Акын, жазуучу-фантаст Беганас Сартов 1945-жылы Москва районунун Чичерин айылында жарык дүйнөгө келген. 1952-жылы Кыргыз Мамлекеттик университетинин филология факультетин бүтүргөн. “Жылдыздар балладасы” деген алгачкы китеби 1971-жылы чыккан. “Тоо жылдызы” адабий ийримин жетектеген. “Ааламда адашкандар” (1974), “Маанай” (1976), “Мамыры гүлдөгөн маалда” (1978), “Эридиана” (1981), “Сары азезил” (1987) китептери жарык көргөн. Автордун негизги чыгармачылыгы фантастика болгон. Б.Сартов тирүү болгондо быйыл 75 жашка чыкмак.
Эксперимент
Закирия азилкеч неме болчу. Тамашага шоотуп аркы беркини айтып, тааныштарына жолукса калжаңдай сүйлөп, кеби даамдуураак болсун үчүн кээде “өрдөктөрдү” да учуруп койчу. Бирок бир таң калыштуу нерсе – эмнени гана дөөдүрөп койбосун анын сөзүн уккандар жөндөн-жөн эле ишенип калыша турган. Кээде ал өзүнчө: “Кызык… Кокус мен башка планеттен келдим десем да ишенишер беле, бул эл дегени? Атагөрү, ушуну бир эксперимент жасап көрө турган экен, атагөрү” деп ой жоруптап калчу.
Закирия быйыл окуусун бүтөт. Азыр практиканын кыйгач учуу болгондуктан эртели-кеч Академиянын эшигинен кирип-чыгып, убактысы аз болуп, көчөгө сейрек чыгып калган күндөрү эле.
Эртең экспедицияга жөнөй турган Закириянын группасы бүгүн иштен эрте бошошту.
… Ал көчөдө басып келатып суусаганынан пивоканага кире калса, кезек күткөндөр көп экен. Эми бир кружка пиво үчүн бир саат кезекте турабы? Эң алдында турган жигитке калп эле тааныш немедей учурашты да, бир кружка пиво ала чыгууну өтүндү…
Экөө бир столдо пиво ичип отурду. Алиги жигит “мен муну кайдан көрдүм эле” дегендей бүшүркөй карап-карап отурду да, Закирияны сөзгө ала баштады.
-Экөөбүз бир жерден көрүшсөк керек эле?
Закирия пиводон жутуп, жөн салды айта салды:
-Автобустун аялдамасынан, же кинотеатрдын кассасынан, болбосо кыздардын жатаканасынын алдынан жолуккандырбыз…
Экөө тең күлүп калышты.
Закирия тиги жигитке жагып калды көрүнөт, көпкө сүйлөшүп калышты. Ошентип экөө эмнегедир белгисиз себептер менен тез эле дос боло кетишти. Анан бирин-бири ызаатташып узатып көпкө жүрүштү. Кеч кире баштады. Бейтааныш жигит бир маалда сөздөн сөз чыгып отуруп, Закириянын кайсы жерлик экенин сурап калды. Ошондо Закирия ойлонуп турбастан:
-Тияктан! Жылдыздан келген кишимин!
-Ооба! – Бейтааныш жигит күлдү бул тамашага.
-Кантип эле?
-Ошентип эле. Тетиги жылдызды көрдүңбү? – деп ал Марсты көрсөттү. Өзүнүн ойлору менен делөөрүп алган Закирия өзүнүн экспериментин жасап көрмөк болду. – Аны Марс деп аташат. Мындан көп жыл мурун менин чоң атам ошондон Жерге учуп келген, албетте изилдөөчү катары. Бирок жерге конгондо кемеси бузулуп калып, кайра кайта албайт. Ошентип жердеги турмушка ылайыкташат. А кишинин көз жумганына көп болду. Бирок мен кичине кезимде, өзүнүн Марсы жөнүндөгү жомогун чоң атам көп айтчу, мага.
Бейтааныш жигит Закирияны эси чыга карап турду: “Ооба! Улуу Жазуу да белгилүү: Жерге келген Марстык кемеден бири да кайтчу эмес. Бирок эксперимент үчүн илимий экспедиция жерге дайым жөнөтүлүп турчу. Мүмкүн бул дөөрүгөн неме, биздин тукумдан болуп калышы ыктымал…”
-Эй, сен чын айтасыңбы?
-Өлүп кетейин! – Закирия “өлүптү” “өнүп” деп күңкүлдөгөнүнө өзүнө-өзү ыраазы боло түшүп, жыргап күлүп калды.
Бейтааныш жигит Закириянын сезимин кытыгылай баштады.
-Марска барбайсыңбы анда?
-Барат элем, бирок убакыт жок, – Закирия аңгырап күлдү. – Анын үстүнө өтө эле алыс. Жолдо зеригесиң да…
-Мен сени зериктирбей алпарсам барат белең?…
Закирия тигинин тамашасына ыраазы болду:
“Кап, карачы, мунун атайын жасаган эксперименти ордунан чыкпай калганын…”
-Кыздар барбы? О, болду анда, барам…
Бейтааныш жигиттин тамашасы Закирияга аябай жакты:
-Барам, “өлүп” кетейин барбасам, – деп адатынча мурдунан сүйлөдү.
-Жүр анда.
Алар өзөн жакка басышты. Экөө каткырып күлүп, ойноп баратышып, Закирия токойго кантип тереңдеп кеткенин билбей калды. Бир кезде бейтааныш жигит токтоду да:
-Кана, менин кемеме түш, – деди.
Закирия бул тамашакөй жигитке өтө курсанттыгын билдирип күлкүсүн чачты:
-Ой калпычы, кана кемең?
Алардын алдында бош гана аянт жаткан.
-Келе колуңду. Мени ээрчип бас!
… Закирия нес боло түштү. Анткени, ал бейтааныш жигитке колун берип, бир кадам шилтеген соң эле, космикалык кеменин ичинде турган болчу! Апкаарый түшкөн Закирия экрандан тышты карады.
Иңирге чөккөн өзөн… Калың токой толкуну…
Закирия экрандан жүзүн тартып алып, айланасын карады. Көзгө чоочун, сансыз тетиктүү космикалык кеменин башкаруу пульту… Бейтааныш досу! Алар көз караштар менен арбашып калышты.
Марстык өзүн тез эле колго ала койду:
-Закирия, мен сага лекция окугум келбейт. Кыскача гана айтарым бул: түшүнүктүү жигитсиң, менин ойлорумду туура баамдай аласың го деп ойлойм. Марс – Күн системасындагы өнүккөн планеталардын бири. Адамзаттын милдети – өз бешигинен башка, бөлөк планеттердеги Аң-Сезимдин Бир Тууганы менен карым-катнаш түзүү эмеспи! Биз бул максатта жашоо бары-жогун билүү үчүн, бар болсо акыл-эстин кайсыл даражасына чейин өсүп жатканын тактоо үчүн көп мезгилден бери илимий экспедиция уюштурабыз. Бирок, ушу кезге чейин Марска бир да кеме кайта элек. Мен өзүмдүн билимиме жана эсептөөлөрүмө таянып Марска кайтам го деген ишеним бар. Жердин турмушу жөнүндөгү илимий баяндамама толуктоо керек. Ал толуктоо үчүн жерлик бир адамды ала кетүүм өтө зарыл. Сен жергиликтүүлөшүп калган марстыктын тукуму экенсиң. Сен мени менен кетүүгө эки тараптуу милдетиң бар.
Закирия түш көрүп жаткансып сүйлөдү:
-Ой, эмне дейсиң сен?!
-Дос! Биз, адамдар – баарыбыз тең улуу эксперименттин, Күн системасындагы планеталардын цивилизациясын бири-бирине билдирүү керекпи, же жокпу деген проблеманын үстүндө экендигибизди унутпа! Же чоң атаң бул тууралуу айткан жок беле?
-Каяктагы чоң ата! Мен деги өмүрүмдө чоң атамды көргөн жан эмесмин. Менин ата-бабамдын жети атасынын бүткүл ата-теги тең жерлик… Кой байке, Марсыңды. Тамаша бүтсүн, мен кетейин. – Закирия жылмаюуга аракет кылды. – Сен өлгөндөй тамашакөй экенсиң. Кейпи иллюзионист, же көз боочу болсоң керек?.. Же циркте иштейсиңби?
-Закирия! Оңолуп сүйлөчү?
-Кандайча кыйшык сүйлөп жатам?
-Чын эле чоң атаң марстык эмеспи?
-Чын… Өлүп кетейин (Бул жолу ал “өлүп кетейинди” таптап сүйлөдү!).
-Нагыз жерликсиңби?
-Ооба!
-А жерликтер Марста жашоо бар экенин билишеби?
-Илимий гана болжол бар.
Марстык жигит ойлонуп туруп, өз чечимин айтты:
-Эмесе мындай: Сен өз планетаңдын өнүгүш эволюциясын биздин окумуштууларга айтып берүүң керек. Тактап айтканда, сен Марска барсаң – сенин протоплазмаң боюнча анализ жүргүзүшүп илимпоздор керектүү маалыматты өздөрү эле билип алышат. Жердеги цивилизациянын эволюциясын аныктоодо – сенин Марска барышың – Күн системасындагы адамзат коомунун арымын алга жылдыруудагы эң зор салым болуп эсептелет. Сенин эмгегиң дал мына ушунда!
Закирия эмне дээрин билбей калды. Марстык жигит көздөрү жалжылдап, үнү бир түркүн кубулуп кетти:
-Тартынба, Акыл-Эстин Бир Тууганы! Сен кол кабыш кылган эксперимент эки планетанын келечектеги чоң тагдырларын чечет. Илимдин чындыгына жетели. Чындык үчүн, жемиштүү улуу эксперименттер үчүн, ааламдагы адамзаттын болочок жыргалчылыгы үчүн, биз – адамдар, илимге кул болууга тийишпиз!…
Марстык жигиттин манжалары старт берчү кнопкага жакындай баштады.
Закирия анын колун, анан кнопканы карады да, экранга жүз бурду. Тышта анын калбаат Жери түн пардасына чөгүп жаткан. Асманда жылдыздар жылтылдап… асман фонунан сол капталында Марс жаркырап турган.
Тымтырстык… Эки планеттин адамы бири-бирине укмуштуу көз караштар менен арбашып турушту…
… Ошо кечте дагы бир жылдыз артына чолок из калтырып аалам фонун чийип өттү…
1971-жыл
