап, кой сааган – Айганыш. Бул гана эмес, башынан байбиченин таягы да кетүүчү эмес.
Муну ойлонгондо Ажардын жүрөгү ийне менен сайгандай тыз дей түшөт. Анткени – бүгүнкү боло турган күйөөсүнүн да бир эмес, эки катыны бар. Ажар үчүнчүсү. Ажар, ошондуктан, өзүн Айганышка теңеди, Айганыш болду. Айганыш сыяктуу жаш өмүрү турмуш тепкисинде жүрүп өтөрүнө көзү жетти.
Ажардын дагы бир билгени, Буурабай 15 жашар кызы Саараканды күнү үстүнө – Кожомкул байга бермекчи болот. Кыз көнбөй, акыры кедей Сатаркул менен шаарга качып кирип кетет. Кайтып кийинки жылы күйөөсү менен Сааракан атасыныкына төркүлөп келгенде, Ажар аны көргөн. Ошондогу экөөнүн биринбири сыйлашканы, бирге олтурса, жанаша чыккан гүлдөй болуп, окшошуп жарашканы Ажарды таң калтырган. Бирок ал кезде Айганыш менен Саараканды салыштырып сынай турган, эки турмуштун бирөөнү өзүнө шайлай турган Ажарда кудурет жок эле.
Турмуш жөнүндөгү Ажардын бар билими ушул. Бирок бөтөн журттун колундагы аялдардын турмушу кандай болуп, күн кечери Ажарга белгисиз. Алардын тили, үрпадаты Ажарга жат нерсе. Ажар бул сыяктуу журтту биринчи гана көрүп олтурат.
Бир кезде эшик кычырап, ачылгандай болду. Ал жактан делдек таноо, кара чаар, көзү кылмыйып уясына кирген, ээгинде сербейген буурул сакалы бар, жашы 50—55 тер чамасында, эң сүйкүмсүз бир киши көрүндү. Бул биздин күйөө – Чыр.
…Алты ай өттү. Чырдын сонуну таркады. Чырдын эки катыны да Ажардын кырына чыгып, жакшылык көрсөтүшпөдү. Ажарды таманга чаап, жумушка салышты. Күл чыгарган, чай койгон, от жаккан ким? Ажар. Ажарга ал да аздык кылды. Байбичелердин таягы да тие баштады. Ажар жүдөдү, арыктады, өчтү…
Соңку кездерде алардын көрсөткөн кордугу айтып бүтүргүсүз Ажардын жанына батты. Ажарга өлүүдөн, болбосо тентип, бир жакка кетүүдөн башка эч бир айла калбай калды.
V
Майдын аяк кези. Түн… Асман ачык…
Акырын басып, Чырдын дарбазасынан Ажар чыкты. Ажарда өң жок, жүдөгөн, узун кара чачы чубалып, аркасында. Элеңселең этип кылчактап ал арт жагын карайт, жүгүрөт, шашат… Ажар чуркап отуруп, энесинин мүрзөсүнө келди. Мүрзөнү кучактады. Капкайдагы бук болгон ичтеги арманын көз жашы менен айтып, буркурап, боздоп, энесинин мүрзөсү менен коштошту. Түбөлүк таттуу уйкуда жаткан Батманын өлүгү да алыска сапар кетип бара жаткан жетимин аягандай болду, күңгүрөндү…
Ажар Какшаалды бет алды. Себеби, Какшаалда тургун кыргыздар бар экендигин уккан. Какшаал Турпандын кайсы жагында, нече күнчүлүк жер экендигин да ал жакшы билет. Ажар иши кылып, ошол кыргыз элине барып, башын жашырып, Чырдан кутулмакчы.
Ажар чуркап жүрүп олтуруп, таң сүрүүгө жакын калганда, бир калың чычырканактуу токойго келип бекинди.
Күн чыкты. Түнү бою тилден калгандай үнсүз жаткан токой ичиндеги бардык нерселер эртеңки күндүн таза, күмүш нуруна балкыды. Ажар да бирге балкып кечке жатты. Бирок уктай албады. Бүткөн боюнун ооруганы, таманынын сыздаганы, жүрөгүнүн дүпүлдөп соккону – аны жалоорутуп, онтолотту. Бул гана эмес, бир жагынан курсагы ачты, ээрди кеберсиди. Алы да начарлайын деди. Байкуш, анысына карабай, каш карайып, ымырт жабылган кезде, сенделип ордунан туруп, кайта жолуна түштү.
Көп убакыт өттү. Таң саргайып ата баштады. Ажар Турпандын четинен өтүп, кургакка чыгып, Какшаалдын четине келди.
Какшаал суусуз чөл, ээн жер боло турган. Бириндеп ар кайсы жерине чыккан алтыгана, табылгы, жылгындары гана болбосо, башка жерлери чөпсүз, кумдуу мейкин талаа.
Ажарга мурункусундай жашынууга ылайыктуу жер табылбады. Издөөгө алы да келбеди. Бүткөн бою салмактанып, буту шилтөөгө жарабай калды. Илгери басайын десе, мүдүрүлүп буту кумга бата түштү. Жыгылып кетти…
Күн көтөрүлүп, ысый баштады. Ажар араң сүйрөлүп барып бир алтыгананын түбүнө жыгылды, жатты… Күндүн ысык шооласы алтыгананын арасынан Ажардын үстүнө түшүп, боргулдантып тердетип, бүткөн боюн ысытып, капалап жиберди. Таңдайы кургады. Суусады. Бир ичим муздак суу көзүнөн учту.
– Алдаай, суу болсо ээ. Бир чыны муздак суу ичип өлсөм, арманым болбос эле…– деди Ажар. Бирок мындай чөлдө суу кайдан болсун, суу жок! Сууга эми бир күн – түн катса, ошондо араң жете турган.
VI
Талаа тынч… Булуттардын көлөкөсү Ажар жаткан алтыгананын үстүнө түшүп, улакча ойноду. Коңур жел да Ажарды кытыгылады, эркелетти, ойготту.
Ажар кыбырап ордунан туруп, жолуна түштү. Каш карарып, ымырт жабылды. Түн кирди. Бирок сулуу ай муңайып, алтын бууга боёлуп, чыгыш жактан көтөрүлдү. Аппак нур шооласы менен түндүн мээримсиз караңгылыгын алда кайда кубалап, кең талааны кубантты. Талаа да ыйлап сооронгон жаш баладай, жылмайып, койнун ачып, кучагын жайып, Ажарга жол берди.
Ажар бир аз жол жүрүп келе бергенде, арт жагынан көп нерсенин созултуп улуганы, үргөнү угулду. Ал Ажарга жакындай баштады. Ажардын жүрөгү опколжуп, дүпүлдөп алып учуп, оюна ар түрдүү коркуу сезимдери келди.
Бир мезгилде Ажардын айланасына карышкырлар толуп кетти. Баары да ач, кабыргалары саналып, кынжыйып, эң эле арык тилдерин салышып, кыңшылашып, Ажарды камап алышты.
Ажар коркту. Ыйлап жиберди… Жан деген кыйын го, жанын корголоп жерден тырмалап таш алып, туштушуна ыргытты. Качты. Жүгүрдү… Колубуту ташка тийди. Айрылды. Кызыл ала болду. Шордуу ага карабай жаш денесинин алып учкан кызуулугуна берилип, жүгүрүп олтурду. Бирок илешкен жоо калучубу? Ажарды бура бастырбады, кутказбады. Тийип качып, алдыартын тороп, бир алтыганага камады.
Ажар жан талашып, жанын сыйпалап, жанынан жарты боо ширеңке тапты. Оттон карышкыр качат деген бала кезиндеги энесинен уккан сөз оюна түштү. Ширеңкенин бирөөнү тартып жиберди. Тегеректеп алгандар жалындуу отту көрүп, азыраак алыстады. Ширеңке өчтү… Карышкырлар кайта качырышты. Айтор, эстен танган Ажар, карышкырлар жакындап кирип келген сайын, ширеңке тартып жатып, көбүн жерге чачып, ширеңкесинин аягына чыгып болду. Жалгыз гана бир тал ширеңкеси калды.
– Шамдай жанган жаш жаным, ушул ширеңке өчкөндө, сен да кошо өчөт экенсиң, мына эми өчөм, карышкырга жем болом…– деди Ажар.
Ажар бирөө айткандай, жанындагы алтыганага өрт койду. Алты ай жазы менен жаан көрбөй, күнгө куурап, араң турган алтыгана, ширеңке жандаганда эле дүркүрөп асманга чыкты. Оттун жалындуу кызгылт ак шооласы учуп алып ыраак кетти. Айланасындагы нерселерди койнуна алып, апайкын кылып, бадырайтып, Ажарга көрсөттү.
Карышкырлар жоголуп калышты, кеткендей, качкандай болушту. Ажардын биртике акылэси кирейин деди. Анын медери, жөлөгү жалгыз ал от. Андан чыккысы, кеткиси келбейт. Бардык үмүтү, тилеги, күн көрүү, өмүр сурүү – ошол отто. Ошого байланышкан. От өчсө, от менен бирге Ажар да өчмөк.
От бастап, өчүүгө айланды. Кайтып алыстан карышкырлар улушту, жакындашты, Ажардын алдыартын тороп, айлантып, курчап алышты.
Ажар чындап эми жанынан үмүт үздү. Таянган жалгыз отунан ажырарын, жоосунун колуна түшөрүн, райымсыз жырткычтарга жем болорун билди, көңүлү караңгыланды. Акылы, алы кетти. Эси ооду. Көзүнө жер, чөптөр, тооташ – баары да жоо болуп көрүндү. Арбайыптарбайып, оозун ачып, жакындап келе жаткан сыяктанат. Ага айла кылмакчы, каршы турмакчы болду. Колу менен чоктуу күлдү шилеп, жан жагына ыргытты, чачты. Карышкырлар болбоду, күчүнө алды, кыңшылашып туштушунан качырышты.
– Мына эми, мен силердики, алгыла! – деди Ажар. Башка сөз айтууга кубаты келбеди. Жыгылып кетти…
Үстүнө карышкырлар үймөлөктөшүп калды. Жемди талашты, ырылдашты, арыбери сүйрөштү. Чырылдаган Ажардын аянычтуу үнү гана угулду…
Асмандагы көп жылдыздар Ажарды аяшты, кызганышты, сулуу ай да муңайып, Ажарга актык нурун берип, кош айтышты.
Кош, боорум! Сага окшоп, өз боштондук, өз теңдигин талашып, кулдуктан кутулууну самаган эчен миңдеген агатуугандарың, эжесиңдилериң канкор падышанын куугуну, сүргүнү астында тепселишти, көбү максатына жете алышпай, арманда кетти. Кыргыздын далай кыздары, балдары жерсуусунан, элижуртунан, атаэнесинен ажырашып, кан какшады… Сен ошолордун бирөөсүң. Сен көздөгөн тилегине жете албастан, азаттык, теңдик жолунда, ээн жер, элсиз чөлдө арманда кеттиң…
Кош, боорум Ажар!